W s z e c h ś w i a t wsi
a s ?
I 1 \
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
ORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKÓW IM. KOPERNIKA
V
f w B L ,
.
KW IECIEŃ 1962 ZESZYT 4
P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E
Z a le c o n o do b ib lio te k n a u c z y c ie ls k ic h i lic e a ln y c h p is m e m M in is te r s tw a O ś w ia ty n r IV /O c-273V 47
*
T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 4 (1 9 3 1 )
K r a j e w s k i R ,, O b u d o w ie i p o w s ta n i u zło ża s i a r k i w P ia s e c z n ie . . . 85 B i e r n a t G ., O o d k r y c iu n a js ta r s z y c h ś la d ó w z w ie r z ą t . . . . . . . 91 G u m i ń s k a Z ., H y d ro p o n ic z n a u p r a w a r o ś l i n ...94 D u d z i a k J ., S k a łk i p ia s k o w c o w e n a Ż u r a w n ic y w B e s k id z ie M a ły m . . . 97 H o n c z a r e n k o J ., N ie b e z p ie c z n e g ą s i e n i c e ... 99 S t a r m a c h J ., T a r ło g ło w a c z a p rę g o p łe tw e g o C o ttu s p o e c ilo p u s H e c k e l o b
s e r w o w a n e w a k w a r i u m ...100 D ro b ia z g i p r z y r o d n ic z e
A ld e h y d o c to w y n a M a r s ie (J. S. K n y p l ) ... 103 K a w k a p r z e ś la d o w c ą w r ó b la d o m o w e g o (L. W o l a ń s k a ) ... 104 O c h ro n a s k a łk i ro g o ź n ic k ie j (J. I. D u d z i a k ) ... 104 O d k ry c ie p ie r w s z e g o d e w o ń s k ie g o o w a d a u s k r z y d lo n e g o (W. S z y m c z a - k o w s k i ) ... 105 S a t e l i t a r n y p r o g r a m m e te o ro lo g ic z n y U S A (E. S c h n a y d e r ) . . . . 105 A k w a r i u m i t e r r a r i u m *•
A p lo c h e ilu s lin e a tu s (C uv. e t V al.) (O. 0 1 i v a ) ...106 H e te r o p n e u s te s fo s s ilis (B lo c h 1792) (O. 0 1 iv a ) ... 106 R o z m a i t o ś c i ... 107
R e c e n z je
M . S u b o t o w i c z : A s tr o n a u ty k a (B. G o m ó łk a ) t . . . . . . 109 R o ś lin y u ż y tk o w e ( P r a c a z b io r o w a ) (Z. M a ś l a n k i e w i c z ) ... 109 M ik o ła j K o s t y n i u k i E d w a r d M a r c z e k : N a sz e ro ś lin y c h ro n io n e (J. F a b i s z e w s k i ) ...110 S ło w n ic z e k p r z y r o d n ic z y . . . . . ... . . . ■ . 111 S p r a w o z d a n ia
Z d z ia ła ln o ś c i O d d z. O ls z ty ń s k ie g o P o l. T o w . P r z y r . im . K o p e r n ik a za 1961 r o k ... 111 Z d z ia ła ln o ś c i O ddz. T o ru ń s k ie g o P o l. T o w . P r z y r . im . K o p e r n ik a za 1961 r o k ... ... 111
S p i s p l a n s z
la . A m o n it w s k a le w a p ie n n e j. — F o t. J . K o m o d a
Ib . P o w ie r z c h n io w e w ie tr z e n ie p ia s k o w c a . — F o t. J . K o m o d a
I l a . F r a g m e n t r e z e r w a t u p r z y r o d y „ K r a jk o w o ” . — F o t. Z. P n ie w s k i I lb . „ L e c h , C zech i R u s ” — 1 0 0 0 -le tn ie d ę b y R o g a liń s k ie . — F o t.
Z. P n ie w s k i I l i a . B ro d z ie c k r w a w o d z ió b y . — F o t. J. S iu d o w s k i
I l l b . L is k i — p ie r w s z e w y jr z e n ie . — F o t. W . P u c h a ls k i IV . L a s k a k tu s ó w . — F o t. S. A rc z y ń s k i
N a o k ła d c e : L O R I K A R Ł O W A T Y (m a ły ) N y c tic e b u s p u s iłlu s . — F o t. W. S tr o jn y
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM . K O P E R N I K A
KWIECIEŃ 1962 ZESZYT 4 (1931)
R O M A N K R A JE W S K I (K ra k ó w )
O B U D O W IE I P O W S T A N IU Z Ł O Ż A S IA R K I W P IA S E C Z N IE
Odkryte w r. 1952 złoże siarki pod Tarno
brzegiem jest dziś odsłonięte na sw ych wychod
niach kilkusetm etrowym frontem roboczym od
kryw ki w Piasecznie. Pozwala to wyrobić sobie poglądy na budowę i pow stanie złoża na drodze naocznych makroskopowych spostrzeżeń oraz powiązać ze sobą obserwacje czynione już daw
niej na rdzeniach wiertniczych, które jako ode
rwane od siebie nie daw ały jasnego geologicz
nego obrazu.
Ustalony już na podstawie pierwszych wier
ceń schem atyczny profil geologiczny tortoń- skiej serii siarkonośnej jest następujący (idąc od góry):
szare margle ilastopylaste — tzw. iły kra- kowieckie, czarne iły marglisto-pe/ctenou;e, w dolnej sw ej części osiarkowane, wapienie i margle siarkonośne, stanowiące właściwe złoże, piaski drobnoziarniste tzw. baranow
skie, osiarkowane m iejscam i nawet do 5 m poniżej spągu wapieni siarkonośnych.
Średnią miąższość sam ego złoża określono na podstawie wierceń na około 8 m etrów z waha
niami od 5 do 18 m.
Na schem atycznym przekroju przez złoże (ryc. 1) widoczne są ponadto leżące nad iłami krakowieckimi aluwia W isły w obrębie jej do
liny, a gliny i piaski plejstoceńskie (częściowo też sarmackie) na jej w ysokim brzegu prawym;
serię tortońską podścielają płaty piasków i iłów helw etu i wreszcie łupki w ieku kambryjskiego, stanowiące zasadnicze podłoże.
Dodatkowym elem entem geologicznego prze
kroju są wapienie litotam niowe znane z w y chodni na lew ym brzegu W isły i z otworów le
żących poza obrębem złoża. Podścielają one i po części zapewne zastępują piaski baranowskie.
Trzeba je zatem uważać za starsze od utworów złożowych, a ponadto związane jedynie z przy
brzeżnymi strefam i ówczesnego zbiornika mor
skiego. Poza obrębem złoża m iejsce siarkonoś
nych wapieni zajmują równorzędne im straty
graficzne skały gipsowe. Odpowiadają one normalnemu w ykształceniu tej części profilu geologicznego w obszarze całego tortońskiego zbiornika sedym entacyjnego. Stanowią zatem ogólne tło, na którym wapienie z siarką repre
zentują jedynie drobne fragm enty. Bezpośred
nie przejście z wapieni siarkonośnych do gip
sów okalających złoże nie zostało dotychczas nigdzie odsłonięte. O jego charakterze można wnosić najlepiej na podstawie wierceń kontu
rujących północną część złoża siarki w Piasecz
nie. Spotkano tu płonę jamiste wapienie i luźne w ęglanow e utwory, zbudowane z blaszkowate- go aragonitu. Te ostatnie dobrze odpowiadają pojęciu tzw. wapienia pienistego i mogą być traktowane jako pseudomorfozy po gipsie.
Wcale znaczne masy gipsu spotyka się w Pia
secznie w postaci reliktów tkwiących w obrębie samych wapieni siarkonośnych (ryc. 2). Jeden z takich bloków widoczny jest na przekroju (ryc. 3). Na siarkonośnym wapieniu leży tu do 2 m gruba ława gipsu pierzastokrystalicznego, na niej jednometrowa ława gipsu falistouwarst- wionego i w yżej do 2 m gruby gips brekcjowy, przykryty ciemnoszarymi m arglistym i iłam i, stanowiącym i normalny stop złoża. Część gipsu została zupełnie w yługow ana i kawernę po
wstałą w ten sposób zapełniły w ym yte z czar
ta
86
Wygngndw
R y c. 1. P r z e k r ó j s c h e m a ty c z n y p rz e z zło że s i a r k i w o k o lic a c h T a r n o b r z e g a : 1 — m a d y , p ia s k i, ż w iry (c z w a rto rz ę d ); 2 — iły k r a k o w ie c k ie , 3 — w a p ie n ie s ia r k o n o ś n e , g ip s y , 4 — p i a s k i b a r a n o w s k i e (2— 4; t o r -
to n i s a r m a t) ; 5 — iły , b u r o w ę g ie l (h e łw e t); 6 — łu p k i (k a m b r)
nych iłów okruchy siarki oraz w gniecione z góry stropowe utw ory m arglisto-ilaste.
Na szczególną uwagę zasługuje siarkonośny wapień leżący w sąsiedztw ie gipsowego ostań
ca. Zachował on dobrze widoczną teksturę gi
psu pierzastokrystalicznego, przy czym poszcze
gólne pióra gipsu zostały zastąpione przez jasnokrem owy, często jeszcze (mazisty) nie stw ardniały w ęglan wapnia, a przestrzenie m iędzy piórami dawniej zbudowane z luźno na
rosłych drobniejszych kryształów zajęła jasno- żółta siarka pylasta. Niejednokrotnie z gipso
w ych kryształów zachowały się jeszcze cienkie rozżarte blaszki. Przy takiej przemianie skała stała się w całości mocno porowata i można do
strzec niekiedy, że siarkę i w ęglan wapnia od istniejącej jeszce blaszki gipsowej dzieli pusta przestrzeń, świadcząca, że proces zastępowania rozwijał się przez przeprowadzenie gipsu do roztworu. Tekstury po gipsie krystalicznym są
R y c . 2. F r a g m e n t o d k r y w k i z r e lik te m g ip s u w P i a se c z n ie . F o t. K . M a ś la n k ie w ic z
nader częste w różnych partiach złoża. Tam jednak, gdzie w cieńszych ławicach wyparciu u leg ły kryształy chaotycznie ułożone, tekstury sprawiają wrażenie impregnacji. Takim cień
szym (0,5 do 1 m) ławicom wapieni impregno
w anych siarką towarzyszą wkładki szarego siarkonośnego m arglu (ryc. 4).
Interesujące jest podobieństwo tych tekstur do spotykanych na złożach gipsu, np. w kla
sycznym profilu serii gipsowej odsłoniętej w K rzyżanow icach nad Nidą (ryc. 5). W cało
ści ma ona około 30 m m iąższości i można ją rozbić na dolną część krystaliczną i górną — łupkow ą, po ok. 15 m każda. Część dolna składa się z trzech pakietów . Pakiet spągow y repre
zentuje w arstw a wielkopierzastego selenitu (ryc. 6). Na środkowy składa się kilka ławic gipsu falistego mocno zailonego i zawierającego w kładki z kryształam i bezładnie ułożonym i (ryc. 7). Zawiera on także charakterystyczną do 40 cm grubą w arstew kę alabastrową, którą przynajm niej w dolinie N idy można śledzić w w ielu odsłonięciach (ryc. 8). Pakiet najw yż
szy serii dolnej obejm uje kilka ław ic gipsu kry
stalicznego pierzastego, oddzielonych od siebie w kładkam i łupków gipsow o-w ęglanow o-ila- stych. Serię górną budują w całej jej miąższo
ści gips skrytokrystaliczny, przy czym w dole ma on budow ę łupkow o-falistą i zawiera nie
w ielk ie soczew ki gipsu krystalicznego, w górze jest płaskopłytkow y lub m asyw ny.
W złożu siarki w Piasecznie ta górna część, jak dotychczas, nie została odsłonięta. Można natom iast dostrzec szereg elem entów wchodzą
cych w skład części dolnej. Jak już bowiem wspom niano, spotyka się relikty gipsu pierza
stego a także w apienie siarkonośne, zachowu
jące jego budowę; są relikty gipsów falistych i partie w apieni siarkonośnych, które im dobrze odpowiadają; są wreszcie m argle przesmużone siarką o teksturze m ułkow atych wkładek, spo
tykanych w środkowych i najw yższych pakie
tach gipsów krystalicznych.
Serię gipsow ą w Piasecznie w jej pierwotnej postaci — przed przejściem w w apienie siarko
nośne — cechowałaby duża zmienność w po
87
R y c. 3. R e lik t g ip s u w o b rę b ie złoża s i a r k i w P ia s e c z n ie : 1 — w a p ie ń s ia rk o n o ś n y po g ip s ie p ie r z a s ty m ; 2 — g ip s p ie r z a s ty ; 3 — g ip s fa lis to - s k o r u p o w y ; 4 — g ip s b r e k c jo - w y ; 5 — iły c z a r n e s tro p o w e ; 6 — m a r g le
s z a r e s tro p o w e ; 7 — n a s y p a n y u ro b e k
równaniu z budową gipsów nadnidziańskich.
Widać tu bowiem częściowe boczne zastępowa
nie się ogniw, np. brak w pewnych miejscach pakietu odpowiadającego gipsom wielkopierza- stym (selenitom), w innych brak odpowiednika ławicowych gipsów krystalicznych lub falistych itp.
Pierwotny niepokój sedym entacyjny jest po
nadto podkreślony w Piasecznie w ystępow a
niem gipsów brekcjowych — nie zaobserwowa
nych w profilu nadnidziańskim. Ciekawa ta skała składa się z skrytokrystalicznej, zbitej ma
sy, w której tkwią różnej w ielkości (nieraz do kilku cm) na ogół nieobtoczone okruchy gipsów falistych lub zbitych, jak również odłamki gi
psowych kryształów. Mają w ięc one w ygląd in- traformacyjnych zlepieńców, powstałych ze zni
szczonego starszego osadu już zdiagenezowane- go i dowodzą znacznej płytkości zbiornika, w którym sedym entow ały gipsy Piaseczna i okresowego co najmniej wzburzenia jego wód.
Zwrócić można uwagę, że niektóre okruchy są skorupowato w ygięte, przypominając łupiny oddzielające się na powierzchni wysychającego osadu.
Tekstury brekcjowe spotyka się bardzo czę
sto także wśród wapieni siarkonośnych. N ie
które z nich można by traktować jako powstałe przez przeobrażenie gipsów brekcjowych, przy czym m ateriał spoiwa zastępowany byłby siar
ką, a m ateriał okruchów ulegałby jedynie kal- cytyzacji. W innych wypadkach ma się do czy
nienia z brekcją zapadliskową, powstałą w na
stępstwie zapadnięcia się stropu nad w yługo
wanym i komorami. W takich brekcjach można spotykać okruchy stratyfikow anych wapieni siarkonośnych scem entowanych jasnoszarą wa
pienną masą zawierającą siarkę. Przy nieznacz
nym rozluzowaniu i jedynie spękaniu skały pierwotnej pow stały impregnacje, w których masa wapienno-siarkowa przeniknięta jest chaotycznie drobnymi żyłkam i siarki.
W ymienione tekstury: przeobrażeniowe, brek
cjowe, im pregnacyjno-żyłkowe pokreślają epi- genetyczny charakter dzisiejszych wapieni siar
konośnych, a zwłaszcza siarki w stosunku do pierwotnych skał gipsowych i pozwalają mówić o szeroko rozwiniętych procesach metasoma- tozy, które doprowadziły do powstania złóż siarki w obrębie utworów gipsowych.
Lecz ponadto można obserwować w złożu Piaseczna w iele tekstur typu stratyfikacyjnego lub konkrecyjnego, które noszą — zewnętrznie
przynajmniej — piętno współczesności w sto
sunku do osadu.
Do tekstur konkrecyjnych można zaliczyć cha
rakterystyczne kuliste lub gronkowate skupie
nia siarki różnej wielkości — od ułamków m i
limetra do kilku centym etrów średnicy. Drobne gruzełkowate twory w ystępują raczej w sza
rych wyraźnie uwarstwionych marglach i są przeważnie ułożone sm ugowato w obrębie pew -
R yc. 4. F r a g m e n t p r z e k r o ju p rz e z złoże s ia r k i w P i a se czn ie: 1 — s z a r y sm u g o w a n y m a r g ie l z g r u d k o w a tą s i a r k ą u ło ż o n ą w a rs te w k o w o ; 2 — w a p ie ń k re m o w y z s i a r k ą k ry s ta lic z n ą ; 3 — m a r g ie l c ie m n o sz a ry z s i a r k ą g r u d k o w a tą ; 4 — s z a r y ił łu p k o w y , p ło n y ; 5 — s z a r y w a p ie ń po k r y s ta lic z n y m g ip s ie z s ia r k ą ; 6 — w a r s t e w k a lite j s ia r k i; 7 — c ie m n o s z a ry ił m a r -
g lis ty , c ien k o s m u g o w a n y s ia r k ą
nych warstew ek. W iększe skupienia gronkowa- tej lub nerkowatej budowy spotyka się raczej w ciemnoszarych bitum icznych m arglistych iłach. Układ ich jest z zasady bezładny, są przy tym partie, gdzie w ystępują m asowo i inne, gdzie spotyka się je jedynie sporadycznie.
W iększe skupienia często rozpychają w arstew ki
w arstew ek w skutek ługowania dolnych partii złoża i wprow adzeniem roztworów siarkonoś- nych podciąganych kapilarnie z otoczenia. Jest to w ięc proces sekrecji lateralnej. Nieraz takie m iędzyw arstw ow e szczeliny rozwarły się po
now nie i wów czas w w olnej przestrzeni pod płytką siarki pręcikowej utw orzyły się druzy
gips m asyw ny
gips p ła sk o lam inow any
g ip s p ła sk o la m in o w a n y z g n ia z d a m i
gips falisto la m in o w a n y z g n ia z d a m i
ła p e k gipsow o - m a r g l is ty
gips p ie rz a s ty , ław icow y
g ip s s k o r u p o w a t y
g ip s g n ia z d o w y gips zbity
* gips k ry staliczn y gips a la b a s tro w y gips b e zład n ie ro zp ro szo n y
g ip s w ielko -pierzasty
pakiet m asyw ny do 5m
p akiet płytkow y do 7m
pakiet płytkowo - gniazdowy 4 —5 m
p a k ie t g ru b o - krystaliczny 4 - 6 m
pakiet ilasto — falisty 3 - 5 m
pakietselem low y Z - 5 m
s z a r y m arg iel
R yc. 5. S c h e m a ty c z n y p r o f il p r z e z złoże g ip s u w K rz y ż a n o w ic a c h
iłu, kom plikując ich prawidłową lam inację tak, jakby w zrastały w jeszcze niezdiagenezow anym osadzie. Na ogół też siarka w w iększych gron
kach m a charakter zbitej, a w centralnych czę
ściach cechuje się połyskiem w oskow ym lub szklistym . W porównaniu z siarką pylastą ty pow ą dla tekstur przeobrażenia nadaje to jej piętno mocniej zdiagenezowanej, na skutek w ie
ku lub kom pakcji osadu, w którym powstała.
Tekstury stratyfikacyjne w utworach siarko- nośnych są kilku rodzajów. Najczęściej spoty
kane odpowiadają w yp ełnieniu przez siarkę m iędzyw arstw ow ych fug. Ten typ w ystępuje szczególnie często w stropow ych partiach złoża, w szarych ilastych marglach. Cechuje go obec
ność krystalicznej siarki pręcikow ej, tworzącej cienkie płytk i pom iędzy w arstew kam i marglu.
Jej pow stanie tłum aczy się łatw o zluźnieniem
przejrzystej siarki krystalicznej z narosłymi cieniutkim i igiełkam i celestynu lub płytkam i barytu. Tekstury te zatem m im o ich w arstew - kow atego charakteru są niew ątpliw ie epigene- tyczne, przy tym stosunkowo młode.
Inny rodzaj stratyfikow anych utworów bar
dzo często przypom ina budowę osadu gipso
w ego, w ykazując analogiczną laminację, fali
stość w arstew ek, przekładania się z pelitem ila- sto-w apiennym itp. M iejsce w arstew ek zbitego gipsu zajm uje tu siarka zbita lub szklista, brak przy tym przejaw ów rozługowania skały. Spra
w ia to w ięc w rażenie powstania tego typu jesz
cze w obrębie niezdiagenezowanego szlamu dennego. Jest to tym bardziej prawdopodobne, że niejednokrotnie w tego rodzaju utworach można napotkać drobne okruchy skał wapien
nych i grudki siarki ułożone w sposób przypo-
89 minający frakcjonalną sedym entację, a falista
zawikłana budowa lam in osadu, niezależna od siebie w poszczególnych warstew kach wskazuje na zjawiska spływ u szlam ów dennych.
W niektórych wypadkach siarka zbita two
rzy drobne płaskie soczewki ułożone zgodnie z uwarstwieniem skały w apiennej. Jest to przejście do konkrecyjnych form poprzednio opisanych.
W czarnych iłach w stropie złoża w Piasecz
nie w ystępują niekiedy trzew iow cow e tekstury siarki zbitej. Tworzy ona tu zw ykle stromo ustawiane pętle do kilku cm w ysokie, na któ
rych znać smugi pow stałe przy wygniataniu w stanie plastycznym . Proces ten mógłby być efektem nacisku nadkładu przenoszonego w w iększym stopniu na partie, które nie uległy kompakcji. N iezależnie zatem od czasu złożenia samej siarki, tekstury te należałoby uważać za stosunkowo m łode — pometasomatyczne.
Wreszcie w niektórych partiach zw ykle jed
nak w dolnej części profilu lub na wychodniach występują wapienie o budowie kawernistej, powstałej w skutek usunięcia siarki, której resztki tkwią w nich jeszcze.
Uwzględniając całokształt tego rodzaju w e
wnętrznych stosunków strukturalnych na Pia- secznieńskim złożu można pozyskać dość w y raźny obraz genezy tego złoża.
Formy konkrecyjne siarki, warstew kow y układ jej grudkowatych skupień w obrębie sza
rych lam inowanych m argli w ypada traktować jako współczesne z sedym entacją serii gipsowej tortonu, gdyż są one związane z kształtowaniem się jeszcze nie zdiagenezowanego szlamu den
nego. Byłaby to zatem pierwsza faza tworzenia się złoża.
Następna obejm uje metasomatozę w łaści
wego osadu gipsowego, uformowanego już w postaci ławic gipsu krystalicznego, falistego, brekcjowego itp. Procesy związane z tą fazą wymagają wędrówki w ód i gazów pod przykry
ciem. Ich zasadniczy rozwój następował więc najprawdopodobniej już po przykryciu osadu gipsowego przez iły nadkładu (zatem po dolnym tortonie), a być może częściowo trwa naw et do dziś.
Trzecia faza obejm uje procesy zapełnienia przez siarkę pustek. Rozwijają się one w kon
sekwencji zm niejszenia objętości górotworu, wyw ołanego przez przem iany m etasomatyczne.
Tu należą tekstury brekcjowe, żyłkowe, druzo- we, sekrecyjno-m iędzywarstw owe, trzewiowco
we. Procesy tej fazy wiążą się równocześnie z przemieszczeniem siarki, a zatem mogą też dawać płonę wapienie kaw erniste.
Czwarta współczesna faza w historii złoża obejmuje procesy utleniania siarki na wychod
niach i daje również płonę jam iste wapienie.
Procesy pierwszej i drugiej fazy wyrażają się w przemianie siarczanu wapnia na siarkę i węglan wapnia, są one zatem siarkotwórcze.
W fazie trzeciej następuje ty lk o przemieszcze
nie siarki, głów nie w obrębie złoża, co prowadzi do zubożenia lub wzbogacenia jego partii. W fa
zie czwartej następuje powrotne przeprowa
dzenie siarki w gips, zw ykle przy tym w yługo-
wywany. Jest to zatem proces unicestwiania złoża.
Przeprowadzenie siarczanu wapnia w w ęglan wapnia i siarkę rodzimą następuje z roztworu.
Przy metasomatozie osadu gipsowego musi na
stępować jego roztworzenie, 0 0 wobec dużej rozpuszczalności gipsu zachodzi zawsze w razie kontaktu z wodą.
Ponadto jednak nieodzownym warunkiem dla przebiegu procesu jest dostawa węgla, który zostaje związany w węglan. Przypuszcze
nie, że źródłem w ęgla m oże być CO2 wód in
filtrujących z powierzchni, nie znajduje po
twierdzenia wobec tego, że w iększe i najbogat
sze złoża są właśnie z zasady chronione nie
przepuszczalnym płaszczem przed infiltracją, a również stopień zasolenia wód wskazuje na to, że nie są one wysłodzone wodami opadowymi.
Odsłonięte złoża siarki (np. sycylijskie, a także wychodnie naszych złóż np. badane w Posądzy przez A. B o l e w s k i e g o — 1935, w Czarkowach przez R. K r a j e w s k i e g o - — 1935), w których infiltracja wód opadowych może sięgać głęboko, przeżywają etap regresji, odpowiadający fazie czwartej. W iem y też, że na odsłoniętych złożach gipsów nie tworzy się siarka, lecz ulegają one szybkiem u ługowaniu.
Źródłem potrzebnego w ęgla nie m oże w ięc być CO2, lecz raczej szczątki organiczne, a zw ła
szcza bituminy.
Badania laboratoryjne nad życiem bakterii z rodzaju Desulfovibrio spotykanymi tak w e współczesnych osadach morskich, jak i w se
riach roponośnych, w ykazały, że na pożyw ce z węglowodorów przerabiają one intensyw nie roztwór siarczanu wapnia w ydzielając znaczne ilości H2S i CO2 (do 1000 mg H2S na litr roz
tworu zawierającego ok. 1 gr CaSC>4 w ciągu 24 godzin).
Z kolei ze studiów przeprowadzonych (H. W.
F e e l y i J, K. K u l p — 1957) nad składem
H yc. 6. W ie lk o p ie rz a s ty g ip s w K rz y ż a n o w ic a c h . F o t.
K . M a ś la n k ie w ic z
90
R yc. 7. O d sło n ię c ie g ip s ó w w K rz y ż a n o w ic a c h ; d o łem p a k i e t g ip s u w ie lk o p ie r z a s te g o , g ó rą ila s to - f a lis te g o .
F o t. K . M a ś la n k ie w ic z
izotopowym siarki ze złóż Luizjany w ynikało, że tam tejszą siarkę rodzimą cechuje większa ilość izotopu S32 w porównaniu z siarczanami czap gipsowych, z ktprych ona powstała. Na podstawie stw ierdzonego stosunku izotopów S32 i S34 można uważać, że w siarce rodzimej z Luizjany co najmniej 75% siarki przeszło przez stadium siarkowodoru, a tylko 25% by
łoby wyredukow ane w prost z siarczanów.
Równocześnie w ęgiel w ęglanów i w ęgiel rop, towarzyszących tam tejszym złożom mają iden
tyczny stosunek izotopów C13 : C12, niższy nato
miast niż ten, jaki się spotyka w węglanach po
chodzenia osadowego.
Z tych badań można zatem wnosić, że siarka i wapienie kopuł solnych Luizjany pow stały przy udziale bakterii przez przeobrażenie gip
sów czapy gipsowej i na rachunek bitum inów w ystępujących obok kopuł.
Procesy te ilustrują poniższe formuły;
3 CaSC>4 + CioH22
-> 3 C aC 03 + 3 H2S + C6Hi4 + H 20 + C02 W ytworzony siarkowodór (w nieobecności tlenu) byłby utleniony na koszt tlenu zawar
tego w jonie siarczanowym
3H2S + C 0 2 + C a S 0 4 -> 4S + CaC 03 + 3H20 Można uważać, że zasadniczy proces m etaso- m atozy (faza 2-ga) na złożu Piaseczniańskim przebiegał w łaśnie w g przytoczonych równań przy udziale bakterii, których szczątki w pre
paratach mikroskopowych dostrzegł C z e r m i ń s k i (1960). Pow staw anie siarki typu osa- dow o-diagenetycznego w fazie pierw szej w y m agałoby w ytw orzenia siarkowodoru, którego utlenianie w płytkich wodach zbiornika lub
w szlam ach dennych na granicy strefy utle
niającej m oże przebiegać wg prostej reakcji:
2 HoS + 0-2 -> 2 S + 2 HaO + 122 cal.
Proces tego rodzaju można dobrze obserwować na ciekach odprowadzających wody z kopalni Piaseczno. Daje on osad siarki pylastej w ko
rycie cieku i powoduje naturalne oczyszczenie wód kopalnianych.
Przeobrażenie uformowanego i stwardnia
łego osadu gipsowego na siarkonośny wapień przebiega ze zm niejszeniem objętości teore
tycznie o 29,4%. Średnia zawartość siarki winna przy tym w ynosić ok. 24°/o. Częściowa ucieczka H2S poza obręb złoża, przynoszenie go z innych partii, ługowanie gipsu, przemieszcze
nie węglanu wapnia i siarki w środowisku wód złożow ych, prowadzą do lokalnych zubożeń i wzbogaceń w porównaniu z tą teoretyczną za
wartością.
Ruchliwość siarki w złożu warunkowana jest głów nie obecnością roztworów siarczku wapnia, a także zapewne wielosiarczków alkalicznych, m ogących wiązać lub wydzielać siarkę zależnie od stężenia H2S i od pH roztworu. Tym anor- ganicznym procesom odpowiada kształtowanie się złoża w fazie trzeciej — dające generację siarki krystalicznej w rozluźnionym górotwo
rze oraz powodujące utworzenie płonych w a
pieni w głębszych partiach złoża.
Proces niszczenia złoża w fazie czwartej re
prezentują reakcje
2 S + 3 0 2 + 2 H20 - > 2 H2S 0 4
H0SO4 + C aC 03 + H20 -* C aS 04 • 2 H20 + CO2
Gips pow stający przy tym jest wynoszony przez wody infiltrujące, które wzbogacone równocześnie w C 0 2 powodują dodatkowo łu
gow anie samych wapieni. W ydzielony wolny
R y c. 8. O d sło n ię c ie g ip s ó w w G a r ta to w ic a c h ; d o łe m b ia ła w a r s t w a g ip s u a la b a s tr o w e g o , w y żej g ip s g n ia z d o w y i s k o r u p o w a ty , g ó rą ła w ic e g ip s u p ie rz a ste g o .
F o t. K . M a ś la n k ie w ic z
Ia. AMONIT W SKALEWAPIENNEJ Fot.J. KomodaIb. POWIERZCHNIOWEWIETRZENIEPIASKOWCAFot.J.Komoda
I l a . F R A G M E N T R E Z E R W A T U P R Z Y R O D Y „ K R A JK O W O " F o t. Z. P n ie w s k i
I lb . „L E C H , C Z E C H I R U S ” — 1 0 0 0 -L E T N IE D Ę B Y R O G A L IŃ S K IE F o t. Z. P n ie w s k i
C 0 2 m ożna łatw o stw ierdzić w n iep rzew ietrza- n ych w y ro b isk ach górniczych.
Powstawanie złóż siarki na drodze biogenicz- nej wym aga doprowadzenia znacznych ilości węgla. Przyjm ując całkowite zużytkowanie go przez św iat bakteryjny potrzeba go w ilości równoważnikowej zatem S : C = 32 : 12.
Jeśli przeróbce podlegałby metan, to na utworzenie tony siarki w złożu potrzeba by było 715 m3 metanu. Daje to w przeliczeniu na siarkę złóż tarnobrzeskich liczbę rzędu siedem dziesięciu m iliardów m3 gazu. W ielkość ta re
prezentuje zasoby dużego złoża gazowego.
Niem niej, ponieważ obecność złóż gazu w utworach przedkarpackiego m iocenu jest znana, podana interpretacja genezy złóż siar
kowych nie budzi zasadniczych zastrzeżeń. Po
piera ją jeszcze bardziej występowanie bru
natnej bitumicznej (2— 3% bituminów) siarki, wypełniającej spękania w anhydrytach, stw ier
dzone na głębokości ponad 900 m w otworach wykonanych koło Lubaczowa, w sąsiedztwie nawierconego tam złoża gazu ( O b u c h o - w i c z , T o k a r s k i , W d o w i a r z 1957). Je
śli powstanie siarki naw et syngenetycznej w ią
zać się będzie z migracją bituminów, w takim razie początek tego zjawiska przypadałby na najwyższą część dolnego tortonu, m aksymalny zaś jego rozwój szedłby w ślad za fazą oroge- niczną środkowego i górnego tortonu (dolnego sarmatu), z którą związane jest nasunięcie brzegu karpackiego na formację gipsowo-solną Przedgórza, a także z następującym potem dźwiganiem łańcucha karpackiego w całości.
G E R T R U D A B IE R N A T (W arszaw a)
O O D K R Y C IU N A JS T A R S Z Y C H Ś L A D Ó W Z W IE R Z Ą T
O d k ry c ie d o ść b o g a te j f a u n y p r e k a m b r y js k ie j w p o łu d n io w e j A u s tr a lii w E d ia c a r a H ills m ia ło w ie lk ie z n a c z e n ie d la n a u k g eo lo g ic z n y c h . J e s t to b o w ie m je d n o z n a js ta r s z y c h i n a jb o g a ts z y c h z n a le z is k z d o ty c h c z a s z n a n y c h n a ziem i.
Z n a le z is k o to z m ie n iło n ie c o d o ty c h c z a so w y p o g lą d n a życie o rg a n ic z n e w p r e k a m b r z e i d a ło m o żn o ść p o ró w n a n ia ś w ia ta z w ie rz ę c e g o te g o o k re s u z szero k o z n a n y m ś w ia te m z w ie rz ę c y m o k r e s u p ó ź n ie jsz e g o — k a m b r y js k ie g o .
N a jis to tn ie js z ą c ech ą, k tó r a o d r ó ż n ia ła f a u n ę p r e - k a m b r y js k ą o d k a m b r y js k ie j j e s t c a łk o w ity b r a k czę
ści s z k ie le to w y c h , k tó r e u z w ie r z ą t k a m b r y js k i c h s t a n o w ią g łó w n y e le m e n t b u d o w y . J e s t to o ty le z a d z i
w ia ją c e , że w a r s tw y w E d ia c a r a H ills z f a u n ą b ez- sz k ie le to w ą le ż ą w n ie w ie lk ie j o d le g ło śc i p io n o w e j a b y ć m oże i cza so w e j od w a r s tw d o ln o - k a m b ry js k ic h , w k tó r y c h z n a jd u je się ju ż b o g a ty ś w ia t z w ie rz ą t, p o s ia d a ją c y c h w y k s z ta łc o n e s z k ie le ty (a rc h e o c ja ty , g ą b k i, b ra c h io p o d y , tr y lo b ity itp .). W y n ik a ło b y z tego, że z w ie rz ę ta p r e k a m b r y j s k ie n ie p o tr a f ił y w y tw a r z a ć tw a r d y c h s z k ie le tó w i t a u m ie ję tn o ś ć p o w s ta ła u z w ie r z ą t w w y n ik u s k o k u e w o lu c y jn e g o .
P r z e d o d k ry c ie m f a u n y p r e k a m b r y js k ie j w A u s tr a lii, j a k te ż w A fry c e i A n g lii n ie z n a n o p r a w ie s k a m ie n ia ło śc i z w ie rz ę c y c h te g o o k re s u . B r a k f a u n y w p r e k a m b r z e p r ó b o w a n o tłu m a c z y ć ró ż n y m i p rz y c z y n a m i, m ię d z y in n y m i: d łu g im o k r e s e m c z a su b ez se
d y m e n ta c ji, b ą d ź te ż ty m , że s k a ł y te g o o k r e s u są w d u ż e j m ie rz e z m e ta m o r fiz o w a n e lu b , że są p o c h o d z e n ia ląd o w eg o .
P rz y p u s z c z a n o ró w n ie ż , że f a u n a p r e k a m b r y js k a m o g ła żyć a lb o n a d n ie g łę b o k ic h m ó rz , a lb o te ż b li
sk o je g o p o w ie rz c h n i, co n ie s p r z y ja ło je j z a c h o w a n iu w s ta n ie k o p a ln y m .
B u d o w a g e o lo g ic z n a o b s z a r u w p o łu d n io w e j A u s tr a lii, gdzie z n a le z io n o f a u n ę p r e k a m b r y js k ą z o sta ła dość szczeg ó ło w o o p is a n a p rz e z g e o lo g ó w te g o k r a ju .
W a rs tw y , w k tó r y c h z n a jd u ją s ię sk a m ie n ia ło ś c i, leżą w w ie lk ie j s y n k lin ie , k tó r e j oś p rz e b ie g a w k ie r u n k u p ó łn o c -p o łu d n ie , z le k k im o d c h y le n ie m k u z a
ch o d o w i. S ą on e m o cn o p o fa łd o w a n e , p rz e c ię te u s k o k ie m w części p ó łn o c n e j, g d z ie z n a jd u j ą się o d s ło n ię c ia z fa u n ą . S y n k lin ę tę b u d u ją sk a ły p r e k a m b r y js k ie , k tó r e p rz e c h o d z ą b e z p r z e r w s e d y m e n ta c y jn y c h (z w ła szcza w je j części ś ro d k o w e j) w o s a d y d o ln eg o k a m - b ru , k tó r e z k o le i p r z y k r y te są ż w ira m i k e n o zo ic z- ny m i.
N a jn iż s z e w a r s tw y p r e k a m b r y js k ie s k ła d a ją się z p ia s k o w c ó w i m u ło w có w . T e o s ta tn ie z a w ie r a ją lic z n e k rz e m io n k o w e to c z e ń c e i ż y łk i b a ry to w e . N a n ie k tó r y c h w a r s tw a c h , n a ic h s tro n ie sp o d n ie j w id a ć ś la d y fa lo w a n ia w o d y . P o n a d n im i le ż ą w a rs tw o w a n e d o lo m ity b a r w y o liw k o w e j, w y ż e j n a to m ia s t w y s tę p u ją p ia s k o w c e k w a rc y to w e (P o u n d Q u a rtz ite ).
M iąższość s e r ii p r e k a m b r y js k ie j w y n o s i p o n a d 600 m e tró w . W a rs tw y z f a u n ą le ż ą o k o ło 30— 60 m e tró w p o n iż e j s tr o p u te j fo r m a c ji. B u d u ją je d ro b n o z ia rn is te i o s tro k ra w ę d z is te p ia s k o w c e k w a rc y to w e , k w a r c y ty z ły s z c z y k a m i p rz e w a rs tw io n e c ie n k im i i n ie r e g u la r n y m i w a r s te w k a m i g lin k i.
P o w y ż e j n ic h w y s tę p u ją w a p ie n ie d o lo m ity c z n e o m iąższo śc i o k o ło 160 m e tró w . S ta n o w ią one część w a r s t w n a le ż ą c y c h do d o ln eg o k a m b r u , w k tó r y m w y s t ę p u ją w a p ie n ie a rc h e o c ja to w e u w a ż a n e za n a jn i ż szy p o zio m d o ln e g o k a m b r u .
W a rs tw y z f a u n ą p r e k a m b r y js k ą p ie rw s z y o d k ry ł geolog a u s t r a l i j s k i R. C. S p r i g g, w r o k u 1947. Z n a le z io n e s k a m ie n ia ło ś c i u z n a ł p o c z ą tk o w o za d o ln o - k a m b r y js k ie . D o p ie ro p ó ź n ie jsz e p o ró w n a n ia ic h z f a u n ą p r e k a m b r y j s k ą z k w a r c y tó w p o łu d n io w e j A f r y k i o ra z z o s ta tn im i z n a le z is k a m i w A n g lii s tw ie rd z iły ic h p r e k a m b r y j s k i w iek .
Z b io ry f a u n y p r e k a m b r y js k ie j b y ły sto p n io w o w z b o g a c a n e p rz e z w ie lu b a d a c z y , m ię d z y in n y m i p rz e z g e o lo g ó w m u z e u m a u s tr a lijs k ie g o (S o u th A u s tr a lia n M u se u m ) o ra z u n iw e r s y te tu w A d e la jd z ie . W y n ik i ty c h w s z y s tk ic h p r a c p o s z u k iw a w c z y c h b y ły dość n ie o c z e k iw a n e . Z e b ra n o p o n a d 800 s k a m ie n ia ło śc i, r e p r e - ' z e n tu ją c y c h w w ie lu p r z y p a d k a c h dość p ro b le m a ty c z
ne fo r m y z w ie rz ę c e . I d e n t y f ik a c ja w ię k sz o ś c i o d c is k ó w n a s trę c z a ła d u ż o tru d n o ś c i. J e d n a z g łó w n y c h te g o
92
p rz y c z y n le ż a ła p rz e d e w s z y s tk im w n ie n a jle p s z y m s ta n ie ic h z a c h o w a n ia . Z r e s z tą j a k w id a ć z o p is ó w f a u n y o ra z p o d a n y c h w p u b li k a c ja c h a u s t r a li js k ic h il u s t r a c ji , o d c is k i i o d le w y z w ie r z ą t s ą n a og ó ł n ie w y ra ź n e . W ie le szc z e g ó łó w s t r u k t u r a l n y c h , m o g ą c y c h u ła tw ić p r a c ę z a n ik ło , g d y ż g r u b o z i a r n i s ty k w a r c y t i p ia s k o w ie c n ie s p r z y ja ły ic h z a c h o w a n iu .
S p o ś r ó d s k a m ie n ia ło ś c i n a jb a r d z ie j lic z n e i z ró ż n ic o w a n e o k a z a ły s ię m e d u z y . D o k ła d n e b a d a n ia p o z w o liły n a w y ró ż n ie n ie 7 ro d z a jó w , z a lic z a n y c h o g ó l
n ie d o g r u p S c y p h o z o a i H y d r o z o a . S ą to : P s e u d o - r iz o s to m ite s S p rig g , B e lta n e lla S p rig g , E d ia c a r ia S p rig g , P r o to d ip le u r o s o m a S p rig g , C y c lo m e d u s a S p rig g , S p r ig g ia S o u th c o tt, P r o to ly e lla S p rig g . D o ść d u ż o z a j
m o w a n o s ię u s ta le n ie m s ta n o w is k a s y s te m a ty c z n e g o ty c h ro d z a jó w . O s ta tn io , H . J . H a r r i n g to n i R . C.
M o o re p ie r w s z y z ty c h r o d z a jó w z a lic z y li d o S c y p h o - m e d u s a e , d r u g i i t r z e c i d o T r a c h y m e d u s a e , c z w a r ty d o L e p to m e d u s a e . P o z o s ta łe r o d z a je u z n a li z a f o r m y o n ie p e w n y m s t a n o w is k u s y s te m a ty c z n y m ( in c e rta e sed is).
Z O c to c o ra llia w y ró ż n io n o n a s tę p u ją c e r o d z a je : R a n g e a G iiric h , o p is a n ą ju ż z p r e k a m b r u p o łu d n io w e j A f r y k i i o s ta tn io z n a le z io n ą w p r e k a m b r z e A n g lii,
n a d a l d o ść n ie ja s n e . N ie k tó r z y b a d a c z e s u g e r u ją z a li
c z e n ie ic h d o z u p e łn ie o d rę b n e j i w y g a s łe j g r u p y z w ie rz ę c e j. G. G i i r i c h p o ró w n y w a ł je z C te n o p h o ra . N ie m ie c k i p a le o n to lo g R . R i c h t e r u m ie ś c ił ro d z a j R a n g e a r a z e m z P te r i d in i u m w g r u p ie C o rg o n a ria . Z n a le z is k o w A u s tr a lii u m o ż liw iło z a lic z e n ie ty c h r o d z a jó w d o p o d r z ę d u P e n n a tu la c e a . U z a s a d n ia ją to z r e s z tą n a s t ę p u ją c e z a o b s e r w o w a n e c e c h y w d u ż y m s t o p n iu z g o d n e z c e c h a m i d z iś ż y ją c y c h p rz e d s ta w ic ie li t e j g r u p y z w ie r z ą t z w a n y c h m o r s k im i p ió r a m i (P e n n a tu la c e a ).
C e c h y s ą n a s t ę p u ją c e : p rz e d e w s z y s tk im o g ó ln a s t r u k t u r a p n ia o ra z g ó rn e j czę śc i c ia ła w y g lą d e m p r z y p o m in a ją c e g o p ió r o w z g lę d n ie liść , ze s tr o n a m i b r z u s z n ą i g r z b ie to w ą i o b e c n o ś c ią ś la d ó w k o lc ó w w ło d y d z e i w z d łu ż d o ln y c h b rz e g ó w b o c z n y c h o d g a łę z ie ń . S p r i g g z n a le z io n e o k a z y u z n a ł p o c z ą tk o w o za g lo n y . O k a z y te b y ły d o ść d u ż y c h ro z m ia ró w . P ie ń m ie r z y ł o k o ło 35 c m d łu g o ś c i i o k o ło 8 m m sz e ro k o śc i.
C z ę ść g ó r n a c ia ła m ia ła p o n a d 23 c m d łu g o ś c i i o k o ło 10.5 c m sz e ro k o ś c i. D z is ie js i p rz e d s ta w ic ie le g r u p y P e n n a tu la c e a m a j ą p o d o b n e u ło ż e n ie k o lc ó w w z d łu ż p n i a i b o c z n y c h o d g a łę z ie ń .
R ó ż n ic e m ię d z y p r e k a m b r y j s k im i P e n n a tu la c e a
A B
R yc. 1. A. S p r ig g ia sp . S o u th c o tt, p r z e d s ta w ic i e l m e d u z o w a ty c h , w ie lk o ś ć p r a w ie n a t u r a l n a ( r e p r o d u k c ja z S c ie n t if ic A m e r ic a n M a r c h 1961). B . — M e d u s in a sp . W a lc o tt, je d n a z p ie r w s z y c h m e d u z z n a le z io n y c h w p r e -
k a m b r y js k ic h p ia s k o w c a c h w E d ia c a r a H ills. X o k. 2,5
P te r i d in i u m G iir ic h o ra z C h a m i a F o r d . T e n o s t a tn i ro d z a j p r z e z p e w ie n czas b y ł u w a ż a n y z a p r z e d s ta w i
c ie la ro ś lin .
D o A n n e lid a z a lic z o n o 2 r o d z a je . S ą to : S p r ig g in a G la e s s n e r o ra z D ic k in s o n ia S p rig g .
W y ró ż n io n o te ż p r z e d s ta w ic ie li p ra w d o p o d o b n ie z u p e łn ie n o w y c h ty p ó w z w ie rz ę c y c h , m ia n o w ic ie : P a r - v a n c o r in a G la e s s n e r i T r i b r a c h id i u m G la e s s n e r .
P ró c z ty c h s k a m ie n ia ło ś c i m ię d z y in n y m i z o s ta ły z n a le z io n e lic z n e ś la d y p e łz a n ia r o b a k ó w o ra z r u r k o w a te k a n a ł y w s k a ł a c h w k s z ta łc ie li te r y U. P r a w d o p o d o b n ie s ą to ś la d y d r ą ż e ń ro b a k ó w .
A u s tr a lijs k i e s k a m ie n ia ło ś c i o p is a n e j a k o R a n g e a i P te r id in iu m , w y g lą d e m z e w n ę tr z n y m p r z y p o m in a ją c e n ie c o liś c ie s ą b a rd z o p o d o b n e d o o k a z ó w p o p r z e d n io o d k r y ty c h p rz e z n ie m ie c k ic h g e o lo g ó w w p r e k a m b r z e p o łu d n io w e j A f r y k i (jeszcze p r z e d I w o jn ą ś w ia to w ą ). R o d z a je te s ta n o w ią w s p ó ln y e le m e n t d la A u s t r a l i i i A f r y k i i p o s łu ż y ły d o s p r e c y z o w a n ia w ie k u w a r s t w z f a u n ą p r e k a m b r y j s k ą w A u s tr a lii . S a m o s ta n o w is k o s y s te m a ty c z n e ty c h ro d za jó w b y ło i je s t
i w sp ó łc z e ś n ie ż y ją c y m i s ą n ie w ie lk ie , m im o 600 m i
lio n o w e g o o k r e s u c z a su , k tó r y je d z ie li. U n ie k tó r y c h d z is ie js z y c h P e n n a tu la c e a g ó rn a część c ia ła p o s ia d a g łę b o k ie w c ię c ia . W t e n sp o só b p o w s ta ją r u c h liw e b o c z n e o d g a łę z ie n ia . U in n y c h n a to m ia s t f o r m z a z n a c z a s ię b r a k ty c h w c ię ć , p rz e z co w te j czę śc i c ia ła b r a k o d g a łę z ie ń . U k o p a ln y c h n a to m ia s t z a o b s e r w o w a n o t y l k o o b e c n o ść lic z n y c h g rz b ie c ik ó w o d d z ie lo n y c h b ru z d a m i.
D o c ie k a w y c h z n a le z is k a u s t r a li js k ic h n a le ż ą o d c i
s k i m a ły c h z w ie rz ą t, u z n a n y c h n a ogół za A n n e lid a , z a lic z o n y c h do r o d z a ju S p rig g in a (n a z w a ro d z a jo w a z o s ta ła d a n a n a cześć o d k r y w c y S p r i g g a). F o rm a t a z o s ta ła o p is a n a w r o k u 1958 p rz e z G l a e s s n e r a n a p o d s ta w ie ty l k o 3 p o s ia d a n y c h p rz e z n ie g o o d c i
s k ó w . P ó ź n ie js z e b a d a n ia d o k o n a n e n a lic z n ie js z y m m a t e r i a le , s k ł a d a ją c y m s ię z 10 o k a z ó w d o s ta rc z y ły n ie c o w ię c e j szc z e g ó łó w d o p o p rz e d n ie g o o p is u G la e s s n e r a , a c z k o lw ie k o s tre z ia r n a k w a r c y tu z a ta r ły n ie c o p e w n e sz c z e g ó ły ic h b u d o w y .
Z w ierzęta te ch a ra k tery zu ją się w ą sk im i g iętk im
93
R yc. 2. A. R a n g e a a rb o re a G la e s s n e r, p r z e d s ta w ic ie l p r e k a m b r y js k ic h m o rs k ic h p ió r (P e n n a tu la c e a ), 1,5.
B. C h a r n ia sp., z m n ie js z o n e d o 3/4
c ia łe m o d łu g o ś c i d o c h o d z ą c e j d o o k o ło 3 cm . P o s ia d a ły one ta r c z ą g ło w o w ą w k s z ta łc ie p o d k o w y , w czym u p o d a b n ia ją się d o n ie k tó r y c h T r y lo b ito m o r p h a , k tó r e p ie rw s z e p o ja w iły się w d u ż e j ilo ś c i w k a m b rz e .
O k a z y r o d z a ju S p r ig g in a p o s ia d a ły p o n a d 40 b o cz
n y c h w y ro s tk ó w — p a ra p o d ió w , z a k o ń c z o n y c h k o l
c am i. P a r a p o d ia te w z r a s t a ją w lic z b ę w ra z z og ó l
n y m w z ro s te m c ia ła n a d łu g o ść. C h o c ia ż z w ie rz ę ta te n a le ż ą do z u p e łn ie w y m a rły c h , j e d n a k n ie m o ż n a z a p rz e c z y ć p e w n e g o o g ó ln eg o p o d o b ie ń s tw a , ja k i e i s t n ie je w p o r ó w n a n iu z d z iś ż y ją c y m i p rz e d s ta w ic ie la m i g r u p y T o m o p te r id a e . C i o s ta tn i m a j ą p o d o b n ą ch o cia ż s z e rsz ą g ło w ę, w ą s k ie c ia ło i p rz e d e w s z y s tk im w io s ło w a to w y k s z ta łc o n e p a r a p o d ia , słu ż ą c e do sw o b o d n eg o p ły w a n ia w w o d zie.
R o d zaj D ic k in s o n ia je s t n ie m a l n a jc z ę s ts z ą s k a m ie n ia ło ś c ią w E d ia c a r a H ills . R e p re z e n to w a n y je s t b o w ie m p rz e z p o n a d 100 o k a z ó w . J a k d o tą d je g o s ta n o w isk o sy s te m a ty c z n e j e s t dość p r o b le m a ty c z n e . P r z e p ro w a d z o n e b a d a n ia p o ró w n a w c z e w s k a z u ją n a m o ż
liw o ść e w e n tu a ln e g o p o k r e w ie ń s tw a z d ziś ż y ją c y m i r o b a k a m i. W ed łu g o p in ii n ie k tó r y c h b a d a c z y o k azy ro d z a ju D ic k in s o n ia w y k a z u ją p e w n e p o d o b ie ń s tw o do p ie r ś c ie n ic z r o d z a j u A p in t h e r z g r u p y A m p h in o - m o rp h a . P o m im o ty c h p o d o b ie ń s tw do A n n e lid a , H a r - r i n g t o n i M o o r e są s k ło n n i zaliczy ć ro d z a j D ic k in s o n ia do m e d u z .
Z n a le z io n e o k a z y p o w y ż sz e g o r o d z a ju p o s ia d a ją m n ie j lu b b a r d z ie j e lip ty c z n y z a r y s c ia ła , k tó r e g o s y
m e tr ia je s t d w u b o c z n a . W ła ś n ie ta o s ta tn ia c e c h a n ie p o z w a la ła b y je d n a k n a z a lic z e n ie te j fo r m y d o m e d u z . C ia ło z w ie rz ą t, n a le ż ą c y c h do D ic k in s o n ia , b y ło m ię k k ie , g ię tk ie , p o k r y te p o p rz e c z n y m i g rz b ie c ik a m i i r o w k a m i. R o z m ia ry ic h c ia ła j a k i lic z b a o w y c h g rz b ie c ik ó w o k a z a ły się b a rd z o z m ie n n e . C ech y te w ię c z o s ta ły u z n a n e p rz e z S p rig g a za d ia g n o s ty c z n e d la g a tu n k u .
J a k z m ie n n a m oże b y ć lic z b a g rz b ie c ik ó w d o w o d zi to, że n ie k tó re ze z n a le z io n y c h o k a z ó w p o s ia d a ją ich o k o ło 20, in n e n a to m ia s t, k tó r y c h c ia ło j e s t z n a c z n ie w ię k sz y c h ro z m ia ró w m a ją ic h o k o ło 550. R o z m ia ry c ia ła ty c h z w ie r z ą t m ie sz c z ą się w g ra n ic a c h od około 8 m m do p o n a d 90 cm . N a p o s ia d a n y c h s k a m ie n ia ło śc ia c h te g o r o d z a ju n ie o b s e rw o w a n o je d n a k ż a d n y c h n a w e t śla d ó w m o g ą c y c h św ia d c z y ć o ty m , że z w ie r z ę ta te p o s ia d a ły ja k i ś sz k ie le t. B r a k ró w n ie ż ś la d ó w oczu i odnóży.
D o b a rd z o in te r e s u ją c y c h i n ie z w y k ły c h n a le ż ą d w ie z u p e łn ie n o w e fo rm y . S zczeg ó ło w e b a d a n ia w y k a z a ły , że n ie są o n e s p o k r e w n io n e z ż a d n ą g r u p ą z w ie rz ą t. W y d a ją się te ż n ie b y ć n a w e t p o d o b n e do ja k ie g o ś z n a n e g o o rg a n iz m u zw ierzęceg o .
J e d n a z ty c h fo rm , ro d z a j P a r v a n c o rin a p o s ia d a c ia ło w k s z ta łc ie ta r c z k i lu b ż a g la z p o d łu ż n y m , ś r o d k o w y m w y r a ź n y m g rz b ie c ik ie m . N a n ie k tó r y c h o k a z a c h w id o c z n e są w p ra w d z ie sła b e , u k o ś n e ś la d y po o b u s tr o n a c h teg o śro d k o w e g o g rz b ie c ik a . S u g e r o w a ły b y one o b ecn o ść o d n ó ży lu b te ż s k rz e l. R o z m ia ry
A B
R yc. 3. A. S p rig g in a flo u n d e r s i G la e s s n e r, in te r e s u ją c y p r z e d s ta w ic ie l A n n e lid a , X ok. 15. — B. D ic k in s o n ia c o sta ta S p rig g . Z m n ie js z o n o d o 3/4
94
R yc. 4. A . P a r v a n c o r in a m in c h a m i G la e s s n e r, n ie c o z m n ie js z o n y . — B. P a r v a n c o r in a m in c h a m i G la e s s n e r, X o k. 2,5. —■ C. S ia d y p e łz a n ia ro b a k ó w , n ie c o z m n ie j
sz o n e . — D. T r ib r a c h id iu m h e r a ld ic u m , h o lo ty p , n ie c o zm n ie js z o n e
c ia ła , j a k m o ż n a w n io s k o w a ć z o d c is k ó w , s ą ró ż n e . N ie k tó r e o k a z y s ą b a r d z o m a łe , in n e p rz e w y ż s z a ją n ie c o 2.5 c m d łu g o śc i.
D ru g a , p r o b le m a ty c z n a f o r m a to ro d z a j T r ib r a c h i
d iu m . O k a z y te g o r o d z a ju c h a r a k t e r y z u j ą się p o s ia d a n ie m t r z e c h je d n a k o w y c h , p r o m ie n iś c ie u ło ż o n y c h r a m io n z c z u łk a m i. T w o rz ą o n e s t r u k t u r ę p o d o b n ą do lo f o fo ru .
N a p o d s ta w ie p rz y to c z o n y c h o p isó w w id a ć w y r a ź n ie , że f a u n a p r e k a m b r y j s k a z n a c z n ie się r ó ż n i od p ó ź n ie js z e j f a u n y k a m b r y js k ie j. P rz e d e w s z y s tk im s to s u n k o w o d u ż a lic z b a ró ż n o r o d n y c h m e d u z o w a ty c h s u g e r o w a ła b y ( ja k tw ie r d z i G la e s s n e r) n a d a n ie te m u o k re s o w i g e o lo g ic z n e m u n a z w y o k r e s u m e d u z .
Z a s a d n ic z a ró ż n ic a m ię d z y f a u n ą p r e k a m b r y j s k ą i p ó ź n ie js z ą k a m b r y js k ą z a z n a c z a s ię p rz e d e w s z y s t
k i m w b r a k u u ty c h p ie r w s z y c h s t r u k t u r s z k ie le to w y c h . M o ż n a p rz y p u s z c z a ć , że m u s z le czy te ż in n e t w a r d e c z ę śc i s z k ie le tu m o g ły p o w s ta ć w k a m b r z e j a k o w y n ik e w o lu c ji. P r o b l e m te n n ie je s t je d n a k j a s n y i w y m a g a m ię d z y in n y m i d a ls z y c h b a d a ń p o s z u k i
w a w c z y c h w c e lu z g ro m a d z e n ia w ię k s z e j ilo śc i n a j s t a r s z y c h p rz e d s ta w ic ie li ś w ia t a z w ie rz ę c e g o . N ie m o ż n a w y k lu c z y ć p r a w d o p o d o b ie ń s tw a , że o b ra z teg o ś w ia ta z m ie n i się, g d y d o k u m e n ta c ja p a le o n to lo g ic z n a b ę d z ie n ie f r a g m e n t a r y c z n a , a b a r d z ie j p e łn a .
* R y c in y w a r t y k u l e r e p r o d u k o w a n o z „ S c ie n tific A m e r i c a n ”, 1961 o r a z z: G la e s s n e r a n d D a ily P r e c a m - b r ia n G e o lo g y 1959.
Z O F I A G U M IŃ S K A (W R O C Ł A W )
H Y D R O P O N IC Z N A U P R A W A R O Ś L IN
N a z w ę „ h y d r o p o n ik ” w p ro w a d z ił G e r i c k e d la u p r a w p o w ie tr z n o - w o d n y c h , k tó r y c h z a s a d y o p r a c o w a ł w K a lif o r n ii o k o ło 1929 r. W y ra z „ h y d r o p o n ik ” o z n a c z a „ p o ło żo n y n a w o d z ie ” : s k ł a d a s ię z g re c k ie g o s ło w a h y d o r — w o d a i ła c iń s k ie g o s ło w a p o n o — k ła d ę .
W u p r a w ie te j n ie j e s t n o w o śc ią s to s o w a n ie p o ż y w e k w o d n y c h , ju ż b o w ie m od c z a só w K n o p a (1868) fiz jo lo d z y i c h e m ic y r o ln i, b a d a ją c p o tr z e b y r o ś lin p o w s z e c h n ie p o s łu g iw a li się p o ż y w k a m i w o d n y m i.
S to s o w a li j e z w y k le n a k r ó t k i o k re s k il k u ty g o d n i;
tr u d n o ś ć s ta n o w iły złe w a r u n k i tle n o w e w w o d zie.
K a ż d y r o l n i k czy o g ro d n ik w a lc z ą c y o p o d n ie s ie n ie p lo n u ro ś lin , n a p o ty k a w sw y c h u s iło w a n ia c h n a p r z e sz k o d ę , j a k ą je s t sp rz e c z n o ś ć w w y m a g a n ia c h k o r z e n i r o ś lin w s t o s u n k u d o s ie d lis k a . K o rz e n ie b o w ie m w y m a g a ją j a k n a jle p s z y c h w a r u n k ó w w o d n y c h , a r ó w n o c z e śn ie b a rd z o d o b ry c h w a r u n k ó w p o w ie tr z n y c h . W z ie m i p o le p s z a ją c w a r u n k i w o d n e ro ś lin , p o g a rs z a się z r e g u ły w a r u n k i p o w ie tr z n e i o d w r o tn ie : p r z y s i l
n y m p r z e w ie t r z a n i u p o g a rs z a s ię w y b itn ie w a r u n k i w o d n e . T u tk w i is to t a z a g a d n ie n ia .
N o w o ść i p o w o d z e n ie m e to d y G e r ic k e ’go p o le g a n a d o s ta r c z a n iu k o rz e n io m r o ś lin n ie ty lk o o p ty m a ln y c h ilo śc i s o li m i n e r a l n y c h i w o d y , lecz ta k ż e p o w ie tr z a .
U m ie s z c z a ł o n r o ś lin y w t e n sp o só b , że t y l k o d o ln e p a r t i e k o r z e n i s ię g a ły p o ż y w k i, w ię k s z a cz ę ść k o rz e n i z s z y jk ą k o rz e n io w ą z n a jd o w a ła się w w ilg o tn e j
śc ió łc e (n a k ra c ie ), o d d z ie lo n a p r z e s tr z e n ią p o w ie tr z n ą od p o ż y w k i. M e to d ę t ę G e ric k e w y p ró b o w a ł n a lic z n y c h g a tu n k a c h r o ś lin i p r z e p r o w a d z a ł k a lk u la c je e k o n o m ic z n e . J e d y n ie zb o ż a n ie o p ła c a ły s ię w u p r a
w ie h y d r o p o n ic z n e j, g d y ż k o s z t b a s e n u i so li m in e r a l n y c h b y ł z n a c z n ie w y ż sz y , a n iż e li n a d w y ż k a p lo n ó w . Z i m 2 u p r a w p o m id o ró w G e ric k e w c ią g u r o k u u z y s k iw a ł 50 k g o w oców .
C zy w s z y s tk ie r o ś lin y t a k d o b rz e ro s ły w h y d r o - p o n ik a c h G e r ic k e ’go?
W k s ią ż c e sw e j p t. B e z z ie m n e u p r a w y G e ric k e o p i- ■ s u j e tr z y k r o t n i e n ie u d a n e d o ś w ia d c z e n ia z ró ż a m i i z a z n a c z a , że n ie w s z y s tk ie o d m ia n y ró ż ro s n ą w h y - d r o p o n ik a c h . O g o ź d z ik a c h G e ric k e n ie w s p o m in a , a u c z e n i f r a n c u s c y H a m p e i T r u f f a u t , k o n ty n u a to r z y je g o p r a c , w s p r a w o z d a n ia c h ze s w y c h d o ś w ia d c z e ń p o d a ją o p in ię , że g o ź d z ik i ro s n ą ź le w h y - d r o p o n ik a c h i s ą r o ś lin a m i s p e c ja ln ie tr u d n y m i do u p r a w y . G e ric k e m ia ł te ż tr u d n o ś c i z sie w e m i u k o r z e n i a n ie m r o ś lin n a h y d ro p o n ik a c h . U ż y w a ł o n b o w ie m p r z e w a ż n ie b a r d z o lu ź n y c h śc ió łe k z tro c in , s ia n a , s ło m y itp . D la w y s ie w ó w i u k o r z e n ia n ia , s to s o w a ł o n w a r s t w ę p ia s k u n a p o w ie rz c h n i śció łk i.
O d c z a s ó w p ie r w s z y c h p r a c G e ric k e ’go n a c a ły m św ie c ie z a c z ę to s to s o w a ć ró ż n e m e to d y u p r a w h y d r o - p o n ic z n y c h . S t a r a n o s ię j e u le p s z y ć p r z e z b a rd z o k o s z to w n e n ie r a z u r z ą d z e n ia do p rz e p o m p o w y w a n ia p o ż y w k i.
