ORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKÓW IM. KOPERNIKA

W s z e c h ś w i a t

P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E

ORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKÓW IM. KOPERNIKA

MARZEC 1967 ZESZYT 3

P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E

TREŚĆ ZESZY TU 3 (1985)

G u m i ń s k a B ., O le ś n y c h g r z y b a c h w o r k o w y c h . . . . . . . . 57 S a d k i e w i c z H ., W y s tę p o w a n ie u r a n u w p r z y r o d z i e ... 61 S k o r k o w s k i E ., D la c z e g o p o ls k a Jh o d o w la k o n i a r a b s k ic h p r z o d u je

w ś w i e c i e ? ...64 S m i a l o w s k i A ., S e n z im o w y j e ż y ... 67 S t e c k i K ., Z w y c z a je ś w in e k m o r s k i c h ... 69 L u t e r e k R ., S a m o lo t n a u s łu g a c h o c h ro n y l a s u ...VI K u c z y ń s k i A ., J a n C z e rsk i, w y b itn y g e o lo g i p o d r ó ż n ik p o ls k i (1845— 1892) 72 D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e

E g ip t z w r a c a s ię k u p u s t y n i (E. S c h n a y d e r ) ...75 N ie z w y k łe s ta n o w is k o ż a b y R a n a g ra e c a B lg r. (J . D o b ro w o ls k i) . . . 77 Ic h tio fo n o z a u p s t r ą g a ź r ó d la n e g o (S a lm o fo n t i n a l i s ) w Z ie lo n y m S ta w ie G ą s ie n ic o w y m (F. M a r k i e w i c z ) ...78 R o z m a i t o ś c i ... V9 C o p e rn ic a n a

T o r u ń s k i p o r t r e t M . K o p e r n ik a (J . P a g a c z e w s k i ) ... 81 P r o j e k t p r z e b ie g u r o k u k o p e r n ik a ń s k ie g o w 1973 r . (E. R y b k a ) . . . 81 R e c e n z je

O c h ro n a p r z y r o d y i je j za so b ó w . P r a c a z b io r o w a p o d r e d . W . S z a f e r a (Z. M a ś la n k ie w ic z o w a ) ... 82 S p r a w o z d a n ia

S y m p o z ju m S p e le o lo g ic z n e w K a r p a c z u (B. W . W o ło sz y n ) . . . . . 82 I I Z ja z d O g ó ln o p o ls k ie g o K o m ite tu K o o r d y n a c y jn e g o K ó ł N a u k o w y c h B io lo g ó w (J. D o b r o w o l s k i ) ...84 L is t y do R e d a k c ji

Je s z c z e o tz w . „ w ilc z y c h ja g o d a c h ” (W. S t r o j n y ) ...84

S p i s p l a n s z

l a . O R Z E S Z N IC A , M u s c a r d in u s o v e lla n a r iu s L . — F o t. W . S tr o jn y Ib . D Z IK , S u s sc r o fa L. — F o t. W . S tr o jn y

II. R Z E K A W A R T A k o ło sz o sy R o g a lin — M o s in a . — F o t. W . S tr o jn y I l i a . S Z A F R A N S P I S K I , C ro c u s s c e p u s ie n s is (R e h m . e t W oł.) B o rb . —

F o t. Z. Z w o liń s k a

I l l b . S Z A F R A N S P I S K I , C r o c u s s c e p u s ie n s is (R e h m . e t W oł.) B o rb . — F o t. Z . Z w o liń s k a

IV. D R E I S S E N S I A P O L Y M O R P H A (P a ll.) n a m u s z li A n o d o n ta sp. — F o t. A. P ie c h o c k i

O k ł a d k a : K O Ń A R A B S K I „ O F IR ” (K u h a ila n H a ifi or. a r. — D ziw a) — ty p u

k u h a ila n , u ro d z o n y w J a n o w ie P o d la s k im , o d r . 1937 czo ło w y o g ie r te j s ta d n in y

P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E

O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. KOPERNIKA

M ARZEC 1967 ZESZYT 3 (1985)

B A R B A R A G U M IŃ S K A (K ra k ó w )

O L E Ś N Y C H G R Z Y B A C H W O R K O W Y C H

W czasie jesiennych spacerów po lesie napo­

tykam y nieraz na owocniki typow ych grzybów kapeluszowych. Są one łatw e do zauważenia i od razu rzucają się nam w oczy. K iedy jednak zadamy sobie nieco trudu i uważnie przegląd­

niem y ściółkę leśną lub leżące w niej szczątki drewna czy liści, a naw et zajrzym y pod ściół­

kę, odkryje się przed nam i inny, now y świat grzybów workowych. Jest ich w lesie bardzo dużo, lecz niektóre są tak drobne, że dojrzeć je można dopiero przez lupę lub naw et przy użyciu mikroskopu. B yw ają jednak i w iększe formy, dostrzegalne dobrze gołym okiem, a wielkość ich jest ogromnie różnorodna i wa­

ha się od ± 1 mm do kilkunastu centym etrów.

K ształty owocników grzybów workowych przedstawiają takie bogactwo form, że nie spo­

sób opisać je w krótkich słowach. P ew ne w yo­

brażenie o m nogości ich postaci obrazują załą­

czone fotografie i rysunki, lecz przedstawiają one oczywiście tylko m ałą cząstkę ich przeróż­

nych kształtów.

Do najw iększych i najokazalszych workow - ców leśnych należą niew ątpliw ie grzyby z ro­

dziny smardzowatych (Morchellaceae) i pie- strzycowatych (Helvellaceae). Mają one postać zbliżoną do grzybów kapeluszowych, lecz brak u nich hym enoforu w ykształconego w postaci blaszek, rurek lub kolców, jak to ma m iejsce u podstawczaków. Przedstaw icielam i tych ro­

dzin są smardze, piestrzenice, piestrzyce, smar- dzówki, piestrzenichy i w iele innych. Ryc. 1

przedstawia piestrzenichę olbrzymią /Maublan- comyces gigas (Krbh.) Herter/, której kapelusze w korzystnych warunkach mogą dochodzić do 20 cm średnicy. Owocniki składają się z szero­

kiego, białawego, pustego wew nątrz trzonka i osadzonego na nim mocno sfałdowanego, brą-

R yc. 1. P ie s tr z e n ł c h a o lb r z y m ia (M a u b la n c o m y c e s gigas) z la s u b u k o w e g o . — F o t. B. G u m iń s k a

zowego „kapelusza”. Zarówno trzonek, jak i kapelusz są bardzo kruche. Powierzchnia ka­

pelusza pokryta jest warstwą rodzajną (hym e- nium) czyli warstwą złożoną z równolegle obok siebie ustawionych worków z zarodnikami, po- przegradzanych cienkimi, płonnym i s t ę p k a ­ mi noszącym i nazwę parafyz. D zięki silnem u

*

58

sfałdowaniu kapelusza powierzchnia pokryta przez hym enium jest w ielokrotnie zwiększona, stąd ilość produkowanych zarodników przez każdy owocnik jest ogromna. Worki mają kształt w ydłużony i zawierają po 8 zarodników (ryc. 8a). Zarodniki są bezbarwne, elipsoidalne, delikatnie brodawkowane na powierzchni, a w ew nątrz zawierają kuliste krople tłuszczo­

we. Na obu końcach zarodnika znajdują się dw ie m ałe, brodawkowate przyczepki.

Piestrzenicha olbrzymia wyrasta najczęściej w dość w ilgotnych lasach liściastych, lecz znaj­

dowana byw a również w lasach szpilkowych.

Pojaw ia się w kw ietniu lub maju, a w ięc o tej porze roku kiedy nie ma prawie zupełnie grzy ­ bów jadalnych. Dlatego też zdarza się, że jest przez amatorów-grzybiarzy zbierana do celów kulinarnych, a naw et sprzedawana nieraz na targach. Piestrzenicha olbrzymia (tak jak i p o ­ dobna do niej, lecz mniejsza, piestrzenica ka­

sztanowata) jest gatunkiem śm iertelnie trują­

cym. Zawiera w swoich komórkach jad zw any kwasem helw ellow ym lub helw elliną, którego działanie podobne jest w swoich skutkach do zatrucia muchomorem zielonawym , a w ięc n a j g r o ź n i e j s z y m z grzybów t r u j ą ­ c y c h . Ponieważ kwas h elw ellow y częściow o rozpuszcza się w gorącej wodzie, dlatego grzyb ten jest uw ażany za „warunkowo jadalny” tzn.

nieszkodliw y dopiero po kilkum inutow ym go­

towaniu i odlaniu wody. Praktyka wykazała jednak, że w ygotow anie tych grzybów nie zaw ­ sze jest równoznaczne z pozbawieniem ich w ła­

sności trujących. Na niektóre organizm y dzia­

łają one pomimo wszystko szkodliwie, dlatego należy w ystrzegać się spożywania ich.

Pom im o produkowania ogromnej ilości za­

rodników piestrzenicha olbrzymia jest u nas gatunkiem bardzo rzadkim. W idocznie zarodni­

ki jej wym agają do swojego kiełkowania spec­

jalnie korzystnych warunków. Ze w zględu na rzadkość w ystępow ania, a przy tym okazały wygląd, piestrzenicha powinna być troskliw ie chroniona przed zniszczeniem.

Blisko z poprzednim gatunkiem spokrewnio­

na, lecz znacznie mniejsza rozmiarami jest sio- dłówka giętka /Leptopodia elastica (Buli.) Boud./. Owocnik jej składa się z cienkiego, pu­

stego wew nątrz trzonka i osadzonego na nim, jasnego „kapelusza” (ryc. 2). K apelusz jest

R y c. 2. S io d łó w k a g ię t k a (L e p to p o d ia e la s tic a ) z la s u jo d ło w e g o . — F o t. B . G u m iń s k a

R y c. 3. G a r s t n ic a w y p a le n is k o w a (G e o p y x is c a r b o n a - ria) w y r a s t a j ą c a w le s ie jo d ło w y m n a z w ę g lo n y c h s z c z ą tk a c h s ta r e g o w y p a le n is k a . — F o t. B. G u m iń s k a

gładki na powierzchni i posiada bardzo cha­

rakterystyczny kształt: składa się najczęściej z dwu półkolistych, siodłowato w ygiętych i w dół opadających płatów. Powierzchnia ka­

pelusza pokryta jest warstwą rodzajną, trzonek natom iast jest płonną częścią owoenika. Worki mają kształt w ydłużony i zawierają po 8 za­

rodników (ryc. 8b). Zarodniki są bezbarwne, gładkie i zawierają w ew nątrz po jednej, dużej kropli tłuszczowej.

Siodłówka giętka jest gatunkiem dość czę­

stym , w yrastającym zarówno w lasach liścia­

stych, jak i szpilkowych. Czasem jednak można ją spotkać również i poza lasem, na odsłonię­

tych lecz dość w ilgotnych miejscach.

Bardzo interesującą florę grzybów posiadają pozostałe w lesie lub pod lasem w ypalone m iej­

sca po pożarach, w zględnie po ogniskach. W y­

rastają tu najczęściej bardzo charakterystyczne gatunki grzybów, takie, które nie pojawiają się na żadnym innym siedlisku. Prócz grzybów ka­

peluszow ych z klasy podstawczaków spotyka się na wypaleniskach szereg workowców, któ­

rych typow ym przedstaw icielem jest garstnica w ypaleniskow a / G e o p y r is carbonaria (Alb. et Schw.) Sacc./. Ma ona postać m iseczki osadzonej na cienkim i dość krótkim trzoneczku (ryc. 3).

Barwa owocników pomarańczowobrązowa; sam brzeg jest jaśniejszy i drobno karbowany. W iel­

kość m iseczek byw a różna: od 5 do 20 mm śred­

nicy. W klęsła powierzchnia owocników pokry­

ta jest warstw ą hym enialną złożoną z w ydłużo­

nych, 8-zarodnikowych worków i nitkowatych parafyz. Zarodniki są bezbarwne, kształtu elip­

soidalnego, gładkie na powierzchni i bez kropel tłuszczow ych wew nątrz (ryc. 8c). Garstnica po­

jawia się zw ykle gromadnie, po kilkadziesiąt, a czasem po kilkaset sztuk na jednym w yp ale­

nisku.

Jest rzeczą interesującą, że grzyby w yp ale- niskow e nie zjaw iają się nigdy na świeżo w y ­ palonych m iejscach. W yrastają one najw cze­

śniej po 1 roku od chw ili wygaszenia ognia, a najczęściej dopiero po kilku latach.

N ieco podobny kształtem do garstnicy jest inny workowiec leśn y (nie w ypaleniskowy):

uchówka ośla /Otidea onotica (Pers.) Fuck./.

M iseczki są tu znacznie większe, w yższe i z jed­

nego boku rozcięte aż do nasady, przy czym przecięte brzegi zawijają się ku środkowi m i­

seczki (ryc. 4). W ten sposób formuje się kształt jakby wydłużonego ucha (stąd nazwa rodzajo­

wa). Barwa owocników jest żywo pomarańczowa i w łaśnie dzięki tej barwie oraz oryginalnym kształtom uchówka przypomina piękne kieli­

chy kw iatowe wyrastające z ziemi. Gładkie wnętrze owocników w yścielone jest warstwą hym enialną. W ydłużone worki zawierają po 8 bezbarwnych zarodników, które wyglądem przypominają zarodniki piestrzenichy. Uchów­

ka ośla wyrasta pojedynczo lub gromadnie w lasach m ieszanych, w zględnie liściastych.

Jest gatunkiem u nas dość częstym. Owocniki jej są jadalne, lecz z powodu zbyt m ałego roz­

powszechnienia zw ykle nie jest zbierana.

Workowce leśne wyrastają nie tylko na po­

wierzchni ziemi. Rosną również ukryte niezbyt głęboko pod jej powierzchnią. Przykładem mo­

gą być trufle (Tuber), jeleniaki (Elaphomyces), truflice (H ydnoiria) i inne. Trufle są grzybami bardzo rzadkimi w Polsce, natomiast nieco czę­

ściej znajdowany jest (zwłaszcza w terenach górskich) piestrak jadalny, czyli biała trufla (Choiromyces m aeandrifom is Vitt.). Gatunek ten ma postać bulwiastą (ryc. 5), a barwa zew ­ nętrznej powierzchni jest białawobrązowawa,

czasem z odcieniem różowym. W ielkość może być różna: od 5 do 12 cm średnicy, lecz zdarza­

ją się i w iększe okazy. W nętrze owocnika jest pełne, zwarte i posiada charakterystyczny, marmurkowaty deseń, co widoczne jest na za­

łączonej fotografii. Ciemniejsze i jaśniejsze smugi sprawiające wrażenie żyłek w marmurze są to przeplatające się nawzajem w arstw y wor­

ków z zarodnikami oraz płonnych strzępek grzybni. Worki mają postać buławkowatą, w górnej części są dość szerokie, a 8 zarodni­

ków w ich wnętrzu układa się w niezbyt regu­

larne dwa szeregi (ryc. 8d). Zarodniki są jasno- żółte, kuliste i opatrzone na powierzchni dość w ydatnym i kolcami. Piestrak jadalny wyrasta najczęściej na glebach wapiennych, w różnych typach lasów. Rośnie niezbyt głęboko pod po­

wierzchnią ziem i tak, że nieraz górną częścią w ystaje nieco ponad ziem ię. Dzięki silnemu aromatowi jest smacznym grzybem jadalnym, poszukiwanym nie tylko przez człowieka, lecz również przez różne zwierzęta leśne (sarny, dziki, jelenie), które posługując się w yczulo­

nym węchem odnajdują łatw o stanowiska tego grzyba. Ryją one w tych m iejscach lub rozko­

pują ziem ię i zjadają smaczne grzyby, które (zwłaszcza w okresie zim owym ) mogą być dla nich, łącznie z innym i grzybami podziemnymi, cennym pokarmem. Są one również pożyw ie­

niem dla drobnych ssaków leśnych (np. m y ­ szy), które ryjąc sw oje nory natrafiają na owocniki grzybów podziemnych. Ze względu na rzadkość w ystępow ania piestrak jadalny zasługuje na opiekę i ochronę ze strony spo­

łeczeństwa.

Grzyby podziemne, choć rosną w tak dob­

rym ukryciu, nie są wcale w olne od różnego rodzaju pasożytów, wśród których zdarzają się również inne gatunki grzybów. Jako przykład

wym ienić można maczużnika nasięźrzałowatego /Cordyceps ophioglossoides (Ehrenb. ex Fr.) Link./ pasożytującego na podziemnych owocni- kach jeleniaka sarniego, czyli jeleniej trufli (Elaphomyces granulatus Fr.). Owocniki ma­

czużnika (ryc. 6) mają postać czarnych maczu- gowatych pałeczek rosnących pozornie na zie­

mi, w ściółce leśnej. Gdy jednak rozsuniemy ściółkę i rozkopiemy delikatnie ziem ię u pod­

staw y trzonków, dojdziemy do płytko pod zie­

mią rosnących owocników jeleniaka, gęsto

R yc. 4. U c h ó w k a o śla (O tid e a o n o tic a ) w le s ie d ę b o - w o -g ra b o w y m . — F o t. B. G u m iń s k a

oplecionych żółtym i strzępkami grzybni m a­

czużnika. Na jednym owocniku jeleniej trufli wyrasta nieraz cały pęk maczużników. Młode jego owocniki są barwy oliwkowobrunatnej, dojrzałe zupełnie czarne, lecz bywają nieraz biało oprószone od wydobywających się na zewnątrz bezbarwnych zarodników. W górnej,

R y c. 5. O k a z p ie s tr a k a ja d a ln e g o (C h o ir o m y c e s m a e - a n d r ifo r m is ) z n a le z io n y w P ie n iń s k im P a r k u N a r o ­ d o w y m , w le s ie jo d ło w y m n a d G ró d k ie m . — F o t.

B. G u m iń s k a

rozszerzonej części owocnika, która może być łopatowato spłaszczona, umieszczone są płytko pod powierzchnią otocznie (perithecia) otwiera­

jące się na zewnątrz małym otworem. W otocz-

niach znajdują się w ydłużone worki zawiera-

60

R yc. 6. W y g lą d p a łe c z e k m a c z u ż n ik a n a s ię ż r z a ło w a - teg o (C o r d y c e p s o p h io g lo sso id e s) r o s n ą c y c h p a s o ż y t­

n iczo n a p o d z ie m n y m o w o c n ik u je l e n ia k a s a r n ie g o (E la p h o m y c e s g r a n u la tu s )

jące wąskie, nitkow ate zarodniki, podzielone licznym i przegrodami poprzecznymi na drobne odcinki (ryc. 8e). Po dojrzeniu zarodniki rozpa­

dają się w m iejscu przegród poprzecznych na w iele drobnych części.

Maczużnik nasięźrzałow aty jest gatunkiem dość rzadkim w Polsce, rośnie tylko tam, gdzie w yrastają podziemne grzyby rodzaju Elapho­

myces. Inne gatunki maczużników (często żyw o zabarwione) pasożytują na rozmaitych ow a­

dach leśnych lub na ich poczwarkach.

Zupełnie odrębnym podłożem, na którym w yrasta w lesie w iele grzybów workow ych jest drewno. Prawie każda leżąca w ściółce leśnej m niej lub bardziej butwiejąca gałązka pokryta jest owocowaniam i jakiegoś gatunku workow - ca. Bardzo często są to grzyby wytw arzające, podobnie jak maczużnik, otocznie z workami

a b

R yc. 7. O w o c n ik i w a r s t w i a k a z w ę g lo n e g o (D a ld in ia c o n c e n tr ic a ) r o s n ą c e n a d r e w n ie : a — p o k r ó j o w o c ­ n ik a , b — p r z e k r ó j p o d łu ż n y o w o c n ik a ; n a o b w o d z ie w id o c z n e c ie m n e p e r i te c j a , a w n ę tr z e w y p e łn io n e k o n c e n tr y c z n ie u ło ż o n y m i s tr z ę p k a m i p ło n n e j g r z y b n i

zam kniętym i wew nątrz nich. Jednym z tego /Daldinia concentrica (Bolt. ex Fr.) Ces. et de Not./. Czarne owocniki tego gatunku mają kształt ± kulisty, są twarde i dość kruche.

W ielkość ich dochodzi do średnicy kilku cen­

tym etrów , a powierzchnia jest jak gdyby deli­

katnie kropkowana od lekko zaznaczających się, w ypukłych ujść otoczni (ryc. 7a). Jeśli przekroim y owocnik warstwiaka wzdłuż, zo­

baczym y bardzo charakterystyczny obraz: na obwodzie zgrupowane są ciem ne zagłębienia otoczni z workami, a w nętrze owocnika w yp eł­

nione jest płonną, luźną masą strzępek grzyb­

ni, które układają się w koncentrycznie prze­

biegające w arstw y (ryc. 7b). Worki mają kształt w ydłużony i zawierają po 8 czarnych, owalnych, z jednej strony spłaszczonych zarod­

ników (ryc. 8f).

W arstwiak wyrasta na martwych gałązkach leszczyny, brzozy, jesionu i innych drzew li­

ściastych. Zjawia się często na gałęziach opalo­

nych w skutek pożaru. Charakter życia tego grzyba, a zwłaszcza jego bilans wodny, jest

R y c. 8. W o rk i i z a r o d n ik i g rz y b ó w w o rk o w y c h : a — p ie s tr z e n ic h y o lb r z y m ie j, b — sio d łó w k i g ię tk ie j, c — g a r s tn i c y w y p a le n is k o w e j, d — p i e s tr a k a ja d a ln e g o , e — m a c z u ż n ik a n a s ię ź rz a ło w a te g o , f — w a r s t w i a k a z w ę g lo n e g o . W o rk i p o w . ±200 X , z a ro d n ik i p o w .

±1000X

bardzo interesujący. N ie jest on bezpośrednio zależny od opadów atm osferycznych, lecz tylko od zawartości w ody w podłożu, tzn. w drewnie.

Owocniki mają zdolność gromadzenia w sobie pew nego zapasu wody i um iejętnego gospoda­

rowania tym i zapasami tak, aby starczyło im w ilgoci do rozsiewania zarodników nawet w tym okresie, gdy drewno w yschnie zupełnie.

Można się o tym bardzo łatw o przekonać ro­

biąc proste doświadczenie: oderwany od gałąz­

ki św ieży owocnik warstwiaka przynosim y do pokoju i kładziem y na białą kartkę papieru.

Po kilku godzinach zauważym y na papierze

czarną smugę zarodników rozsypanych wokół owocnika. Zarodniki w yrzucane są z otoczni z dość dużą siłą na odległość 1,5 cm od po­

wierzchni grzyba. W ciągu następnych kilku tygodni przekonamy się, że przyniesiony przez nas owocnik będzie w dalszym ciągu spełniał swoją funkcję życiową i choć nie dostarczym y mu żadnych dodatkowych ilości wody, będzie nadal w ysypyw ał sw oje zarodniki. Warstwiaki są w ięc w św iecie grzybów przykładem typo­

w ych kserofitów, czyli suchorośli.

Opisane pow yżej gatunki grzybów wskazują na to, że workowce wykorzystują do swojego życia w szystkie m ożliwe podłoża dostępne im

w warunkach leśnych: rosną na ściółce, pod ziemią, na drewnie, a naw et na owocnikach in­

nych grzybów. Mogą być saprofitami przyczy­

niając się do rozkładu podłoża na którym żyją, lub też pasożytują na innych organizmach, np.

na żyw ych liściach drzew (rodzaj Gnomonia na grabie lub leszczynie, rodzaj Lasiobotrys na wiciokrzewie i inne). Lecz większości tych grzybów w lesie nie dostrzegamy, ponieważ nie znamy ich; są one przy tym często drobne i trudne do zauważenia. Lecz kiedy już w iem y o ich istnieniu, spróbujmy je sami wyszukać.

Przekonamy się w tedy jak w iele ich jest i jak ważną rolę odgrywają one w przyrodzie.

H E N R Y K S A D K IE W IC Z (W ro c ła w )

W Y S T Ę P O W A N IE U R A N U W P R Z Y R O D Z IE

P o n a d 150 l a t m in ę ło od o d k ry c ia u r a n u , k tó r y d o ­ p ie r o w o s ta tn ic h d z ie s ią tk a c h l a t s ta ł się p o p u la r n y m ł b a rd z o p o s z u k iw a n y m m e ta le m . W 1789 r o k u n i e ­ m ie c k i c h e m ik M . K l a p r o t h o d k r y ł n o w y p ie r w i a ­ s te k , n a z w a n y p rz e z n ie g o u r a n e m n a cześć o d k r y te j w ó w c z a s p la n e t y o te jż e n a z w ie . P rz e z c a łe 100 l a t o d c h w ili o d k ry c ia , u r a n n ie w z b u d z ił w ię k sz e g o z a in ­ te r e s o w a n ia w ś ró d u c z o n y c h , n i k t te ż n ie k u s ił się, b y z n a le ź ć d la te g o m e t a lu j a k i e ś p r a k ty c z n e z a s to ­ s o w a n ie w ro z w ija ją c y m się s z y b k o w o w y c h c z a sa c h p rz e m y śle .

D o p ie ro o d k ry c ie p rz e z H . B e c ą u e r e l a n a t u ­ r a l n e j p ro m ie n io tw ó rc z o ś c i b le n d y u r a n o w e j s ta ło się s y g n a łe m do z w ró c e n ia w ię k s z e j u w a g i n a te n p ie r ­ w ia s te k . B e c ą u e r e l m ia ł d o k o n a ć sw eg o o d k ry c ia p rz e z c z y sty p rz y p a d e k . K a w a łe k b le n d y u r a n o w e j z o s ta ł p o ło ż o n y n a p u d e łk u z k lis z a m i fo to g r a f ic z ­ n y m i; k ie d y f r a n c u s k i u c z o n y w y w o ła ł je d n ą z ty c h

k lis z ze z d z iw ie n ie m z a u w a ż y ł, że o p ró c z o c z e k iw a n e ­ go o b ra z u , n a k lis z y w id o c z n y b y ł z a ry s ja k ie g o ś p rz e d m io tu , k t ó r y n ie b y ł w c a le fo to g ra fo w a n y .

M e to d a t a z d o b y ła p o te m w ie lk ie u z n a n ie , i je s t o b e c n ie sz e ro k o s to s o w a n a p r z e z m in e ra lo g ó w do id e n ty f ik a c ji r u d u r a n o w y c h w p rz y p a d k a c h , g d y m in e r a ły u r a n o w e są sła b o , lu b w o g ó le n ie w id o c z n e w ru d z ie . K o n ty n u a c ją o d k r y c ia B e c ą u e r e la b y ły p r a ­ ce b a d a w c z e m a łż o n k ó w P i o t r a i M a r ii S k ł o d o w - s k i e j - C u r i e , r e z u l ta t e m k tó r y c h b y ło w y k r y c ie r a d u w b le n d z ie u r a n o w e j z J a c h im o w a . R a d b ę d ą c y z a s a d n ic z y m ź ró d łe m p r o m ie n io w a n ia g a m m a w sze­

r e g u u r a n o w o - r a d o w y m d a je aż 98<Vo te g o r o d z a ju p ro m ie n io w a n ia . P ie r w i a s te k te n z ro b ił b ły s k a w ic z n ą k a r ie r ę , ja k o s k u te c z n y ś r o d e k w n ie k tó r y c h p r z y p a d ­ k a c h g ro ź n e j i d o tą d n ie u le c z a ln e j c h o ro b y , j a k ą je s t r a k .

P o c z ą te k X X w ie k u je s t o k re s e m in te n s y w n e g o p o ­ s z u k iw a n ia r u d u r a n o w y c h p o tr z e b n y c h do z d o b y c ia te g o c e n n e g o le k u . R a d to w a r z y s z y u r a n o w i w n a d ­ z w y c z a j m a ły c h ilo ś c ia c h : n a je d n ą to n ę c z y ste g o u r a ­ n u p r z y p a d a z a le d w ie 340 m g r a d u . W z w ią z k u z ty m o d p o w ie d n io w y s o k ie b y ły c e n y te g o p ie r w i a s tk a ; w la t a c h 1920— 30 za g r a m r a d u p ła c o n o o k o ło 120 000 d o la ró w . W p ie r w s z e j fa z ie z a c z ę to e k s p lo a to w a ć r u ­ d y u ra n o w e w k o p a ln ia c h in n y c h k ru s z c ó w , g d z ie w y ­

s tę p o w a ły ż y ły b le n d y u ra n o w e j. W c z a sa c h d a w n ie j­

sz y c h w y rz u c a n o je c zęsto n a h a łd y w r a z z o ta c z a ją ­ c y m i s k a ła m i p ło n n y m i. J a k o p r z y k ła d m o ż n a p r z y t o ­ czyć J a c h im ó w w G ó ra c h K ru s z c o w y c h , g d z ie n a r u d y u r a n o w e n a tr a f io n o w k o p a ln i s r e b r a , a ta k ż e zło ża m ie d z i w K a ta n g a (K ongo) z to w a rz y s z ą c y m i im ż y ła m i b le n d y u ra n o w e j.

P ó ź n ie j p rz y s tą p io n o do e k s p lo a ta c ji złóż, k tó r e m o ż n a b y n a z w a ć „ c z y sto u r a n o w y m i” , g d z ie u r a n b y ł je d y n ą , b ą d ź z a s a d n ic z ą k o p a lin ą . P r o d u c e n ta m i r u d y u r a n o w e j w ty m o k r e s ie b y ły : K a n a d a , U SA , P łd .

i to r o w y c h ( k w a d ra ty ) n a św ie c ie

A f r y k a , P o r tu g a li a i A u s tr a lia . W y d o b y w a n e w ó w ­ c zas r u d y p o s ia d a ły b a rd z o w y s o k ą , j a k n a d z is ie jsz e w y m a g a n ia , z a w a rto ś ć u r a n u , k tó r a w „ u b o g ic h ” r u ­ d a c h n ie s p a d a ła p o n iż e j 1%>, w b o g a ty c h zaś s ię g a ła n ie r a z 50°/o i w ię c e j. T a k w ię c d la w y d o b y c ia 1 g r a ­ m a r a d u tr z e b a b y ło p r z e r a b ia ć o k o ło 200—700 to n r u d y u ra n o w e j. D o w y b u c h u d ru g ie j w o jn y ś w ia to ­ w e j z a p a s y r a d u n a c a ły m św ie c ie w z ro sły , do 1 kg.

Ł a tw o w ię c o b liczy ć, ż e d la u z y s k a n ia te j ilo śc i m u ­ s ia n o w y d o b y ć i p rz e r o b ić o k o ło 500 000 to n r u d u r a ­ n o w y c h . J u ż je d n a k n a k il k a l a t p rz e d w o jn ą c e n a r a d u z a c z ę ła s p a d a ć ; z a m k n ię to w te d y n ie k t ó r e m n ie js z e k o p a ln ie . O tr z y m y w a n y ja k o p r o d u k t u b o c z ­ n y u r a n w d a ls z y m c ią g u n ie p r z e d s ta w ia ł w ię k s z e j

w a rto ś c i. N ie w ie lk ie ilo ś c i te g o m e t a lu z u ż y w a n e b y ­

ły p rz e z p rz e m y s ł f a r b i a r s k i p rz y p r o d u k c ji b a r w n i-

R yc. 2. S c h e m a ty c z n y p r z e k r ó j ty p o w e g o z ło ż a ż y ło ­ w eg o . Z ło ż e u r a n o w e w L a C ro iz ille w e F r a n c j i

k ó w do s z k ła i c e ra m ik i, w f o t o g r a f i i itd . C z y n io n o r ó w n ie ż b e z w ię k s z e g o p o w o d z e n ia p r ó b y z a s to s o w a ­

n i a u r a n u ja k o d o d a tk u do n ie k t ó r y c h g a tu n k ó w s t a ­ li. J e d n a k do w o jn y z a p o tr z e b o w a n ie n a u r a n b y ło d a le k o m n ie js z e n iż je g o p r o d u k c ja i n a w e t z a p o c z ą t­

k o w a n e p rz e z E . R u t h e r f o r d a s z y b k o r o z w i j a ją ­ ce się w la t a c h tr z y d z ie s ty c h p r a c e w ie lu u c z o n y c h n a d ro z s z c z e p ie n ie m j ą d r a a to m o w e g o n i e z a p o w ia ­ d a ły w ie lk ie j p rz y s z ło ś c i u r a n u .

R o k 1942 j e s t d a tą ro z p o c z ę c ia p o s z u k iw a ń i e k s ­ p lo a ta c ji n a w ię k s z ą s k a lę r u d u r a n o w y c h d la o tr z y ­ m y w a n ia n ie d o c e n ia n e g o d o ty c h c z a s m e t a lu . P ie r w s z e w s p ó łc z e s n e p o s z u k iw a n ia r u d u r a n o w y c h ro z p o c z ę to w U S A je s z c z e w c z a s ie w o jn y . S z y b k i ro z w ó j p r a k ­ ty c z n e g o z a s to s o w a n ia e n e rg ii ją d r o w e j i p r o m ie n io ­ tw ó r c z y c h iz o to p ó w w w ie lu d z ie d z in a c h w s p ó łc z e s ­ n e j te c h n i k i s p r a w ił, że w la ta c h 1945— 1950 c e n y u r a ­ n u z a c z ę ły g w a łto w n ie ro s n ą ć . P o s ia d a n ie w ła s n e g o u r a n u s t a ło s ię w ię c d la k a ż d e g o k r a j u s p r a w ą te j w a g i, co z a so b y w ę g la c z y r o p y n a fto w e j. O b e c n ie n a ­ w e t k r a j e o d u ż y c h z a p a s a c h p a liw k o n w e n c jo n a ln y c h ja k : Z S R R , U S A , W ie lk a B r y ta n i a , F r a n c j a , N R F p rz e c h o d z ą w s z y b k im te m p ie n a s iło w n ie „ o p a la n e ” u r a n e m .

O d k ą d r u d y u r a n o w e z a c z ę to w y d o b y w a ć d la o tr z y m y w a n ia z n ic h u r a n u , a n ie , j a k p r z e d t e m r a d u , o b n iż y ły s i ę w y m a g a n ia co d o z a w a r to ś c i c z y ste g o m e ta lu w ru d z ie . I p o d c z a s, g d y p o p rz e d n io za n is k o ­ p r o c e n to w e u w a ż a n e b y ły r u d y o z a w a r to ś c i 1— 2%> U , to d z is ia j g r a n ic a t a o b n iż y ła s ię p r a w ie 1 0 0 -k ro tn ie . O b e c n ie w y d o b y w a s ię ju ż u r a n z r u d 0,03°/o, p r z y c z y m w r a z z p o s tę p e m te c h n i k i w z b o g a c a n ia i p r z e ­ r a b i a n i a b ę d z ie o n a d a le j się o b n iż a ła .

W ra z ze z m ia n ą w y m a g a ń s t a w ia n y c h r u d o m u r a ­ n o w y m , r a d y k a l n i e z m ie n ił s ię s ty l p o s z u k iw a ń n o ­ w y c h ź r ó d e ł te g o m e ta lu . D o p rz e s z ło ś c i n a le ż ą ju ż czasy , k ie d y to p r o s p e k to r , c z y n a w e t p r a c u j ą c y w t e ­ re n i e g eo lo g , p r z y n o s ił do z b a d a n ia c h e m ik o w i czy

in n e m u s p e c ja liś c ie , g a r ś ć ż ó łty c h , z ie lo n a w y c h czy p o m a r a ń c z o w y c h b la s z k o w y c h k r y s z ta łó w , lu b k a ­ w a łe k c ię ż k ie j s m o lis te j s u b s ta n c ji, k tó r e p o d o k ła d ­ n ie js z y m z b a d a n iu o k a z y w a ły się m i n e r a ł a m i u r a n o ­ w y m i.

D ziś śm ia ło m o ż n a p o w ie d z ie ć , że co b y ło n a p o ­ w ie r z c h n i z o s ta ło ju ż o d k r y te . O b e c n ie u r a n u m u s i­

m y s z u k a ć g łę b ie j. W sp ó łc z e s n e p o s z u k iw a n ia u r a n u w y m a g a ją w s p ó łp r a c y s p e c ja lis tó w r ó ż n y c h d zied z in n a u k i i te c h n ik i.

Ś r e d n i p r o c e n to w y u d z ia ł k a ż d e g o p ie r w ia s tk a w s k o r u p ie z ie m s k ie j p o d a w a n y j e s t w je d n o s tk a c h z w a n y c h k l a r k a m i od n a z w is k a a m e r y k a ń s k ie g o g e o - c h e m ik a C 1 a r k e ’ a , k t ó r y w y lic z y ł w a g o w e p r o c e n ty n a jw a ż n i e js z y c h p ie r w i a s tk ó w w c h o d z ą c y c h w s k ła d p r z y p o w ie r z c h n io w e j, lic z ą c e j 16 k m g ru b o ś c i w a r s t ­

w y s k o r u p y z ie m s k ie j. K la r k u r a n u w y n o s i 3 • 10—*, a w ię c t r z y d z ie s ię c io ty s ię c z n e p r o c e n ta . B a r d z ie j o b ­ ra z o w o m o ż n a to w y r a z ić p rz e lic z a ją c z a w a r to ś ć u r a ­ n u w ja k i e jś o k r e ś lo n e j b liż e j m a s ie s k a ł; z p ro s te g o r a c h u n k u w y p a d a , ż e n a k a ż d y k il o m e t r s z e ś c ie n n y t e j 16 k m p o w ło k i w y p a d a ś r e d n io 8000 to n u r a n u . C a łk o w ita z a w a r to ś ć u r a n u lic z o n a do 16 k m w g łą b s k o r u p y z ie m s k ie j w y n o s i 2 '1014 to n , n a to m ia s t z a ­ p a s y u r a n u s k o n c e n tr o w a n e g o w z ło ż a c h , są o b e c n ie o b lic z a n e n a o k o ło 10 m ilio n ó w to n .

C zy u r a n je s t p ie r w ia s tk ie m r z a d k im n a n a s z y m g lo b ie ? P o r ó w n u ją c je g o ilo ść z in n y m i p o p u la r n y m i ( z n a n y m i) p ie r w i a s tk a m i m o ż n a z ro b ić n a s t ę p u ją c e z e ­ s ta w ie n ie :

Pierw iastek T on

N a 1 km* C u 260 000

skorupy U 8 000

ziemi Ag 260

przypada A u 13

P t 13

O w e 3 • 10—1 o/o s ta n o w i u r a n dość r ó w n o m ie r n ie ro z ­ m ie s z c z o n y w r ó ż n y c h ty p a c h s k a ł b u d u ją c y c h w ie r z c h n ie w a r s t w y z iem i. W p r z e w a ż a ją c e j m ie rz e w y s tę p u j e o n ja k o iz o m o rfic z n a d o m ie s z k a ró ż n y c h m i n e r a ł ó w a k c e s o r y c z n y c h , ja k : c y rk o n , k s e n o ty m , m o n a c y t, t o r y t itp . S ą to m i n e r a ł y w y s tę p u ją c e w m a g m o w y c h s k a ła c h g łę b in o w y c h , ja k g r a n i ty czy g r a n o d i o r y ty . N ie k tó r e g r a n i t y s ą t a k w z b o g a c o n e w m i n e r a ł y z a w ie r a j ą c e u r a n , ż e p r a w d o p o d o b n ie b ę d ą m o g ły w n ie d a le k ie j p rz y s z ło ś c i s ta n o w ić źró d ło d o s t a r c z a j ą c e w ie lk ic h ilo ś c i te g o m e ta lu . R o z p ro s z e ­ n ie u r a n u w s k a ła c h j e s t n a ogół b a r d z ie j r ó w n o m ie r ­ n e , n iż in n y c h m e t a li o p o d o b n y m k la r k u .

Z ło ż a r u d u r a n o w y c h , p o d o b n ie j a k i in n y c h m e ­

t a l i : m ie d z i, ż e la z a , c y n k u , z ło ta itp . d z ie lim y n a p i e r ­

w o tn e i w tó r n e . P ie r w s z e c h a r a k t e r y z u j ą s ię z a z w y ­

c z a j w y s o k o p r o c e n to w y m i r u d a m i, le c z o k ru s z c o w a -

n ie w ty c h z ło ż a c h j e s t n ie r e g u la r n e i t r u d n e do

u r a b i a n ia . Z ło ż a w tó r n e p o s ia d a ją r u d y n iż e j p r o c e n ­

to w e , le c z o b a r d z ie j r ó w n o m ie r n y m w y s tę p o w a n iu

o k r u s z c o w a n ia w z m in e r a liz o w a n y c h ła w ic a c h czy

p o z io m a c h . P o n a d to z a s o b y złóż w tó r n y c h c z ę sto w ie ­

l o k r o tn i e p r z e w y ż s z a ją ilo ś c i m e t a l i w y s tę p u ją c y c h

w z ło ż a c h p ie r w o tn y c h . Z w y k le b o w ie m z ło ż e w tó r n e

j e s t z b io r n ik ie m g ro m a d z ą c y m z a w a r to ś ć c a łe j s e r ii

złóż p ie r w o tn y c h . P o w s ta w a n ie p ie r w o t n y c h złóż u r a ­

n o w y c h , w e d łu g o b e c n ie p r z y j ę ty c h w g e o lo g ii h ip o ­

te z , w y g lą d a w u p ro s z c z e n iu n a s tę p u ją c o : k ie d y j a ­

k iś o b s z a r s k o r u p y z ie m s k ie j z a c z n ie się o b n iż a ć , np.

Ib . D Z IK , S u s sc ro fa L. F o t. W. S tr o jn y

II. R Z E K A W A R T A k o ło szo sy R o g a lin — M o s in a F o t. W . S tr o jn y

63 p o d w p ły w e m n a c is k u s z y b k o n a w a r s t w i a ją c y c h się

o sa d ó w , w a r s t w a , k tó r a w s p r z y ja ją c y c h w a r u n k a c h m o ż e o s ią g n ą ć g r u b o ś ć k il k u ty s ię c y m e tr ó w — s k a ły p o d ło ż a p o g r ą ż a ją się n a d u ż e g łę b o k o ś c i. W z r a s ta j ą ­ ce c iś n ie c ie i t e m p e r a t u r a u p la s ty c z n ia ją i n a d ta p i a ją s k a ły , a w k ra ń c o w y c h p r z y p a d k a c h d o jś ć m o ż e do ic h c a łk o w ite g o p r z e to p ie n ia i u p ły n n ie n ia . P r z y jm u j e się, że p ro c e s y te g o r o d z a j u z a c h o d z ą n a g łę b o k o ­ śc ia c h 15— 25 k m .

J e d n y m z c z y n n ik ó w p o w o d u ją c y c h to p ie n ie się s k a ł je s t c ie p ło w y d z ie la n e w p ro c e s a c h n a tu r a ln e g o r o z p a d u p ie r w i a s tk ó w p r o m ie n io tw ó r c z y c h w e w n ę ­ tr z u ziem i. S to p io n e s k a ły c z y li tz w . m a g m a z a w ie r a ­ j ą d a le j o w e 8000 to n u r a n u n a 1 k m 3 s w e j o b ję to ś c i i g d y b y w s k u te k sz y b k ie g o o s tu d z e n ia m a g m a m o g ła w c a łe j s w e j m a s ie je d n o c z e ś n ie z p o w r o te m w y k r y ­ sta liz o w a ć , u r a n p o z o s ta łb y n a d a l je s z c z e b a rd z ie j

R yc. 3. B le n d a u r a n o w a

id e a ln ie ro z p ro s z o n y w n o w o u tw o r z o n e j s k a le n iż b y ł p o p rz e d n io . N o r m a ln ie j e d n a k k r y s ta liz a c ja o d ­ b y w a się p o w o li i co n a jw a ż n ie js z e s e le k ty w n ie , u m o ­ ż liw ia ją c w c h o d z ą c y m w s k ł a d m a g m y p ie r w ia s tk o m łą c z e n ie się w n a jb a r d z ie j o d p o w ia d a ją c e i c h fiz y k o ­ c h e m ic z n y m w ła ś c iw o ś c io m z w ią z k i, c z y li m in e ra ły . P o n a d to m a g m a m o ż e a s y m ilo w a ć o d o ta c z a ją c y c h ją s k a ł n ie k t ó r e ty lk o p ie r w i a s tk i , łą c z n ie z u r a n e m i z n a c z n ie się w n ie w z b o g a c a ć . C zęść u r a n u z n a j­

d u ją c e g o się w m a g m ie w c h o d z i p r z y s e le k ty w n e j k r y s ta liz a c ji w s k ła d m in e r a łó w tz w . a k c e s o ry c z n y c h , r e s z ta z in n y m i m e ta la m i p o z o s ta je w r o z tw o r a c h p o - m a g m o w y c h , n ie tw o r z ą c ż a d n y c h z w ią z k ó w s ta ły c h . T a k ie r o z tw o r y p o m a g m o w e , z w a n e in a c z e j h y d r o t e r - m a ln y m i, p o z o s ta ją n ie r a z b a r d z o d łu g o w g łę b o k ic h s t r e f a c h s k o r u p y z ie m s k ie j, b y d o p ie r o p rz y n a d a r z a ­ ją c e j się o k a z ji ro z p o c z ą ć w ę d r ó w k ę w w y ż sz e je j p a r t ie . N a s tę p u je to z w y k le w o k r e s a c h p o tę ż n y c h r u ­ c h ó w te k to n ic z n y c h z w ią z a n y c h z f o r m o w a n ie m się n o w y c h ła ń c u c h ó w g ó r s k ic h i p o w s ta w a n ie m g łę b o ­ k ic h p ę k n ię ć w s k a ł a c h p o d ło ż a . P o z o s ta ją c e p o d og­

r o m n y m c iś n ie n ie m p o m a g m o w e ro z tw o r y , w d z ie r a ją s ię w t e s z c z e lin y i n a s k u te k ró ż n ic y c iś n ie ń sz y b k o p r z e m ie s z c z a ją się k u g ó rze.

W p ie r w s z e j fa z ie s z c z e lin a m i w y d o s ta ją się g azy i p a r y . W p r z y p o w ie r z c h n io w e j n a jm o c n ie j s p ę k a n e j w a r s t w i e s k a ł, r o z tw o r y p ły n ą j u ż w o ln o i z a c z y n a się o d k ła d a n ie p rz y n ie s io n e g o z g łę b in z ie m i c e n n e g o ła d u n k u . W y tr ą c a n ie s ię m in e r a łó w z r o z tw o r ó w h y - d r o te r m a ln y c h sp o w o d o w a n e b y ć m o ż e ró ż n y m i p r z y ­ c z y n a m i, j a k n p . o d p a r o w a n ie m ro z tw o r u , w y m ie n ­ n y m i r e a k c j a m i c h e m ic z n y m i p o m ię d z y u ra n o n o ś n y m ro z tw o r e m i s k a ła m i, k t ó r e o m y w a p r z y p r z e p ły w a ­

n iu , r e a k c j a m i w y m ie n n y m i p o m ię d z y s k ła d n ik a m i r o z tw o r u itp . W p ie r w s z y m e ta p ie — g a z ó w — p o w ­ s t a ją tz w . z ło ż a w y s o k o te m p e r a tu r o w e , tj. p n e u m a to - lity c z n e . W d ru g im — zło ża n is k o - i ś r e d n io te m p e r a ­ tu r o w e , t j . h y d r o te r m a ln e . K la s y c z n y m p rz y k ła d e m złóż h y d r o t e r m a ln y c h s ą u r a n o w e zło ża w S h in k o - lo b w e (K a ta n g a ) i k a n a d y js k ie zło ża n a d W ie lk im N ie d ź w ie d z im J e z io re m .

Z ło ż a p ie r w o tn e w y k s z ta łc o n e n a o b rz e ż e n ia c h w ie lk ic h ła ń c u c h ó w g ó r s k ic h o ra z n a w y s o k ic h t a r ­ c z a c h k o n ty n e n t a ln y c h są p re d y s p o n o w a n e do s z y b ­ k ie j z a g ła d y p rz e z p ro c e s y w y r ó w n u ją c e p o z io m p o ­ w ie rz c h n i lą d ó w z p o z io m e m o c e a n ó w . U le g a ją c e p r o ­ ce so w i d e n u d a c ji k o m p le k s y s k a ln e z a w ie r a ją c e zło­

ż a u ra n o w e , z a le ż n ie od w ie lu c z y n n ik ó w , m o g ą tw o ­ rz y ć złoża w tó r n e n a jr o z m a its z y c h ty p ó w . I m b a r ­ d z ie j w y s o k o u s y tu o w a n e je s t zło że p ie r w o tn e , im m n ie j o d p o r n e n a w ie tr z e n ie są s k a ły , w k tó r y c h o no w y s tę p u je , ty m s z y b c ie j b ę d z ie o n o u le g a ło e ro z ji.

Z a le ż n ie o d k lim a tu w y s tę p u j ą r ó ż n ic e w sp o so b ie w ie tr z e n ia s k a ł, a co je s t sz c z e g ó ln ie w a ż n e , r a d y k a l ­ n ie z m ie n ia się c h a r a k t e r w ie tr z e n ia s a m y c h m i n e ­ r a łó w u ra n o w y c h . T a k w k lim a c ie su c h y m , p u s t y n ­ n y m czy p ó łp u s ty n n y m ro z w ija się g łó w n ie w ie tr z e ­ n ie m e c h a n ic z n e . R z a d k ie , a le g w a łto w n e d eszcze z n o ­ szą m a s y w ie tr z e lin y w o b n iż o n e cz ę śc i te r e n u , n a n ie w ie lk ie o d leg ło ści. M in e r a ły u r a n o w e o d p o rn e n a te g o ty p u w ie tr z e n ie , o d k ła d a n e są w fo r m ie d r o b ­ n y c h o k ru c h ó w , b liż e j m a c ie rz y s te g o zło ża n iż z ia r n a in n y c h lż e js z y c h m in e ra łó w . W te n sp o só b p o w s ta ją

R yc. 4. M ik ro s k o p o w a s t r u k t u r a b le n d y u r a n o w e j p r z y 3 0 -k r o tn y m p o w ię k s z e n iu

n a jp r o s ts z e f o r m y w tó r n y c h złóż o k ru c h o w y c h , z n a n e z In d ii, M a d a g a s k a r u i B ra z y lii, g d z ie p ia s k i p la ż o w e z a w ie r a j ą c z ę sto k o n c e n tr a c je m in e r a łó w u r a n o w o - to r o w y c h o z n a c z e n iu p rz e m y s ło w y m .

B a rd z ie j zło ż o n ą f o r m ę zło ża w tó rn e g o r e p r e z e n tu ­

ją u r a n o n o ś n e p ia s k o w c e W it w a t e r s r a n d u z o k o lic

J o h a n n e s b u r g a w p ld . A fry c e , g d z ie o k r u c h y m in e ­

r a łó w u r a n o w y c h tw o rz ą w k ła d k i w s e r ii p ia s k o w ­

có w g r u b e j n a k ilk a s e t m e tr ó w i są o b e c n ie e k s p lo ­

a to w a n e z g łę b o k o ś c i s ię g a ją c e j 2500 m e tró w . O k r u -

64

s z c o w a n ie u r a n o w e w y s tę p u j e ta m w p a s ie d łu g im n a 200 k m .

P r z y p r z e w a d z e w ie tr z e n ia c h e m ic z n e g o n a d m e ­ c h a n ic z n y m , m i n e r a ł y u r a n o w e , a s z c z e g ó ln ie b le n d a u r a n o w a , b ę d ą c a n a jb a r d z ie j p o s p o lity m m in e r a łe m w z ło ż a c h p ie r w o tn y c h , u le g a ją s z y b k ie m u r o z k ła d o ­ w i i s to p n io w o z u p e łn e m u r o z p u s z c z e n iu w w o d a c h k r ą ż ą c y c h p o o b s z a r z e n isz c z o n e g o zło ża. W y łu g o w a ­ n e m i n e r a ł y u r a n o w e m o g ą b y ć w f o r m ie r o z tw o r ó w p rz e n o s z o n e w o d a m i n a d u ż e o d le g ło śc i i je ś li z m in e - r a liz o w a n a w o d a n ie n a p o ty k a n a s w e j d ro d z e ż a d ­ n y c h p rz e s z k ó d , u r a n d o c ie r a do m ó r z i o c e a n ó w , k tó r y c h w o d y z a w ie r a j ą w ię c e j te g o p ie r w i a s tk a n iż w o d y r z e k i je z io r.

G d y z m in e r a liz o w a n e w o d y p o to k ó w i r z e k k o ń c z ą s w ó j b ie g w ś r ó d lą d o w y c h je z io r a c h i z a le w is k a c h , m o g ą p o w s ta w a ć b o g a te zło ża o d ło ż o n y c h w tó r n i e m i ­ n e r a ł ó w u ra n o w y c h . T ego ty p u m in e r a l iz a c j a w y s tę ­ p u je w U S A n a o b s z a rz e P l a t e a u C o lo ra d o , lic z ą c y m 250 000 k m 2, g d z ie p ia s k o w c e w y p e łn ia ją c e ś r ó d lą d o w e b a s e n y s e d y m e n ta c y jn e , o k ru s z c o w a n e są z w ią z k a m i

u r a n o w o - w a n a d o w y m i, m ie d z i i in n y c h m e ta li, k tó r e z o s ta ły t u p rz y n ie s io n e p rz e z w o d y w f o r m ie ro z tw o ­ r ó w s o li ty c h m e ta li. P r o c e s m i n e r a liz a c ji p ia s k o w ­ có w P l a t e a u C o lo ra d o t r w a ł , j a k się d ziś o b licza, o k o ło 60— 70 m ilio n ó w l a t . Z b io r n ik a m i u r a n u są c z ę s to z a g łę b ia w ę g lo w e , g d z ie w c z a sie tw o r z e n ia s ię w ę g la , z w ią z k i u r a n o w e b y ły w y c h w y ty w a n e z d o p ły w a ją c y c h z m in e r a liz o w a n y c h w ó d , p r z e z s u b ­ s t a n c j e o rg a n ic z n e . S ą to z w y k le z ło ż a o n is k ic h k o n c e n t r a c ja c h u r a n u r ó w n o m ie r n ie ro z ło ż o n e g o w p o k ła d a c h w ę g la . P o d o b n e złoża u r a n u s p o ty k a się w łu p k a c h b itu m ic z n y c h . S z w e d z k ie ł u p k i b itu m ic z n e z r e j o n u S to r a S te l a n z a w ie r a j ą 0,3—0,5«/o U 3Os ; z 1 k m 2 w y d o b y w a s ię 80 000 t o n r u d y z a w ie r a ją c e j 400 to n U 30 8. W y s tę p o w a n ie m in e r a liz a c ji u r a n o w e j z o s ta ło t a m s tw ie r d z o n e n a o b s z a r z e o p o w ie rz c h n i 389 k m 2.

N is z c z e n iu m o g ą u le g a ć ta k ż e z ło ż a w tó r n e i t r u d ­ n o j e s t n ie k ie d y je d n o z n a c z n ie o d p o w ie d z ie ć n a p y ­ t a n i e , w j a k i s p o s ó b p o w s ta ł a m i n e r a l iz a c j a u ra n o w a , s k ą d p o c h o d z i i ja k im i d ro g a m i w ę d r o w a ł u r a n .

E D W A R D S K O R K O W S K I (K ra k ó w )

D L A C Z E G O P O L S K A H O D O W L A K O N I A R A B S K IC H P R Z O D U J E W Ś W IE C IE ?

W P o ls c e z a m iło w a n ie do h o d o w li k o n ia a ra b s k ie g o b y ło z a w s z e w ie lk ie . O d sa m e g o je j z a r a n i a s to s u n k i ze W sc h o d e m , k r u c j a ty , a n a s tę p n ie c ią g łe w o jn y z T u r c j ą — n ie ty lk o d o s ta r c z a ły n ie z lic z o n y c h ilo śc i k o n i a r a b s k ic h , le c z d a w a ły sp o s o b n o ś ć p o z n a n ia ic h z a le t, k t ó r e sz c z e g ó ln ie w c ią g łe j p o tr z e b ie w o je n n e j b y ły n ie z a s tą p io n e .

J e s t g o d n e z a s ta n o w ie n ia , c z y m n a le ż y tłu m a c z y ć w y s o k ą w a r to ś ć p o ls k ic h k o n i. B e z s p rz e c z n ie s ła w a n a s z y c h k o n i je s t h is to r y c z n ie z w ią z a n a ze s ła w ą n a ­ sz y c h z w y c ię s tw w c ią g ły c h b o ja c h i w o jn a c h , k t ó r e p r o w a d z iliś m y p r z e z w ie k i c a łe z T a ta r a m i, a n a ­ s tę p n ie z T u r c ją . P o m ię d z y łu p a m i i z d o b y c z a m i w o ­ j e n n y m i b y ły n i e j e d n o k r o t n ie w s p a n ia łe o g ie r y a r a b ­ s k ie , k t ó r e n ie w ą tp l iw ie u s z la c h e tn ia ły p o g ło w ie n a ­ s z y c h k o n i, c z y n ią c j e „ n ie z d a r ty m i” k o ń m i b o jo w y m i, ja k ż e k o n ie c z n y m i d la n a s z e j n ie z w y c ię ż o n e j h u s a r ii.

P o z a w a r c iu j e d n a k p o k o ju w K a r ło w ic a c h w r . 1699 b o je t e u s ta ły , a z n im i u s t a ła te ż m o ż n o ś ć n a b y w a n ia t ą d r o g ą r e p r o d u k to r ó w a r a b s k ic h . W p r a w d z ie p rz e z z a s to s o w a n ie o d p o w ie d n ie g o w y c h o w u i p r ó b d z ie l­

n o ś c i — w y śc ig ó w , z ó w c z e sn e g o w y s o k o s z la c h e tn e g o p o g ło w ia k o n i m o ż n a b y ło w y h o d o w a ć s p e c y f ic z n ą r a s ę , k ie d y j e d n a k z g u b n e d la n a s z e g o n a r o d u w y ­ p a d k i p o lity c z n e i b r a k s a m o d z ie ln e g o b y t u p a ń s t w o ­ w e g o s t a n ę ł y n a p rz e s z k o d z ie z a s to s o w a n iu t e j s y s te ­ m a t y k i w y c h o w u i p ró b , o k a z a ła się k o n ie c z n o ś ć c ią ­ g łe g o im p o r t o w a n i a o r y g in a ln e g o m a t e r i a ł u z a r o d o ­ w e g o w p r o s t z A r a b ii, c e le m s ta łe g o o d ś w ie ż a n ia k r w i w s ta d n in a c h , p r z e z co u c h ro n io n o j e n ie ty lk o o d d e ­ g e n e r a c j i, a le n ie b y w a le p o d n ie s io n o w a r to ś ć ic h w y ­ c h o w a n k ó w .

N a js t a r s z e s t a d n in y k o n i a r a b s k ic h w P o ls c e — to S ła w u ta i B ia ło c e rk ie w .

S ta d n i n a z w a n a s ła w u c k ą , z n a jd o w a ła się w C h re - s tó w c e n a W o ły n iu . P o c z ą te k j e j s ię g a r o k u 1506, a o s ta te c z n ie z re o r g a n iz o w a ł ją w r . 1791 w k ie r u n k u w y łą c z n ie a r a b s k im H ie r o n im k s. S a n g u s z k o. O d te g o r o k u p o c z ą w sz y , a ż do o s t a tn i c h l a t p r z e d w o ­ je n n y c h , c ią g łe im p o r ty o g ie ró w i k la c z y a r a b s k ic h p r z e w a ż n ie z p u s t y ń A r a b ii s p r o w a d z a n e , n a d a ły k o ­ n io w i s ła w u c k ie m u w y b itn y t y p a r a b s k i. W o g ó le im ­ p o r to w a n o do S ła w u ty 73 o g ie r y i 9 k la c z y o r y g in a l­

n y c h a r a b s k ic h , z k t ó r y c h n a jw y b itn ie js z y m i o k a z a ły s ię : B a tr a n A g a , A b u H e jl, E z r a k S e g la w i i lld e r im . D z ię k i n im k o n ie s ła w u c k ie z d o b y ły z ło te m e d a le n a w s z e c h ś w ia to w y c h w y s ta w a c h w P a r y ż u : w r. 1867 o g ie r I s k a n d e r B a sza u r . 1851 po B a tr a n A g a od A r - m id a , a w r o k u 1900 k la c z M e lp o m e n a u r . 1892 po A c h m e t E ju b (s y n E z r a k S e g la w i) o d T r y c h in a .

Z e S ła w u ty b ie r z e p o c z ą te k z a ło ż o n a w r . 1835 s t a d ­ n i n a w G u m n is k a c h k . T a r n o w a , w k tó r e j n a d a l u ż y ­ w a n o o g ie r y s ła w u c k ie i o ry g in a ln e . Z ty c h o s ta tn ic h n a jw y b it n ie j s z y m o k a z a ł się H a lim , n a b y ty ró w n o c z e ­ ś n ie z k la c z ą E ls is s ą w r . 1874.

W r . 1860 część s ta d n in y s ła w u c k ie j z o s ta je p r z e ­ n ie s io n a do W o licy , a n a s t ę p n ie do S a ta n o w a . C zęść t a d ro g ą s p a d k u p rz e c h o d z i do A n to n in . D o s t a d n in y t e j c e le m u tr z y m a n i a t y p u im p o rto w a n o z A r a b ii 13 o g ie r ó w i 2 k la c z e . Z o g ie ró w n a jle p s z y o k a z a ł się I b r a h im , o jc ie c sły n n e g o S k o w r o n k a , u r. 1909 od J a ­ s k ó ł k i c ó r k i s ła w u c k ie g o R y m n i k a . S k o w r o n e k , s p r z e ­ d a n y do A n g lii w r . 1913 z o s ta je c z o ło w y m o g ie re m

w n a jw ię k s z e j w ó w c z a s s t a d n in i e ś w ia t a C r a b b e t P a r k

L a d y W e n tw o r th , o tr z y m u j e n a lic z n y c h p o k a z a c h t y ­

t u ł c z e m p io n a a r a b ó w i z o s ta je u z n a n y z a „ k o n ia s t u ­

l e c i a ” , a p o to m s tw o te g o w ie lk ie g o p r z o d k a ro z c h o ­

d z i s ię n a w s z y s tk ie k o n ty n e n ty .

65

P o d o b n ie , ja k s t a d n in y S a n g u s z k o w s k ie w z ię ły p o ­ c z ą te k ze „ s ta r o ż y tn e g o s t a d a ” w C h re s tó w c e , ta k s t a d n in y b ia ło c e r k ie w s k ie h r . B r a n i c k i c h w S z a m r a jó w c e , U z in ie (w 1812) i J a n is z ó w c e (w 1871) p o w s ta ły z d a w n e g o s t a d a s z a m ra jo w ie c k ie g o , z a ło ­ żo n eg o w r. 1778 p rz e z h e tm a n a F r a n c is z k a K s a w e r e ­ go B r a n i c k i e g o . Z k s ią g s ta d n y c h z a ło ż o n y c h w b ia ło c e rk ie w s k ie j h o d o w li w r . 1803 d o w ia d u je m y się, że c e le m u s z la c h e tn ia n ia ta m te js z y c h k o n i im p o r ­ to w a n o do p ie r w s z e j w o jn y 122 o g ie ry i 16 k la c z y . Z o g ie ró w n a jle p s z y m i o k a z a ły s ię : In d ia n in , W e r n e t i H u ssa r. N a jle p s z e ś w ia d e c tw o k o n io m B ra n ic k ic h d a ją d w a j s y n o w ie In d ia n in a , I n a k i J a r z m o , k tó r e z a k u p io n e r a z e m z 90 k la c z a m i w r . 1864 p rz e z s u ł t a ­ n a A b d u l A z i s a, s tw o r z y ły s u ł ta ń s k ie s ta d o p od S ta m b u łe m . D ru g im s u k c e s e m s ta d n in b ia ło c e rk ie w - s k ic h b y ło n a b y c ie p rz e z h is z p a ń s k ie s ta d n in y w o j­

sk o w e w r . 1908 siw e g o V a n D y c k a u r. 1898 po V a sco d e G a m a z lin ii m ę s k ie j W e r n e ta , od H e la z lin ii m ę ­

s k ie j H u ssa ra , a w r . 1912 k a s z ta n o w a te g o U rsu sa u r.

1908 po D a h m a n A m i r o r. a r. od H a g a r z lin ii m ę s k ie j

R yc. 1. M e lp o m e n a 1892 (A c h m e t E ju b — T r y c h in a ) t y p u s a k la w i

ta k ż e H u ssa ra . O b a o g ie ry , w y so k o c e n io n e w h i­

s z p a ń s k ie j h o d o w li, d a ły t a m w y b itn e r o d y m ę sk ie . T rz e c ie n a s z e g n ia z d o k o n i a r a b s k ic h — J a r c z o w - ce — m a w rę c z o d m ie n n e p o c h o d z e n ie : o ry g in a ln y B a g d a d , n a b y ty w r . 1840, o ra z 3 k la c z e : G a ze lla , M ie ­ cha i S a h a ra , im p o r to w a n e z A r a b ii w r. 1845 (p rzez J . h r. D z i e d u s z y c k i e g o ) w r a z z 7 o g ie r a m i, d a ­ ły p o c z ą te k t e j s ta d n in ie . Z o g ie ró w z a s łu ż y ły się B a g d a d , A b ia t i K o h e jla n , z k la c z y w s z y s tk ie tr z y b y ły d o s k o n a ły m i m a t k a m i i s tw o r z y ły ro d z in y , z k t ó ­ r y c h p o c h o d z ą d z is ia j n a jle p s z e a r a b y ś w ia ta ! Z 10 n a s tę p n ie im p o r to w a n y c h o g ie ró w sz c z e g ó ln ie z a s łu ­ ż y ł się o r y g in a ln y K r z y ż y k , n a b y ty w r. 1876, k tó r y s tw o r z y ł do d z is ia j i s tn i e ją c y r ó d d o s k o n a ły c h k o n i.

W 1885 r . z a ło ż o n o w J e z u p o lu h o d o w lę c z y ste j k r w i a ra b ó w , u ż y w a ją c o g ie r ó w ja r c z o w ie c k ie g o i s ła - w u c k ie g o c h o w u .

R ó w n ie ż z J a r c z o w ie c b ie r z e p o c z ą te k s ta d n in a w J a b ło n o w ie . T a k ż e s ta d n in y w T a u ro w ie i w P e ł- k in ia c h k o r z y s ta ły z m a t e r i a łu s ta d n e g o z Ja rc z o w ie c i J e z u p o la .

Ś w ie tn a h o d o w la p o ls k a k o n i a r a b s k ic h z o s ta ła w 90% z n is z c z o n a z m a g a n ia m i p ie r w s z e j w o jn y ś w ia ­ to w e j: p r z e s ta ły is tn ie ć ta k i e s t a d n in y , j a k S ła w u ta , J e z u p o l, T a u r ó w , J a b ło n ó w , s ta d n in y B ia ło c e rk ie w ­ sk ie ; p o z o s ta łe u c ie r p ia ły w m n ie js z y m lu b w ię k s z y m

R yc. 2. S k o w ro n e k 1909 (I b r a h im o r. a r. — J a s k ó łk a ) t y p u s a k la w i

s to p n iu . J e d y n i e 10%> m a t e r i a łu s ta d n e g o o c a la ło z o g ó ln eg o p o g ro m u : z ok. 400 k la c z y - m a te k n a s z e j p r z e d w o je n n e j h o d o w li — z a le d w ie 45 z o sta ło w p is a ­ n y c h do P o ls k ie j K s ię g i S ta d n e j K o n i A r a b s k ic h , w y ­ d a n e j p rz e z T o w a r z y s tw o H o d o w li K o n ia A ra b s k ie g o w r o k u 1926, t j . w r o k u sw e g o u k o n s ty tu o w a n ia się.

O c a la łe r e s z tk i z g ru p o w a ły się w s ta d n in a c h z a m i­

ło w a n y c h h o d o w c ó w z P a ń s tw o w ą S ta d n in ą K o n i A r a b s k ic h w J a n o w ie P o d la s k im . Do s t a d n in y te j p r z y b y w a ją w r. 1919 p r z e d e w s z y s tk im n a b y te w A u s tr ii w lic z b ie p ię c iu , k la c z e h o d o w li ra d o w ie c - k ie j, a w y w o d z ą c e się ze s ła w u c k ie j lin ii s ta r o ż y tn e j M ilo r d k i. W ty m ż e r o k u p rz y b y w a do J a n o w a g r u p a o c a la ły c h c z te re c h k la c z y z J e z u p o la , w y w o d z ą c y c h się z n a s z y c h n a jle p s z y c h lin ii ż e ń s k ic h G a ze lli, M ie ­ c h y i S a h a r y . P o z a n im i w r o k u n a s tę p n y m d o c h o d z ą d w ie k la c z e a n to n iń s k ie z lin ii n a s z e j n a js ta r s z e j

S z w e jk o w s k i e j.

W P e łk in ia c h z o rg a n iz o w a n o s ta d n in ę z 5 o c a la ły c h k la c z y . W G u m n is k a c h R o m a n k s. S a n g u s z k o o d ­ r a d z a s ta d n in ę z 6 o c a la ły c h k la c z y g u m n is k ic h , 2 s ła - w u c k ic h , o ra z im p o rto w a n y c h z J u g o s ła w ii, W ę g ie r i F r a n c ji, a w r. 1931 z A ra b ii, k ie d y to d y r e k t o r s t a d n in y B o g d a n Z i ę t a r s k i s p r o w a d z a 4 o g ie ry i 4 k la c z e o r y g in a ln e a r a b s k ie , c h y b a o s ta tn ie , ja k ie u d a ło się w y w ie ś ć z A r a b ii do E u ro p y , z k tó r y c h n ie ­ b y w a le z a s łu ż y ły się w n a s z e j h o d o w li o g ie ry K u h a i­

la n H a ifi i K u h a ila n A fa s , tw o rz ą c lin ie m ę s k ie d o ­ s k o n a ły c h re p r o d u k to r ó w .

Z A n to n in u r a to w a n e 3 k la c z e tw o rz ą s ta d n in ę w B e h e n iu -D e ra ż n e m . W B re n io w ie z o rg a n iz o w a n o

R yc. 3. V an D y c k 1898 (V a sc o d e G a m a — H ela) ty p u s a k la w i

10