100-lecie Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. M, Kopernika . . . . 1

n r IV/Oc-2734/47

Wydano z pomocą finansow ą Polskiej Akademii Nauk

TRESC ZESZYTU 1 (2135)

100-lecie Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. M, Kopernika . . . . 1

M i c h a j ł o w W., Problemy ochrony i kształtow ania środowiska w k raju i na ś w i e c i e ... 2

J a k u b o w s k i J. L., W dżungli Sri Lanka (C e jlo n u )... 7

W o 1 a ń s k i N., Dlaczego małżonkowie są do siebie p o d o b n i? ... 12

C z e k a l s k i M., Toksyczne właściwości ró żan eczn ik ó w ...14

P o m a r n a c k i L., Sroka w osiedlach lu d z k ic h ...16

S k o w r o n S., Prot. Emil Godlewski jun. (1875—1944)... 17

Drobiazgi przyrodnicze Jaszczurka z Pusityni K ara-K um (W. S t r o j n y ) ...19

Uwagi o larw ach Leptus phalangi (Acarina: Erythraeidae) jako paso­ żytach kosarzy (Opiliones) (S. Ig n a to w ic z )...20

Osobliwy jeleń (W. K o c h a n ) ...20

Muzeum Filogenetyczne w Jenie (NRD) (W. K o c h a n )...21

Copernicana Medale K o p e r n ik o w s k ie ...22

A kw arium i terrarium Barbus conchonius (H am ilton-Buchanan 1903) (V. Lahoda, tłum. S. Sto- kłosowa) ... 22

Przew ietrzanie akw arium (V. Lahoda, tłum. S. Stokłosowa) . . . . 23

Ampullaria australis w akw arium (K. i K. D ąbrow scy)...23

R o z m a i t o ś c i ... 24

Recenzje E. M a y r : Populacje, gatunki, ewolucja (S. S k o w ro n )...25

P. S t r e e t : A nim al Reproduction (A. J a s iń s k i)... 26

Insekten (w U rania Tierreich) (J. R a z o w s k i)... 26

A. K u c z y ń s k i : Syberyjskie szlaki (K. M aślankiew icz)... 27

Sprawozdania Sprawozdanie z działalności Oddziału Łódzkiego PTP im. K opernika za I półrocze 1974 r. . 28

S p i s p l a n s z

I. PUSZCZA BIAŁOWIESKA, wejście do P ark u Narodowego. Fot. J. Hereźniak II. KĘPY TURZYCY w śniegu. Fot. J. Płotkow iak

III. FOKA SZARA, Halichoerus grypus (F.). Fot. W. Strojny

IV. PAMIĄTKOWE MEDALE KOPERNIKOWSKIE przyznane Polskiemu Towa­

rzystw u Przyrodników im. K opernika (u góry) i członkom Sekcji Kopernikow­

skiej (u dołu)

O k ł a d k a : MACZUGA HERKULESA. Pieskowa Skała. Fot. R. Gradziński

O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W I M. K O P E R N I K A (Rok założenia 1875)

ROK 1975

Cyfry wyróżnione kursywą oznaczają num er zeszytu, cyfry zwykłe — s t r o n ę

B i e l a ń s k a I., iHcornia . . B i r k e n m a j e r

cane polskiej w 1974 r. . .

A R T Y K U Ł Y

O walkach pustorogich Ca-

... 5, 125 K , Badania paleozoologi- w ypraw y spitsbergeńskiej ... 7— 8, 183

— Ochrona przyrody w Archipelagu Sval- bard ...

B r z ę k G., Rzut oka na stuletnią historię Polskiego Towarzystwa Przyrodników im.

K opernika. Cz. I, II, III 7— 8, 180, 9, 229, U , 275 C y k o w s k i R. K., Współczesna problem a­

ty k a biologii g l e b y ...

C z e k a l s k i M., Toksyczne właściwości ró ­ żaneczników ...

D e n d u r a M., Problem y i metody pracy

Instytutu Ochrony Środowiska w Moście U, 286 D u d z i a k J., Badania nad miąższością lądo-

lodu p le jsto c e ń sk ie g o ... 5, 127

— Rozwój współczesnych osadów rzeki gór­

skiej ...7—8, 188 D y d u c h A., P o rc e la n k i... 5, 113 D y m i ń s k a M., RośUny zawierające kwas

foliowy i c h l o r o f i l ...6, 153 F a l n i o w s k i A., O kilku interesujących

m ątw ach i k a ła m a r n ic a c h ...r . 9, 223 9, 216

12, 310 1, 14

F r y s k a Antonina, Pola magnetyczne a świat istot ż y w y c h ... 6, 146 G o m ó ł k a B., K alendarz krakowski na

rok 1974 12, 312

G ó r s k i F., W nauce: Dobre pomysły = pro­

ste p o m y s ły ...7—8, 169

— Z działalności Polskiego Towawarzystwa Przyrodników im. K opernika n a obczyźnie 10, 245 G r o d z I ń s k a N., Czy rozgwiazda Acantha-

ster zagraża rafom Pacyfiku? . . . 4, 89 I g n a t o w i c z S„ Forezja wśród roztoczy . 6, 151 I l c z u k Z., Drobnoustroje szkodliwe w go­

spodarce i te c h n ic e ... 9, 217 J a k u b o w s k i J. L., Rafy koralowe i w y­

brzeża G w a d e lu p y ... 12, 297

— Tropikalny las wilgotny na Gwadelupie 7—8, 174

— W dżungli Sri Lanka (C e jlo n )...1, 7 J a r o n i e w s k i W., Węże morskie . . . . 2, 38 J a r o s i ń s k i T., W 85 rocznicę śmierci Ty­

tusa Chałubińskiego, współzałożyciela cza­

sopisma „Wszechświat” . . . U, 283 J o ń c a E., Plejstoceńskie spłaszczenia stoko­

we w Sudetach Środkowych . . . 2, 44 K a m i ń s k i A., Wpływ pasowego zadrzewie­

nia śródpolnego na tem peraturę powietrza

K a w e c k a B., S t a r z e c k a A., Wpływ tu -

rystyki na rozwój bakterii i glonów w P o ­ — Zarysy białkowego pokrew ieństw a i filo­

toku Tatrzańskim , ... 6, 144 genezy żywych j e d n o s t e k ... 12, 308 K a ź m d e r c z a k o w a R., Ołów w środowi­ S z a r k o Nelli, Porów nania fauny A rktyki

sku przyrodniczym — zagrożeniem dla czło­ i A ntarktydy na tle w arunków środowi­

wieka ... 4, 85 skowych ... 2, 35 K o c h a ń s k a - K i e p a ' 1 Z., Sztuczna hodo­ S z c z e p s k i J. B., N iektóre aspekty ochrony

w la tkanek zwierzęcych i jej znaczenie . . 10, 250 ptaków . B a ł t y k u ... 3, 62 K o t l a r c z y k J., Okrzemki w nauce, prze­ S z p i l c z y ń s k i S., Ja n Jonston z Szamotuł

myśle i ochronie ś ro d o w is k a ... 3, 57 (w 300 rocznicę z g o n u ) ... 12. 303 K o z ł o w s k a A., Roślinny w irus tum orów T r e p i ń s k a J., Anomalie czy skrajności n a ­

przyrannych ... U , 272 szego klim atu? . t ... 4, 98 K o ż u c h o w s k i K., Klimatyczna rola wód W a k s m u n d z k i K. A., Kompleksowa m apa

B ajkału ... 11, 279 sozologiczna ... 3, 69 K r y g o w s k i W., W spółudział Polskiego To­ W o l a ń s k i N., Dlaczego .małżonkowie są do

warzystwa Tatrzańskiego w rozwoju badań siebie p o d o b n i ? ... 1, 12 naszych gór . . . ... 4, 102 — Kiedy jesteśm y u szczytu sił — pomyślmy

K r z a n o w s k a H., Mapy chromosomów czło­ o s ta r o ś c i... 5, 118 w ieka ... 9 213 W o j t u s i a k R. J,, Rola głosów w „mowie

K w i a t k o w s k a D., Rozkład mikrobiologi­ pszczół” . . . . ... 12, 269 czny kauczuku n a t u r a l n e g o ... 5, 116 Ż y ł k a A., Grzebiuszka z i e m n a ... 6, 149 M a j 1 e r t Z., Zaczynamy rozumieć mowę — Salam andra plam ista — Salamandra S.

ptaków ... 6, 141 s a la m a n d r a ... 4, 100 M a ś 1 e j Z., Dajkd k la s ty c z n e ... 4 94 — Żm ija z y g z a k o w a ta ...7- - 8 , 191 M a z i a r s k i A., Z k art historii medycyny

p o l s k i e j ... 5, 129

M i c h a j ł o w W., Problem y ochrony i kształ­ DROBIAZGI PRZYRODNICZE tow ania środowiska w k ra ju i n a świecie 1. 2 I ROZMAITOŚCI M y c i e l s k i S., P ark i i rezerw aty narodowe

USA, ich adm inistracja, konserw acja i zna­ B a l i ń s k i A., Ramienionogi w dziejach Ziemi 10, 260 czenie ... 9, 226 B e i e r s d o r f K,, Niektóre stanowiska Betula

N o w a k T., Immunopatologia — alergologia 3, 66 verrucosa Ehrh. n a snurach i budynkach

O l b r y c h t o w a F., O rasie bydła jersey K rakow a ... 5, 131 w jej k ra ju rodzimym i w innych krajach B o b i ń s k i J., H istoria unikalnego m row i­

ś w i a t a ... 10, 253 ska — tw ierdzy m rów ki ćmawej, Formica

P a c y n i a k C., Rzadkie gatunki drzew i krze­ rufa p l y c t e n a ... 11, 289 wów obcego pochodzenia w Polsce zasłu­ B r z y s k i B., Nowo znaleziony pień sygilarii 3, 77 gujące na ro z p o w sz e c h n ien ie ... 2, 41 B y c z k o w s k a - S m y k W. (W. B.-S.), Biel

P i a s k o w s k i J., Poem at hutniczy W alen­ ołowiowa zatruw a o r g a n i z m ... 6, 164 tego Roździeńskiego „Officina F er r aria ” — Czy zachowanie się zwierząt jest uw aru n ­

z 1612 roku ... 6, 155 kow ane czynnikam i genetycznymi czy eko­

P i n o w s k a B. i P i n o w s k i J., Obserwacje logicznymi? ... 3, 79 ornitologiczne z fińskiej Laponii . . . . 3, 72 — Grasica wpływ a na dojrzewanie płciowe

P ł y t y c z B arbara, Reakcje immunologiczne sam ic ... 12, 318 u żaby Rana P ip ie n s ... 7 - 8 , 186 — Jak glony przeżyw ają wysuszenie? . . . . 12, 317 P o t n a r n a c k i L., Sroka w osiedlach ludz­ — K angury modelam i dia badań klinicznych 10, 266 kich ... 1, 16 — K olibry w wysokich g ó r a c h ... 12, 317 S k o w r o n S., Prof. Emil Godlewski jun. — Lek w aerozolu . . . ... 1, 24 (1875—1944). W stulecie u r o d z in ... 1, 17 — Można zapobiegać chorobie przeciążenia . . 12, 292 S t a c h l e w s k i W., W iatr halny w K rako­

10, 246

—. Mykoplazma T przyczyną tw orzenia się

wie ... kam ieni w pęcherzu m oczo w y m ... 6, 163 S t a r m a c h K., Phytotelm a — m ikroakw aria — N arkotyki działają na p ł ó d ... 1, 24 w nasadzie liści szczeci pospolitej (Dipsa- — Nieznana właściwość leukocytów . . . . 6, 165 cus silvester H u d s .) ...7 - 8 , 179 — Niezwykła wytrzymałość n a w ahania za­

S t e c k i K., O niektórych naszych rzadko solenia, odczynu i tem peratury wody . . 1, 24 spotykanych s k o ru p ia k a c h ... 4, 92 — N ikotyna selektywnie gromadzi się w ślu ­

S t ę ś 1 i c k a - M y d 1 a r s k a W., Wznowie­ zówce dróg o d d e c h o w y c h ... 12, 317 n ie dyskusji o cechach patologicznych — Odporność przeciw komórkom nowotworo­

u n e a n d e r ta lc z y k ó w ... 10, 244 wym ... 5, 134 S t r z a ł k a Halina i K., De Boschplaat — — Ołów zmienia pracę zakończeń nerwowych 6, 164 najw iększy państwowy rezerw at przyrody — Regeneracja mięśnia se rc o w e g o ... 10, 266 w Holandii ... 5, 121 — Rozwój węgorza w a k w a r iu m ... 7 —8, 207 100-lecie Polskiego Towarzystwa Przyrodni­ — Samiec m angusty opiekuje się dziećmi . . 12, 292 ków im. K o p e r n i k a ... 1, 1 — Suhak o c a l o n y ... 10, 266 S z a b u n i e w i c z B., Na drodze do genetycz­ —• Szyszynka mózgowa współdziała w term o-

nej transform acji g a t u n k ó w ... 2, 29 regulacji u ssaków ... 5, 134

— Prolblem bezpieczeństwa badań nad gene­ — Środki antykoncepcyjne dla mężczyzn . . 11, 317

tycznym i tr a n s f o r m a c ja m i... 10, 241 — W ątpliwe d o b r o d z ie js tw o ... —8, 208

— Wpływ ikry na przebieg ta rła u karasia

OCarassius a u r a tu s ) ... 6, 163

— Zanieczyszczenia z powietrza w nikają do kom órki - r o ś l i n ... 3, 79

— Zapłodnienie jaj owcy plem nikam i kozła 7—8, 200 C h r o s t o w s k i M., Plejstoceńskie i holo-

ceńskie fossilia niektórych ssaków z dolin

rzecznych śro d kow icfcarpackich... 5, 130 C y k o w s k i R. K., Mącznik i jego pamięć 7—8, 195 D ą b r o w s k i A. M., Pożywienie długowiecz­

nych Abchazów . ...7—8, 204 D ą b r o w s k i K., Muzeum M orskie w Monako 4, 104 E l i a s J., Echinodorus cordifolius (Linne)

Griseb (tłum. S. S to k ło so w a )...7—8, 201 G ó r s k i F. (F. G.), U ltrastm k tu ry czy infra­

stru k tu ry (sipór o termin) . ...1, 24 I g n a t o w i c z S., Uwagi o larw ach Leptus

phalangi (Acarina: Erythraeidae) jako p a ­

sożytach kosarzy (Opiliones) ... 1, 20 K a c z m a r e k A., Skansen miodem pachnący 6, 159 K a c z m a r e k S., N aturalni wrogowie mszyc 7—8, 196 K o c h a n W., Muzea Filogenetyczne w Jenie

'.(NRD) . . . . ... 1, 21

— Osobliwy j e l e ń ...I, 20 Ł a s z k i e w i c z A., Alpy n a znaczkach pocz­

tow ych ...10, 262, 12, 315

— Muzeum geologiczne — społeczeństwu . . 6, 160 M a ś l a n k i e w i c z K. (K. M.), Elektrownie

geoterm alne ... 3, 79

— Rekordowe głębokości otworów w iertni­

czych ...6, 164

— Światowe zasoby ropy naftowej . . . . 6, 163

— W ulkan, który nie chce się obudzić . . . 2, 49

— Warost światowego wydobycia węgla k a ­

miennego . . ...3, 79 M a ś l a n k i e w i c z o w a Z. (Z. M.), Nowe

rezerw aty p r z y r o d y ... 6, 160 M a z u r s k i K. R., Złota Sztolnia pod Orlicą 3, 77 N i ś k i e w i c z J., M inerały na znaczkach

pocztowych N R D ...9. 233 P a j o r W. J. (W. J. P.), Beanikotynowe papie­

rosy ... . • •’ ...

— Bliźnięta u p t a k ó w ... 1, 25

— Enzym „reperujący” popromienne uszko­

dzenia komórek u s t r o j u ...6, 164

— Flagelina — swoiste białko witki b akte­

ry jn ej ... 6, 163

— Mało znane tw ory k o m ó rk o w e ...1, 25

— Niedoceniana rola biologiczna edafonu . . 1, 25

— Nieszkodliwość enzymatycznych środków piorących dla z d r o w i a ... 3, 80

— Nowy biologiczny wskaźnik czystości wód 6, 163

— Nowy paradoks natury — rejon Morza Bałtyckiego olbrzymim naturalnym Zbior­

nikiem słodkiej w o d y ... 3, 79

— Paradoksalne zjawisko zmniejszania się objawów zatruć solami ołowiu w ciągu ostatnich stu l a t ...*>> 164

— Postępy nowoczesnej histochemii i jej rola

w badaniach n a u k o w y c h ...2, 48

— P rosta metoda leczenia skutków oparzeń 6, 165

— Wyosobnienie chitosanu z pancerzy raków 1, 25

— Zmienność stru k tu raln a i czynnościowa tarczycy u zwierzęcia głodzonego . . . . 5, 134 P a n f i l J., Czy bagno zwyczajne jest zagro­

żone w swym b y c ie ? ... 3, 78 P o m a r n a c k i L., Sejmy bocianie . . . 7—8, 199 P u c e k Z. (Z. P.), Odruch zanurzenia u czło­

wieka ...7—8, 207 S a w i c k a M., Zatoka Ha Long — świat za­

topionych mogotów ...10, 258 S c h n a y d e r E. (E. S.), K anadyjska energe­

tyka a to m o w a ...7—8, 206

— Kartografia K anady . ...9, 234

— Kopalnia króla S a lo m o n a ...5, 133 S e g d a Stefania, Zagrożenie środowiska przy­

rodniczego przez opady przemysłowe oraz stosowanie zapraw rtęciowych w ro l­

nictwie ... 7—8, 204 S e i d l e r W., Zęby k a s z a l o t a ...7—8, 198 S k i b i ń s k i S., Relacje o piorunach k u li­

stych ... 4, 104 S k r z y p c z y ń s k a M„ Pasożyt w nętrza n a ­

sion ... 2, 46 S k u l i m o w s k i M., Kom ora im. Mikołaja

Kopernika w podziemiach Wieliczki . . 7—8, 194 S ł a b c z y ń s k i W., Odkrycie jeziora słodko­

wodnego w A u s t r a l i i ...6, 157 S t o b i e c k i A. (A. S.), Zmiany i kaprysy po­

gody przyczyną spadku połowów morskich 7—8, 207 S t r o j n y W., Orzechówki, Nucijraga caroy-

catactes (L.), o obniżonym stopniu płochli- w o ś c i ...H> 288

— Czy łasica M ustela m inuta (Pomel. 1853)

jest odrębnym g a tu n k ie m ? ... 10, 257

— Jaszczurka z Pustyni K ara-K um . . . . 1, 19 S y l l e r J., O patogenach i owadach — w ek­

torach patogenów ro ś lin n y c h ...7—8, 200 S z a b u n i e w i c z B. (BoSz.), Etyczne proble­

my kontroli ludzkich chromosomów . . 7—8, 206

— Ewolucja system u słonecznego...H> 291

— Motywacja aktywności w pracy zarobkowej 10, 266

— Najsilniejsze trucizny grzybów i ich anty-

dota ...1®> 265

— T em peratura oiała dinozaurów ... 12, 291

— Woski jako substancje zapasowe fauny m o r s k i e j ... 10, 265

— Złożony św iat międzyibakteryjnych po­

cisków ... ^ 206 S z a r s k i H., Odkrycie nozdrzy w ew nętrz­

nych u drugiego gatunku ryb kostnoszkie-

le to w y c h ... 7—8, 197 U n r u g Zofia, O niektórych eksponatach ze

zbiorów geologicznych U niwersytetu J a ­

giellońskiego ... 232 W o j t o w i c z T., Ogród Dendrologiczny

w Nadleśnictwie W i r t y ... 7—8, 203 W o j t u s i a k A., Mimikry na usługach d ra -

pieżnictwa u ryby-w abika (Iracundus sig-

nifer) ...6, 162 W y r o s t k i e w i c z Krystyna, Owadobójcze

właściwości niektórych grzybów z grupy Fungi im p e r fe c ti... 2, 47

ZYCIE NAUKOWE W KRAJU I ZA GRANICĄ SPRAWOZDANIA I NOTATKI

C z a r n i e c k i S., Komisja Geologicznych Ko­

lekcji D o k u m e n ta ln y c h ... 7—8, 211 M a j e r o w i c z A., I Petroarcheologiczne Se­

m inarium w B r n i e ... 12> 323 M a z u r s k i K. R., Forum o ochronie środo­

wiska L G O M ... U, 296

Turystyka a środowisko przyrodnicze . . 2, 55

T a b a c k i A., Spraw ozdanie z konferencji

dydaktyków ( b io lo g ii... 6, 167 Z d e b s k a - S i e r o s l a w s k a J., Finał IV

Olimpiady B io lo g ic z n e j ... 12, 322

— Olimpiada przedm iotowa — kuźnią k a d r

n a u k o w y c h ...4, 111

— V O lim piada B io lo g ic z n a ... 4, 110 Z działalności Polskiego Towarzystwa P rzy ­

rodników im. K opernika:

Oddział Łódzki . . . . 1, 28, 7—8, 211, 12, 321 Oddział S z c z e c i ń s k i ... 6, 167 Oddział W a rsz aw sk i... 12, 320

KRONIKA NAUKOWA B i r k e n m a j e r K., Sympozjum Spitsber-

geńskie w e W r o c ła w iu ... 9, 235 B o j k o w s k i K., I krajow a konferencja p a ­

leontologów ... 3, 81 B r y k o w i c z - W a k s m u n d z k a K., O p ra­

cowanie zespołu „Człowiek i środowisko” 9, 235 G ł a z e k J., d r inż. M aria M arkowicz-Łohi-

n o w ic z ... 3, 80 K o t l a r c z y k J. (J. K.), Surowiec diatom i-

łowy d la gospodarki n a ro d o w e j...3, 81 Ł y d u c h L., Seslja z okazji 100-lecia Polskie­

go Towarzystwa Przyrodników im. K oper­

n ik a w S z c z e c in ie ... 9, 235 M a ś l a n k i e w i c z K. (K. M.), II Sym pozjum

Fizyko-Chemia Procesów Geologicznych . 5, 136

—i Sesje naukow e o Ja n ie Jonatanie . . . . 12, 319

— Sym pozjum naukow e na tem at „Zastoso­

w anie metod matem atycznych w geologii” 4, 109 M a ś l a n k i e w i c z o w a Z. (Z. M.), Nagrody

naukowe Wydziału N auk Biologicznych PAN 12, 319

— Sem inarium „Górnictwo odkryw kow e a śro­

dowisko” ... 5, 136

— Sesja naukow a poświęcona ochronie roślin 4, 110 M a z u r s k i K. R., W itało i Legnica jego

czasów ...9, 237 M u s z y ń s k i A., Nowa w ystaw a w Muzeum

Mineralogicznym U niw ersytetu im . Bolesła­

w a B ieruta we W ro c ła w iu ...5, 135 T e i s s e y r e H., Spraw ozdanie ze zjazdu

AZOPRO w Polsce w r. 1973 ... : 9, 236 W o j t u s i a k R. J., D oktorat honorowy dla

prof. dr inż. Czesława M arii Bieżanlko . . 3, 82 W spomnienie pośm iertne o dr Irenie Vetulani

(26. 12. 1904 — 2. 2. 1975)... 7—8, 205

COPERNICANA

Medale K o p e rn ik o w sk ie ... i, 22 R y b k a E., Uroczystość otw arcia „Copernicus

H all” w uniw ersytecie stanow ym stanu Connecticut w U S A ... 4, 105

AKWARIUM I TERRARIUM D ą b r o w s c y K. i K , Am pullaria australis

w a k w a r i u m ... 1, 23 K o z ł o w s k i J., B i e l a ń s k a I., G ó r k i e-

w i c z R., Żywy filtr z rozwielitek do

akw arium ...10, 263 L a h o d a V., Barbus conchonius (Hamilton-

Buchanan 1903) (tłum. S. Stokłosowa) . . i, 22

— Przew ietrzanie akw arium (tłum. S. Stokło­

sowa) ... 1, 23

OMÓWIONE KSIĄŻKI I CZASOPISMA

Atlas klimatyczny Polski (W. Staehlewski) . . 10, 267 A u r i c h H., L aboratorium życia (m) (K. Ma-

r o ń ) ... 3, 84 B a l i ń s k a - W u t t k e K., Woda i skały

(K. M.) (K. M a śla n k iew icz)...4, 108 B e i s s o n J., Genetyka (m) (K. Maroń) . . 3, 84 B r z o z o w s k i S., Ignacy Łukasiewicz (K. Ma-

ślahkiewiez) ... 4, 108 Bursztyn w Polsce. Przew odnik po wystawie

(K. M a śla n k ie w ic z )...H> 294 B y s t r e k J., Zarys liehenologii (K. Jędrzejko) 9, 237 C a m e r o n R., Shells (W. Seidler) . . . . 2, 54 Chrońmy Przyrodę Ojczystą (5/1974, 6/1974)

(Z. M.) (Z. M aślankiew iczow a)...12, 320 C o o k H. C., M anuał of Histoloigical Demon -

stiration Techniąues (A. Jasiński) . . . 7—8, 210 D e m e l K., Życie m orza (R. J. Wojtusiak) . 2, 51 D e R o b e r t i s E. D. P., N o w i ń s k i W. W.,

S a e z F. A., Biologia kom órki (A. Jasiń ­

ski) ... 5, 137 D o r t e r K., Sussgraser, Riedgras — und Bin-

sengewachse (F. G.) (F. G ó r s k i) ...3, 84 Eroberung der Tiefe. P raca zbiór, pod red.

prof. W. A r n o l d a (K. M.) (K. M aślan­

kiewicz) ... 5, 138 G i l b e r t B., Chula (Z. P u c e k ) ... 20, 267 H o d g e s R. D., The Histology of the Fowl

(A. J a s i ń s k i ) ...i®6 Insekten, U rania Tierreich (J. Razowski) . . 1, 26 K opernik (Przekłady książek o Koperniku,

wydanych w Polsce na inne języki) (M.)

(K. M aślan k iew icz)... . 7—8, 210 Kosmos — Seria A. Biologia (Z. M.) (Z. M a­

ślankiewiczowa) . . 4, 109, 9, 240, 11, 295, 12, 320 K u c z y ń s k i A., Syberyjskie Szlaki (K. M a­

ślankiewicz) ... 1, 27 K u n i c k i - G o l d f i n g e r W. J. H., Dzie­

dzictwo i przyszłość. Rozważania nad bio­

logią m olekularną, ewolucją i człowiekiem

(H. S zairsk i)... 5, 136 K u r a t o w s k i K , Pół w ieku m atem atyki

polskiej 1920—1970 (F. G ó r s k i ) ...II, 293 L a w i c k - G o o d a l l van H. i J., Zabójcy

bez winy (A. S to b ie c k i)... 7 8, 208 Ł a z a r e n k o E. K., K urs Mineralogii (K.

Maślankiewicz) ...2, 52 M a r k i n W. A., Nad gołubym Issyk-kułem

(T. S z c z y p e k ) ...9> 239 M a y e r E„ Populacje, gatunki i ewolucja

(S. S k o w r o n ) ...1, 25 M etodyka badań czwartorzędowych. Praca

zbiór, pod red. nauk. prof. E. Riihlego

(K. M a śla n k iew icz)... 5, 137 M ikulas Kopernik. Obehy nebeskych sfer (E.

R y b k a ) ...2, 52

M ł y n a r s k i M., Nasze gady (A. Żyłka) . . 2, 54

N i e s t u r c h

. F., Pochodzenie człowieka

(B. J.) (B. J a s i c k i ) ...10, 268 Nikołaj Kopiernik, K 500-Ietiju so dnia troż-

dienija 1473—1973 (E. R y b k a ) ...3, 83 Olimpiady Biologiczne. Praca zbiór, pod red

H. Sandnera (J. Zdebska-Sierosławska) . . 11, 292 O r s k i K., T ajne arsenały (S. Jóżkiewicz) . 6, 166 P i ę t r o w M. P., Sraw nitielnaja charatiari-

stik a łandszaftów (pustyń m ira (T. Szczy­

pek) ...7—8, 210 P o l a ń s k i A., Geochemia i surowce m ine­

ralne (K. M a ś la n k ie w ic z )... 4, 107 Polska A kadem ia Umiejętności 1872—J.952.

Nauki lekarskie, ścisłe, przyrodnicze i o zie­

mi (K. M.) (K. M aślan k iew icz)...6, 165 R h o d i n J. A. G., Histology. A Text and

Atlas (A. J a s i ń s k i ) ... 9, 238 R o o t s C., Anim als of the D ark (A. Jasiński) 9, 239 R u b i n ó w s k i Z., Geologia złóż (K. M aślan­

kiewicz) ...2, 53 S k o r k o w s k i E., Koń w czasie i przestrze­

ni (M. K o w n a c k i ) ... 4, 107 S m i t h J. M., M atem atyka w biologii (K. Z.

K a m i ń s k i ) ... 5, 140 S t e r n K i R o c h e , Genetios of Forestt Eco-

systems (A. Ł o m n ic k i)...11, 295 S t r e e t P., Anim al Reproduction (A. Jasiński) 1, 26 Studium geografiazno-przyrodnicze i ekono­

miczne województwa gdańskiego. Praca Zbiór, pod red. J. Moniaka (J. M.) (J. Mo­

niak) ... 10, 268 S z a f l a r s k i J., Poznanie T atr (K. M aślan­

kiewicz) ...3, 83 Szkice Legnickie (K. R. Mazurski) . . . . 7—8, 209 T u c k e r R. A., Kingdom of the Seasheil

(W. Seidler) ...2, 53 W i e s j e ł o w s k i j I. N. i B i e ł y j Ju. A.,

Nikołaj K opiernik (E. R y b k a ) ...7—8, 209 Zwierzęta laboratoryjne. Praca zbiór, pod red.

H. Krzanowskiej, J. Preibischa i P. Korda (A. K n o th e ) ... 4, 106

NADESŁANE KSIĄŻKI

Państwowe Wydawnictwo Naukowe 6, 168, 12, 324 Wiedza P o w sz e c h n a ... 6, 168, 12, 324

KOMUNIKATY

Adresy i konta Oddziałów Polskiego Tow.

Przyrodników im. Kopernika . . 1— 12 okładka V Sympozjum naukowe poświęcone zastoso­

w aniu metod m atematycznych w geologii 6, 168 P renum erata czasopisma „Wszechświat”: 1, 28,

... 2, 56, 7—8, 212, 9, 240, 10, 268, 11, 296 Sprzedaż roczników czasopisma „Wszechświat”

n r n r 1—12 okładka

WYKAZ ILUSTRACJI NA PLANSZACH Alpy na znaczkach pocztowych — A. Łasz-

kiewicz ... 10, 259 Biegusy morskie, Calidris maritima ze Spits­

bergenu — A. B a liń s k i... 6, 151

Bieszczadzkie mielerze — F. Sikorski . . 7—8, 203 Błędne skałki w Górach Stołowych — W.

S trojny ... 2, 49 Cis, Taxus baccata, gałązka owocująca — J.

P ł o t k o w i a k ... 6, 158 Cis, Taxus baccata, gałązka z kw iatam i m ę­

skim i — J. P ło tk o w ia k ...6, 158 Cypraea arabica i Cypraea moneta . . . . 5, 122 Czapla indyjska, Herodias intermedia Wagi.—

W. S t r o j n y ...3, okładka Czermień błotna — J. Płotkowiak . . . . 4, 104 Dąb szypułkowy, Quercus robur L. — W.

S t r o j n y ... 2, okładka, 9, okładka Dławigad afrykański, Ibis ibis (L.) — W.

S tr o jn y ...6, 150 Dolina Kobylańska zimą (Jura Krakowsko-

-Częstochowska) — Z. P is k o m ik ...12, 307 Ex libris przyrodnicze. Wyk. W. Langner . . 12, 314 Fiord H ornsund pokryty dryfującym lodem —

Fot. K. B ir k e n m a je r ...7—8, 178 Foka, Phoca h is p id a ...11, okładka Foka szara, Halichoerus grupus (F.) — W.

Strojny ... 1, 18 Gawrony przy gniazdach — J. Płotkowiak 4, okładka Gazele (Tanzania) — M. P. Krzemień . . . . 11, 279 Gołąbek — J. P ł o t k o w i a k ... 7—8, 186 J a r bukowy w Puszczy W krzańskiej pod

Szczecinem — J. P ło tk o w ia k ... 5, 130 K apibara, Hydrochoerus hydrochaeris L. —

W. S t r o j n y ... 12, 306 Kępy turzycy w śniegu — J. Płotkow iak . . 1, 11 Kopalny ramienionóg, Rhamnaria kingorum —

w ew nętrzna strona skorupki — A. Baliński 10, 258 Kopalny ramienionóg, Rhamnaria kingorum —

A. B a l i ń s k i ... 10, 258 Kopernikowskie medale pam iątkow e . . . . 1, 19 Kos młody — J. P ło tk o w ia k ... 5, 123 Kozioł wodny (Tanzania) — M. P. Krze­

mień ...12, okładka Koźlarze — J. P ło tk o w ia k ... 7—8, 186 Krab, Lithodes maja (Linnś). — Z. Pniew-

s k i ...6, okładka Kryształy gipsu — W. S tr o jn y ... 12, 315 Legwan zielony, ląuana iąuana (L.) — W.

Strojny ... H, 286 Lew, Panthera leo (L.) — W. Strojny . . . . 2, 37 Likaon, Lycaon pictus (Temminck) — W.

Strojny ...4, 92 Łasica, Mustela minuta (Pomel) — W. Strojny 10, 250 Łyski — J. P ło tk o w ia k ... 3, 64 Maczuga Herkulesa. Pieskowa Skała —' R.

G ra d z iń s k i... . 1, okładka Minerały na znaczkach pocztowych NRD . . 9, 231 Mrówko jad, Myrmecophaga jubata L. — W.

Strojny ... 7—8, 187 Nosorożec, Diceros bicornis, Ngorongoro, Tan­

zania — M. P. K rz e m ie ń ...7—8, okładka Okaz kopalnego ramienionoga, Echinauris la-

teralis — A. B a liń s k i...10, okładka Okrzemki, Strangulonema barbadense Greville 3, 76 Paciorki II. Fragm ent wschodniego bloku

skalnego z grupy kilku granitowych ostań­

ców skalnych na Koralowej Górze — J.

Kopton ...2, 49 Park Narodowy południowego Spitsbergenu —

K. B i r k e n m a j e r ... 9, 222, 223

Potok górski — K. W u ttk e ...4, 105

VI ^J

Puszcza Białowieska — J. H ereźniak . . . . 1, 10 Ropucha zielona — T. Kroczek . . . . 5, okładka Rumowe form y w ierzenia piaskowców dolno-

parm eńskich na Górze Polaków (Polakk- fjellet) — K. B ir k e n m a je r ...7—8, 279 Skam ieniały pień sygilarii (Sygillaria) —

w cegielni „Brynów” w Katowicach — R.

G r a d z i ń s k i ... 3, 77 Słonie, Loxodonta ajricana — Tanzania —

M. P. K r z e m ie ń ... 278 Step w Tanzanii — M. P. Krzemień . . . . 11, 287 S truś młody, Tanzania — M. P. Krzemień . 7—9, 194 Szałasy w Dolinie Małej Łąki. T atry Zach. —

Z. P i s k o m i k ... 2, 48 Szczupak, Esox lucius L. — W. Strojny . . 6, 159 Traczyki lodowe, Plotus alle, na skałkach

w okolicy Zatoki Białego Niedźwiedzia, Spitsbergen — A. B a liń s k i... 6, 151

Wielkorogie stepowe bydło afrykańskie Wa- tussi — W. S t r o j n y ...

W ielbłąd dwugarbny, Camelus bactrianusŁ..—

W. S t r o j n y ...

Wikłaczy gniazda, Tanzania. — M. P. Krze­

mień ...7- Wikłaczy kolonia, Tanzania — M. P. Krze­

mień ... 7- W yspa „O fiarna Miska Ryżu” — L. Sawicki Wyspy na zatoce Ha Long — L. Sawicki . . Zaskroniec, N atrix natrix — J. Płotkow iak . Zbliźniaczony kryształ gipsu — W. Strojny . Zęby trzonowe m am uta — J. Małecki . . . Żaba jeziorkowa, Rana lessonae Camerano,

samiec — Z. P n i e w s k i ...

Żaba śmieszka, Rana ridibunda P allas — Z.

P n i e w s k i ...

Żyrafy, Giraffa camelopardalis i zebry, Eąuus grevyi, Tanzania — M. P. K rzemień . . 7—

2, 36 3, 65 8, 195 8, 195 0, 251 0, 251 9, 230 2, 315 5, 131 4, 93 4, 93

8 , 202

O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W I M. K O P E R N I K A (Rok założenia 1875)

ST Y C Z E Ń 1975 ZESZY T 1 (2135)

100-lecie Polskiego Towarzystwa

K o n sy tu c y jn e zebranie T o w a rzystw a P rzy ­ rodników im. K op ern ika odbyło się w e Lw ow ie dnia 17 styczn ia 1875 r. Pierw sza m y śl pow o­

łania do życia polskiego tow arzystw a p rzyrod ­ niczego pow stała ju ż w ro ku 1873 — w 400 rocznicą urod zin M ikołaja K opernika. Inicjato­

ram i i założycielam i b yli profesorow ie U niw er­

s y te tu i in n yc h w y ższy c h uczelni w e Lw ow ie, m. in. profesor m ineralogii F eliks (Szczęsny) K reu tz, pow ołany na pierw szego przew odniczą­

cego to w a rzystw a i profesor chem ii Bronisław R adziszew ski, p ó źn ie jszy długoletni redaktor

„K osm osu”, organu tow arzystw a. W śród ucze­

stn ikó w zebrania ko n sytu cyjn eg o nie brakło p rzyro d n ikó w o zn a n ych nazw iskach, ja k p ro fe­

sorowie E m il G odlew ski sen., M arceli N encki, M arian Ł om nicki, J ó zef R o stafiński i S zy m o n S yrski.

Cel now o utw orzonego to w a rzystw a przedło­

ż y ł na ogólnym zebraniu członków przew o d­

niczący F. K re u tz: 1 — w za jem n e obeznawa- nie się z p o stęp em n a u k przyrodniczych i w spieranie się w badaniach nauko w ych , 2 — badanie p rzyro d y k ra ju ojczystego, 3 — rozpow ­ szechnianie n a u k przyrodniczych. Prócz posie­

dzeń nau ko w ych , m ających się odbyw ać regu­

larnie, m iano ró w n ież organizować w y k ła d y publiczne oraz urządzać w y cieczki naukow e i zja zd y. P odkreślił rów nież, że powołane do życia tow a rzystw o zam ierza współpracować z krakow ską K om isją Fizjograficzną.

i

Przyrodników im. Kopernika

Z końcem pierw szego roku istnienia Tow a­

rzystw a P rzyrodników im. K opernika liczba członków w ynosiła 82, w ro ku n a stęp n ym w zrosła ona do 176. W roku 1890 został u tw o ­ rzo n y Oddział w K rakow ie, którego organiza­

toram i byli profesorow ie: geolog W ładysław Szajnocha i f iz y k A u g u st W itko w ski. Po 25 la­

tach istnienia tow arzystw a, (1899) liczba jego członków w ynosiła 233, a w ro ku 1914 — 344.

Po p e w n y m spadku liczby członków po I w ojnie św iatow ej nastąpił szy b k i ich w zrost d zięki u tw orzeniu now ych oddziałów: w W arszawie (1919), Poznaniu (1919), W ilnie (1921), B ydgo­

szczy (1923) i Sosnow cu (1925). Liczba człon­

ków w 1926 r. w ynosiła 828, bezpośrednio przed drugą w ojną św iatow ą zbliżała się do 2000.

Organ T ow arzystw a „Kosm os” zaczął w y c h o ­ dzić od r. 1876. Zaw ierał on oryginalne roz­

p ra w y naukow e, sprawozdania z prac obcych, kronikę to w a rzystw nau kow ych, w iadom ości bieżące i recenzje książek przyrodniczych. Do pierw szej w o jn y św iatow ej ukazało się 38 to ­ m ów , zaw ierających najw iększą liczbę prac przyrodniczych w zakresie fizjografii kraju.

W obec n o w ych w arun kó w życia na u ko w e­

go w Polsce Niepodległej, a w szczególności w o ­ bec rozszerzenia działalności P olskiej A ka d em ii U m iejętności i pow stania osobnych tow a­

r z y stw specjalistycznych charakter działalności

Polskiego T ow arzystw a P rzyrodników im . K o ­

p ernika ulega p ew n ej zm ianie. Coraz w iększą

uwagą zw raca się na popularnonaukow e zagad­

nienia w ie d zy przyrodniczej.

O bok „K o sm o su ” zaczęto z in ic ja ty w y prof.

D ezyderego S zy m k ie w ic za w yd a w ać kw a rta l­

n ik pośw ięcony przeglądow i p rzyro d n iczych za ­ gadnień n au ko w ych . N ow e czasopism o n a zw a­

no „K osm osem B ”, nadając p ie rw o tn e m u „K o­

sm osow i”, zaw ierającem u prace oryginalne, n a zw ę „K osm osu A ”. Od ro k u 1930 w zn o w io ­ no ró w n ież w yd aw an ie, założonego w 1882 r.,

popularnoprzyrodniczego p ism a „ W szechśw iat”

w postaci m iesięcznika, redakcję tego czasopi­

sm a objął prof. Jan D em bow ski.

P ow ojenna działalność w yd a w n icza P olskie­

go T ow a rzystw a P rzyro d n ikó w im . K opernika nawiązała do w y d a w n ic tw p rzed w ojen n ych.

P ierw sze z e s z y ty „W szechśw iata” u k a za ły się ju ż w 1945 r.; następnie p rzystąpiono do k o n ­ tynuo w a n ia „K osm osu A ” i „K osm osu B ” .

Z m ienione w a ru n ki, k ie d y p o w sta ły liczne n a ­ u ko w e to w a rzystw a specjalistyczne, p rzew a ż­

nie z w ła sn y m i pism am i spow odow ały, że da w ­ n y „K osm os” stracił częściowo na zn aczeniu i przestał w ych od zić w 1948 r.

W 1952 r. rozpoczęto w y d a w a n ie n o w e j se­

rii „K osm osu”, pośw ięconej przeglądow i zagad­

n ień n a u ko w ych w dzied zinie n a u k biologicz­

nych. R edakcję now ego czasopisma, początko­

w o kw artalnika, następnie d w u m iesięczn ika

„Kosm os .— Seria A , Biologia” objął prof. W ło ­ d zim ierz M ichajłow , pozostający do dzisia j na stanow isku naczelnego redaktora tego czasopi­

sma. W okresie 1955— 1961 w ych o d ził analo­

g iczn y k w a rta ln ik p ośw ięcony zagadnieniom p rzyro d y n ieo żyw ion ej, jako now a seria „Ko­

sm os — Seria B, P rzyroda N ieo żyw io n a ”; r e ­ dakcję tego kw a rta ln ika objął prof. Leopold I n ­ feld.

N ow ą fo rm ą działalności T o w a rzystw a

w okresie p o w o je n n y m stanow ią ogólnopolskie sesje n aukow e na te m a ty a ktu a ln ych zagadnień przyrod niczych , gromadzące nieraz po k ilk u set (do tysiąca) u czestników . Na ty m polu w y ró ż­

n ił się Oddział W arszaw ski, k tó ry w latach 1953— 1961 zorganizow ał 13 takich sesji; w y ­ głoszone na nich re fe ra ty w ra z ze streszczeniem d y s k u s ji zo sta ły w y d a n e d ru k ie m jako „ Z eszy­

ty P roblem ow e K osm osu”.

N ow ą fo rm ą organizacyjną T ow a rzystw a b y ­ ło pow oływ an ie p rzy n iek tó ryc h Oddziałach ich filii; n iektó re z nich z czasem staw ały się O d­

działam i, któ ry c h liczba z końcem 1974 r. osiąg­

nęła 18 p rzy liczbie członków 2447. D obrym i w y n ik a m i pracy m o g ły się pochwalić powołane w ostatnich latach sekcje: speleologiczna, K o ­ p erniko w ska i sekcja d y d a k ty k i biologii.

Z in ic ja ty w y O ddziału W arszaw skiego, k tó ­ r y w 1968 r. u tw o rzy ł sekcją d yd a ktyczn o -m ło - dzieżow ą, T ow a rzystw o P rzyro d n ikó w im. K o ­ pernika w ystą p iło do M inisterstw a O św iaty i S zko ln ictw a W yższego z w n io sk ie m o zorga­

nizow anie dla m ło d zieży szkół średnich za w o ­ dów w zakresie biologii i za tw ierdzen ie reg u ­ lam inu O lim piady Biologicznej. Po u zy sk a n iu zgody T o w a rzystw o przystąpiło w 1971 r. do zorganizow ania p ierw szej O lim piady Biologicz­

nej, do k tó re j zgłosiło się 2080 zaw od n ikó w z 398 szkół. Trzecia O lim piada odbyła się z 2500 za w o d n ika m i z 463 szkół. Ta now a form a pra­

c y T o w a rzystw a spotkała się z p o zy ty w n ą opi­

nią M inistra O św ia ty i W ychow ania.

Przegląd działalności Polskiego T o w arzystw a P rzyro d n ikó w im . K opernika w m in io n y m s tu ­ leciu pozw ala na stw ierdzenie, że m im o p rze ­ szkód, w ie lu trudności i ka ta klizm ó w dziejo­

w y c h to w a rzystw o stale się rozw ijało i służyło w iern ie celom jasno w y tk n ię ty m p rzy jego po­

w staniu.

WŁODZIMIERZ MICHAJŁOW (Warszawa)

P R O B L E M Y O C H R O N Y I K S Z T A Ł T O W A N IA Ś R O D O W IS K A W K R A JU I N A Ś W I E C I E 1

P ro b lem aty k a ochrony i kształto w an ia śro­

dow iska — n a w e t jeśli ograniczym y jej zakres do sp ra w naukow ych lub z b ad an iam i n a u k o ­ w ym i zw iązanych — jest obecnie ta k rozległa, że ujęcie jej w k ró tk im referacie n a w e t w spo­

sób jak najb ard ziej sy n tety czn y je s t n a d e r tru d n e .

Z tego w zględu ograniczę się tu jed y n ie do skrótow ego p rzegląd u bieżących i a k tu aln y ch sp raw dotyczących środow iska, rezy g n u jąc cał­

kow icie z jakichkolw iek u jęć historycznych.

O rg an izacja ochrony i k ształto w anie środo­

w iska w k ra ju p rzy b rała obecnie n astęp u jące

1 R e fe ra t w ygłoszony na W alnym Z grom adzeniu P ol. T ow a­

rzy stw a P rzy ro d n ik ó w im. K op ern ik a w e W rocław iu w d n iu 9 w rześn ia 1974 r.

form y. W szystkie spraw y ad m in istracy jn e w ty m zakresie k oo rd ynu je tera z M inisterstw o G ospodarki T erenow ej i O chrony Środow iska.

D ziałający pod przew odnictw em M in istra J . K u s i a k a zespół eksp ertó w pow ołany przez P rezesa R ady M inistrów opracow ał na po­

czątku tego roku p ro je k t długoterm inow ego

pro g ram u ochrony i k ształtow ania środow iska

w k ra ju o p a rty n a obszernych m ateriałach n a ­

desłanych przez re so rty i o rg an y terenow e oraz

n a licznych opracow aniach szczegółowych oraz

eksperty zach . D okum enty te uzgadniane są

obecnie z odpow iednim i organam i p aństw ow y ­

m i. S tan ą się one podstaw ą szerokiej d yskusji

społecznej przed ostatecznym zaakceptow aniem

przez w ładze najw yższe. Rzecz jasna, p ro jek t

te n m usi być ściśle skorelow any z program am i

rozw oju społeczno-ekonom icznego oraz p ro g ra­

m em zagospodarow ania przestrzennego kraju . P rzy M inisterstw ie G ospodarki Terenow ej i O chrony Środow iska pow stał w 1974 r. In ­ s ty tu t K ształow ania Środow iska. W skład tej dużej placów ki naukow ej w eszły 4 dotąd ist­

niejące in sty tu ty : gospodarki kom unalnej, a r­

c h ite k tu ry i u rb an isty k i, gospodarki m ieszka­

niow ej oraz ochrony środow iska. In sty tu t opra­

cował w stępnie p ia n badań kom pleksowych, w k tó ry m pro b lem aty k a środow iska odgryw ać będzie w iodącą rolę. Jed n y m z zadań In sty tu ­ tu je s t koordynacja w skali krajow ej b adań sto­

sow anych i technicznych w dziedzinach podle­

gających jego kom petencji.

Podobną rolę w stosunku do bad ań podstaw o­

w ych n ad środow iskiem spełnia K om itet n a u ­ kow y działający przy P rezydium PAN — „Czło­

w iek i środow isko”.

W skład K o m itetu (36 osób) w chodzą n a j­

w y b itn iejsi naukow cy, specjaliści od zagadnień ochrony i kształtow ania środow iska, reprezen ­ tu jący różne dyscypliny naukow e, p rzedstaw i­

ciele in sty tu c ji społecznych i adm in istracji p ań ­ stw ow ej.

K om itet w y ło nił 10 K om isji problem ow ych to jest: I — „P roblem y osiedli ludzkich i pla­

now ania p rzestrzennego”, Przew odniczący prof.

d r P io tr Z a r e m b a ; II — „G ospodarow anie zasobam i n a tu ra ln y m i”, Przew odniczący prof.

dr K azim ierz D z i e w o ń s k i ; III — „P roble­

m y zatru w a n ia i zanieczyszczania środow iska”, Przew odniczący prof. dr Tadeusz S k a w i n a ; IV — „Prognozow anie zm ian środow iska geo­

graficznego”, Przew odniczący prof. d r S tan i­

sław L e s z c z y c k i ; V — „P roblem y kiero­

w ania ek osystem am i”, Przew odniczący prof. dr K azim ierz P e t r u s e w i c z ; VI — „Skutki uprzem ysłow ienia ro ln ictw a”, Przew odniczący prof. d r B ohdan D o b r z a ń s k i ; V II — „H i­

giena środow iska człow ieka”, Przew odniczący prof. d r M aksym N ikonorow ; V III — „Społecz­

ne sk u tk i uprzem ysłow ienia i urbanizacji”, Przew odniczący prof. d r S tefan I g n a r;

IX — „In ży n ieria środow iska”, Przew odniczą­

cy prof. d r J a n J u d a ; X — „Ekonom iczne problem y środow iska”, Przew odniczący prof.

d r H enryk C h o ł a j.

K om isje liczą od 7—22 członków, w sum ie sk upiają 143 osoby. Z uw agi n a interd y scy p li­

n a rn y c h a ra k te r K om isji, niektórzy członkowie w chodzą w skład dw u lub trzech Kom isji, poza tym w skład K om isji wchodzi rów nież część członków K o m itetu.

P rezy d iu m K o m itetu tw orzą przew odniczący Kom isji, przew odniczący i sek retarz K om itetu.

S ekretarzem naukow ym K om itetu jest doc.

d r A. G r ę b e c k i, K ierow nikiem se k re taria ­ tu — d r T. K o c a n.

Do zadań K o m itetu należy: inicjow anie i ko­

ordyn ow an ie b a d ań o ch arakterze kom plekso­

w ym w skali k rajow ej, także w ram ach m iędzy­

narodow ego, w ieloletniego p rogram u badaw cze­

go podjętego przez ONZ, UNESCO i IC S U 2;

opracow yw anie ekspertyz i opinii naukow ych

* ICSU — In tern a tio n a l Council of Scientific Unions (Mię­

d zynarodow a R ada Unii N aukow ych).

!•

w ty ch spraw ach dla organów państw ow ych i P rezydium PA N ; w spółpraca w pow yższym zakresie z odpow iednim i organam i państw ow y­

m i oraz in n y m i kom itetam i naukow ym i PA N zajm ującym i się podobnym i zagadnieniam i; re ­ prezentow anie PAN w przedsięw zięciach m ię­

dzynarodow ych, podejm ow anych w ram ach m iędzynarodow ego, w ieloletniego program u ba­

dawczego ONZ, UNESCO — („Człowiek i Śro­

dowisko”) oraz ICSU.

K om itet zajm u je się m. in. opracow aniem koncepcji program ow ych, inicjow aniem now ych kierunków naukow o-badaw czych, organizo­

w aniem sesji i konferencji, koordynow aniem p rac naukow o-badaw czych podstaw ow ych, opi­

niow aniem państw ow ych i resortow ych aktów n orm atyw nych z zakresu ochrony środow iska, w ażnych przedsięw zięć inw estycyjno-gospodar­

czych pod k ątem ochrony środow iska oraz kie­

runków naukow o-badaw czych i kom pleksow ych program ów ochrony i kształtow ania środow i­

ska.

P rezydium K om itetu tw orzy zarazem Kom i­

te t N arodow y p rogram u UNESCO „Człowiek i biosfera” (MaB) 3 oraz organu M iędzynarodo­

w ej Rady U nii N aukow ych (ICSU) do spraw środow iska (SC O PE )4.

K om itet organizuje sam odzielnie i w spólnie z innym i W ydziałam i PAN sesje naukow e, w spółuczestniczy w sesjach i k onferencjach o r­

ganizow anych przez reso rty , in sty tu cje i WRN, a obecnie U rzędy W ojewódzkie. O rganizuje ta k ­ że zebrania p lenarne K om itetu celem om ówie­

nia w ażnych w ydarzeń krajow ych, dotyczących ochrony i kształtow ania środow iska p rzyro d­

niczego.

W zw iązku z niektóry m i sesjam i i konferen­

cjam i ukazały się drukiem odpow iednie w y ­ daw nictw a. P rzed II K ongresem N auki Polskiej K om itet opracow ał broszurę pt. Z adania nauki w dziedzinie ochrony i kształtow ania środow i­

ska życia człowiek. N a podstaw ie tego doku­

m entu, rozdanego w szystkim uczestnikom K on­

gresu i będącego przedm iotem dysuksji w kil­

k u Sekcjach i Zespołach II KN P, przygotow a­

ne zostało opracow anie książkow e uw zględnia­

jące dorobek Kongresu.

Państw ow a R ada Oochrony P rzy ro dy przy M inisterstw ie Leśnictw a i Przem ysłu D rzew ne­

go skupia sw oją uw agę obecnie przede w szyst­

kim na ochronie przy ro dy w nieznacznym stop­

niu przeobrażonej przez człowieka (parki n aro ­ dowe, rezerw aty). Oczywiście, poza w ym ienio­

nym i in sty tu cjam i działają u nas skutecznie także inne ciała zbiorow e — ja k np. K om itet O chrony P rzy ro d y i Jej Zasobów PA N oraz pla­

cówki naukow e — jak Zakład O chrony P rzy ­ rod y PAN. P od ich egidą opracow ane zostało i ukazało się m . in. podstaw ow e dzieło z zakre­

su sozologii „O chrona przyrodniczego środow i­

ska człow ieka”, którego drugie w ydanie jest w przygotow aniu oraz dzieło w języku angiel­

skim o identycznej tem atyce i podobnym u ję ­

* MaB — Man and B iosphere (Człowiek i biosfera).

4 SCOPE — Special C om m ittee on th e P ro tectio n of the E nvironm ent (S pecjalny K om itet do S p raw O chrony Ś rodo­

wiska).

ciu przeznaczone dla odbiorców zagranicznych.

D ziała także z dużym rozm achem zasłużona organizacja społeczna — Liga O chrony P rz y ­ rody. W ram ach Polskiego T o w arzy stw a P rz y ­ rodników im. M. K op ern ika podejm ow ane są także różnorodne akcje n a rzecz środow iska.

W iele m iędzynarodow ych organizacji n ierzą- dow ych działa n a rzecz ochrony i kształtow an ia środow iska życia człow ieka p rzede w szystkim w płaszczyźnie naukow ej. N ajpow ażniejszą o r­

ganizacją tego ty p u je s t M iędzynarodow a R ada U nii N aukow ych (ICSU) zrzeszająca liczne U nie i T ow arzystw a N aukow e działające w skali św iatow ej. R ada ta pow ołała sp ecjalny K om i­

te t do spraw ochrony środow iska (SCOPE), k tó ­ ry p odjął działalność w 1971 r. R eprezentow a­

n a je s t w nim także P olska poprzez K o m itet Człowiek i Środow isko. Przew odniczącym K o­

m ite tu światow ego je s t od 1973 r. znan y r a ­ dziecki uczony, W . K o w d a .

P ro g ram działania K o m itetu, zatw ierdzony n a posiedzeniu jego B iu ra W ykonawczego 19. VII. 1974 r. jako głów ne długoterm inow e zadanie tra k tu je poznaw anie w p ły w u działal­

ności człow ieka współczesnego n a środow isko, a także w p ływ u przekształconego przez cyw ili­

zację środow iska n a zdrow ie i sam opoczucie człow ieka samego. W program ie nacisk poło­

żony je s t n a rozw iązyw anie globalnych zadań interd y scy p lin arn y ch , specjalnie zaś n a u jm o­

w anie procesów zachodzących w biosferze — często od daw na w ycinkow o p o znan y ch — w sposób ilościowy i całościowy, ich m ierzenie i reje strac ja , co może stanow ić p o d staw ę do u jaw n ien ia głów nych k ierun k ó w różnorodnych zakłóceń procesów przyrodniczych pow odow a­

n y ch przez człow ieka, ich prognozow ania, a w ięc uw zględniania p rzy p o dejm ow aniu (np.

przez rządy) decyzji pociągających za sobą określone (często bardzo dla człow ieka nieko ­ rzystne) sk u tk i ekologiczne. Ś red n io term in ow y p lan działania SCOPE (1974— 76) o b ejm u je 7 n astęp u jący ch ta k zw anych p rojek tó w . 1. Cykle biogeochem iczne. 2. W pływ człow ieka n a od­

n aw ialne zasoby n a tu ra ln e . 3. Środow iskow y a sp ek t siedlisk ludzkich. 4. Toksykologia środo­

w iska. 5. M odelow anie sym ulujące. 6. „M onito­

rin g ” środow iska (jest to term in , k tó ry po­

w szechnie się p rzy ją ł n a oznaczanie ró żn ych sy ­ stem ów rejestracy jn o -p o m iaro w y ch i o strze­

gaw czych stosow anych do w y k ry w a n ia różno­

ro dnych zanieczyszczeń oraz in ny ch o d k ształ­

ceń środow iska naturalnego). 7. Łączność (ko­

m unikacja) o raz inform acja, m a n a celu rozpo­

w szechnianie i udostęp n ian ie zainteresow an y m w szelkich d anych o środow isku.

P ro g ram te n zostanie ro zw in ięty i p rze d y sk u ­ tow any ju ż w aspekcie w ykonaw czym n a W al­

n y m Zgrom adzeniu SCOPE, k tó re odbędzie się jesien ią 1975 r. w *V ancouver (Kanada).

O czywiście najpow szechniejszą form ą działa­

nia n a rzecz pop raw y w a ru n k ó w środow iska w płaszczyźnie rządow ej i n a w ysokim szczeblu jest porozum iew anie się sąsiadujących ze sobą p ań stw n a te m a t w spólnych przedsięw zięć w tej dziedzinie. W ty m p rzy p a d k u chodzi p rze ­ de w szystkim o w spólne reagow anie n a zjaw i­

sk a przyrodnicze nie ograniczające się do obsza­

r u jednego p a ń stw a (np. powodzie, pożary la ­ sów itp.) oraz o w zajem ne oddziaływ anie np.

poprzez rozprzestrzenian ie się zanieczyszczeń przem ysłow ych atm osfery i wód.

P rzy k ład em pozytyw nego rozw iązyw ania tak ich spraw , może być w spółdziałanie Polski o raz NRD. P o dstaw ą takiego w spółdziałania stała się um ow a z 1965 r. dotycząca p rzy g ra ­ nicznych teren ó w w odnych rozszerzona i udo­

skonalona w 1973 r. O becnie prow adzone są zarów no w spólne bad an ia naukow e n a tem a t ochrony środow iska w odnego (w ty m także B ał­

tyku), ja k też k o n k retn e w spólne przedsięw zię­

cia m ające n a celu w łaściw ą gospodarkę zaso­

bam i w odnym i O dry i N ysy, budow ę oczy­

szczalni przem ysłow ych i kom un aln ych zapew ­ n iających czystość ty ch rzek. Podobne w spół­

działanie ro zw ija Polska z ZSRR oraz z Cze­

chosłow acją.

J a k w iem y, szeroko zakrojone w spólne p ra ­ ce prow adzone są przez ZSRR i USA n a m ocy specjalnej um ow y.

W o sta tn ic h lata ch p o d jęte zostały także w spólne działania n a rzecz środow iska przez g ru p y p a ń stw o jednakow ym u stro ju społecz­

nym . P rzy k ład em tak iej fo rm y działania je s t a k cja prow adzona przez m inistró w do spraw środow iska 9 p ań stw E uropejskiej W spólnoty

G ospodarczej.

N arad a m inistró w z 1973 r. niew iele jed n a k posunęła sp raw y naprzód, poza ustaleniem listy problem ów oraz w yliczeniem trudności stojących n a drodze ich rozw iązania ze w zględu n a inne kłop oty gospodarcze przede w szystkim oraz trudności piętrzące się przed w spólnotą.

P oten cjaln ie łatw iejsze zadanie m ają przed sobą k ra je socjalistyczne zrzeszone w RW PG choćby dlatego, że nie rozdzielają ich sprzecz­

ności in teresó w oraz że pozytyw nem u rozw ią­

zan iu p ro b lem aty k i środow iska nie przeszka­

d zają b a rie ry gospodarki w olno-rynkow ej. Od daw n a po d jętej w spółpracy w tej dziedzinie o statn io n adano now e form y u stalając, że „Z a­

d aniem pierw szoplanow ym je s t opracow anie ogólnego szerokiego pro gram u w spółpracy w zakresie ochrony i racjonalnego w yk o rzy sta­

n ia zasobów przy ro d y n a okres do 1980 r. i w y ­ tyczenie podstaw ow ych kieru nk ów w spółpracy w tej dziedzinie n a n astęp n e dziesięciolecie”.

W yznaczono 112 tem atów , k tó ry ch realizację podjęło ponad 360 organizacji naukow o-badaw ­ czych i projek to w o -k o n stru k cy jn y ch krajów członkow skich RW PG i Jugosław ii. T a w spół­

p raca ju ż tera z przynosi w idoczne rezultaty.

W ciągu o statn ich dwóch la t opracow ano w y ­ tyczne dotyczące m etod p om iaru h ałasu ; na zw ierzętach dośw iadczalnych zbadano w pływ w ielu szkodliw ych substan cji chem icznych na w odę i organizm y żyjące w wodzie. Prócz tego m etodą chrom atograficzną opracow ano m etody o k reślan ia szkodliw ych su bstancji zaw artych w gazach spalinow ych. Z aprojektow ano i ju ż w drożono w w ielu zakładach m etalu rg ii kolo­

row ej w ZSR R filtry do dokładnego oczyszcza­

n ia gazów technologicznych.

W dziedzinie pokojowego w ykorzystania

energii atom ow ej opracow ano m etody zabezpie­

czania odpadów rad io ak ty w n y ch i wysoko tok­

sycznych.

Jeśli chodzi o oczyszczanie ścieków przem y ­ słow ych przem y słu m leczarskiego i cukrow ni­

czego, przeprow adzono badania wody używ anej w procesie p ro d u kcy jn y m i w ydano prakty cz­

n e zalecenia dotyczące polepszenia jej jakości.

Rów nocześnie dalsze podnoszenie efektyw no­

ści w spółpracy n a d ochroną środow iska n a tu ­ ralnego i racjo n aln y m w ykorzystaniem zasobów p rzy rod y jest nierozerw alnie zw iązane z opra­

cow aniem jednolitego program u w spółpracy, za­

kładającego kom pleksow e i system atyczne dzia­

łanie n a rzecz ochrony środow iska p rzy zasto­

sow aniu now oczesnych m etod naukow o-tech- niczych.

Je d n y m z k ieru n k ó w takiego program u w in ­ no być rozszerzenie bad ań n a d społeczno-gospo- darczym i aspektam i ochrony środow iska, o p ra­

cow anie teorii w zajem nego oddziaływ ania czło­

w ieka i biosfery.

W spółczesny s ta n nau k i o kierow aniu złożo­

nym i system am i pozw ala rozpatryw ać m ożli­

wość zastosow ania w tej dziedzinie m atem a­

tycznych m odeli w zajem nych stosunków czło­

w ieka i przyrody.

Pow ażną p ró b ą w spółpracy pań stw o odm ien­

n y ch u stro jac h społeczno-politycznych w z ak re­

sie rato w an ia zagrożonego obszaru p rzyrodni- czo-geograficznego stały się staran ia o u rato ­ w anie M orza B ałtyckiego przed zagładą biolo­

giczną.

Z in icjaty w y Polski zw ołana została jesienią 1973 r. w G dańsku kon feren cja w szystkich 7 pań stw b ałtyckich dla om ów ienia p ro jek tu kon­

w encji o ochronie rybołów stw a i zasobów ży­

w ych B ałty k u i Bełtów . K onferencja pom yślnie zakończyła p race i konw encja, czyniąca z Bał­

ty k u pierw sze chronione m orze św iata, została podpisana przez uczestników , w ty m także przedstaw icieli obu pań stw niem ieckich.

D rugi kro k w dziedzinie ochrony B ałtyku poczyniony został w m arcu 1974 r., kiedy to w w y n ik u ko nferen cji pań stw nadbałtyckich w H elsinkach podpisano konw encję o ochronie tego m orza przed zanieczyszczeniam i. K onw en­

cja ta p rzew iduje skoordynow ane badania nad m etodam i ochrony B ałtyku przed zanieczy­

szczeniam i, u stalen ie jedn o litych m etod ozna­

czania zanieczyszczeń oraz dopuszczalnych norm zanieczyszczeń poszczególnym i substancjam i.

U stalona została także lista substancji, których w prow adzenie do B ałty ku będzie w ogóle za­

kazane z lądu, ja k też ze statków i pow ietrza.

K onw encja p rzew iduje zakaz dla statków po­

w yżej 400 BRT zrzutów do m orza ropy n afto ­ w ej, olejów itp . p o stu lując odprow adzanie tych zanieczyszczeń do urządzeń odbiorczych w p o r­

tach. Podobnie inne zanieczyszczenia (ścieki, śmiecie) m ają być p rzerab ian e i likw idow ane w portach.

Rozw iązanie „bałty ck ie” m a więc także cha­

ra k te r pew nego m odelu m iędzynarodow ego i m oże być jako tak ie z pożytkiem w y korzysta­

ne w inn ych rejo n ach św iata.

Pow ażnie rozw inęła się w ostatnich latach

ogólnośw iatow a w spółpraca naukow a nad p ro ­ blem atyką środow iska. W ram ach UNESCO uruchom iony został i je s t od 1972 r. realizow any m iędzynarodow y in terd y scy p lin arn y pro g ram

„Człowiek i środow isko". W toku dyskusji na Radzie K oordynacyjnej pro gram u w skład k tó ­ rego obok 24 innych p ań stw wchodzi także P ol­

ska, ustalono treść naukow ą p rogram u w po­

staci 13 następujących projektów :

1. Ekologiczne sk utki rozw oju działania ludz­

kiego w ekosystem ach puszcz trop ikaln y ch i subtropikalnych.

2. Ekologiczne skutk i w yw ieran e przez m e­

tody eksploatacji oraz przez różne sposoby użytkow ania gleby n a krajob razy lasów stre fy um iarkow anej i śródziem nom orskiej.

3. W pływ działalności ludzkiej oraz m etod użytkow ania ziem i n a p astw iska: saw anna, łą­

k i (od stre f um iarkow anych do stre f suchych) tu n dry.

4. B adania w pływ u człowieka na dynam ikę ekosystem ów stre f p u sty n n y ch i półpu sty n - nych, a w szczególności skutków naw adniania.

5. Ekologiczne sk u tk i działalności ludzkiej w m iejskich strefach px-zemysłowych i w stre ­ fach w iejskich, m ające w pływ n a znaczenie je ­ zior, bagien, w ód bieżących, d elt i estuariów stre f przybrzeżnych, jako rezerw produkcji zwierzęcej, rozryw ki i w ypoczynku oraz zacho­

w ania flory i fauny.

6. Skutki, jakie działalność ludzka w yw iera n a ekosystem y górskie.

7. Ekologia i racjonalne w ykorzystanie eko­

system ów wysp.

8. Zachow anie stre f n a tu ra ln y c h oraz zn aj­

dujących się w nich czynników genetycznych.

9. Ekologiczna ocena w alki ze szkodnikam i oraz użycia nawozów sztucznych n a teren ie ekosystem ów lądow ych i wodnych.

10. Skutki, jakie w y w iera budow a w ielkich obiektów n a człowieka i środowisko.

11. Ekologiczne asp ekty użytkow ania energii w zespołach m iejskich i przem ysłow ych.

12. S kutki w yw ierane na środowisko przez przekształcenia dem ograficzne.

13. Sposoby postrzegania jakości środowiska.

G rupy ekspertów pow ołane do przedyskuto­

w an ia szczegółowej treści każdego p ro jek tu i program u prac opracow ały ogólne założenia m etodologiczne i m etodyczne każdego z nich.

K om itet PAN „Człowiek i Środow isko” re ­ p rez e n tu je program M aB w k ra ju i bierze ak tyw ny udział w pracach program ow ych UNESCO w zakresie p rogram u „Człowiek i bio­

sfe ra ”. K om itet zorganizow ał polski zespół eks­

pertów dla potrzeb MaB, składający się z 48 osób.

Utworzono polsko-czechosłow acką grupę eks­

pertów do opracow ania II p ro jek tu program u MaB „Lasy liściaste stre fy um iarkow anej”.

W ram ach uczestnictw a w pracach badaw ­ czych nad realizacją 8 (spośród 13) projektów M aB zorganizow ano odpow iednie g rup y robo­

cze, składające się ze 108 osób rep re z en tu ją ­ cych różne dyscypliny naukow e i prow adzące badania w kraju .

Co się tyczy nie tylko program ów badaw ­