Medycyna Weterynaryjna - Summary Medycyna Wet. 63 (2), 213-218, 2007

Praca oryginalna Original paper

Skoki przez przeszkody s¹ dyscyplin¹ jeŸdzieck¹, w której od konia oprócz dobrej techniki skoku, wyma-gane s¹ elastycznoœæ, szybkoœæ, wytrzyma³oœæ oraz wy-soka sprawnoœæ miêœni. Ka¿da z tych cech jest istotna dla osi¹gniêcia szczytowej formy i w zale¿noœci od za-awansowania programu treningowego wiêkszy nacisk k³adziony jest na doskonalenie wybranych cech (1, 10). Nie ma jednego idealnego sposobu przygotowania konia do zawodów, ale odpowiednio dobry i zharmonizowany trening mo¿e zapobiec niedotrenowaniu lub przetreno-waniu konia i w ten sposób zapewniæ najlepsz¹ formê na czas zawodów. Program treningu musi byæ dobrany in-dywidualnie dla ka¿dego konia. Zarówno w Polsce, jak

i na œwiecie najwiêksz¹ rolê w wyborze w³aœciwej stra-tegii odgrywa doœwiadczenie trenera. Metody treningu najczêœciej nie s¹ poparte dowodami naukowymi, ale za-zwyczaj s¹ empiryczne i oparte na tradycji oraz powoli zdobywanym doœwiadczeniu jeŸdŸców i trenerów. W efekcie obserwuje siê znaczne zró¿nicowanie w sto-sowanych programach treningowych, których celem jest bezkontuzyjne przygotowanie konia w optymalnej for-mie do zawodów (16). Zbyt intensywny trening powo-duje czêsto urazy mechaniczne uk³adu ruchu mog¹ce wy-eliminowaæ konie z dalszego u¿ytkowania (9). Poszuku-je siê obiektywnych parametrów, na podstawie których mo¿na by wczeœnie wykryæ syndrom przetrenowania koni

Przydatnoœæ wybranych parametrów krwi

w monitorowaniu prawid³owoœci treningu koni

dyscypliny skoków przez przeszkody

PAULINA JAWOR, TADEUSZ STEFANIAK, JACEK BORKOWSKI*, MACIEJ PRZEWONY, HELIODOR WIERZBICKI**, JAN-HEIN SWAGEMAKERS***

Zak³ad Prewencji i Immunologii Weterynaryjnej Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UP, ul. Norwida 31, 50-376 Wroc³aw *Katedra Fizjologii i Biochemii Wydzia³u Wychowania Fizycznego AWF, al. Paderewskiego 35, 51-612 Wroc³aw **Katedra Genetyki i Ogólnej Hodowli Zwierz¹t Wydzia³u Biologii i Hodowli Zwierz¹t UP, ul. Ko¿uchowska 7, 51-631 Wroc³aw

***Tierärztliche Klinik für Pferde, Essener Str. 39a, 49456 Bakum-Lüsche, Niemcy

Jawor P., Stefaniak T., Borkowski J., PrzewoŸny M., Wierzbicki H., Swagemakers J.-H.

Utility of selected blood parameters in monitoring the accuracy of show jump-horse training

Summary

The aim of the study was to evaluate whether any differences can occur in the reactions of selected horse blood parameters to training in relation to the length of show jumping horse training and horse achievements. The research material consisted of blood and serum collected from 20 horses (aged 4-11 years). The animals were divided into 4 groups of 5 horses each depending on their number of years in show jumping training, their achievements in show jumping contests, and their sport potential. The following parameters were examined in the blood and serum: hematocrit, hemoglobin concentration, red and white blood cells count, granulocytes, platelets, fibrinogen, total plasma proteins, lactate, and creatine kinase activity. Blood samples were collected four times from each horse: before show jumping training, 5 and 30 minutes after training, and 24 hours after training.

The training was followed by an increase of monitored hematological indicators, which was a physiology reaction to physical effort; no abnormalities were noticed. Horses with outstanding sport potential from both age groups were characterized by higher initial values of parameters associated with erythrocyte system, i.e., Hb, Ht. At the same time, changes caused by physical effort (an increase of Ht, Hb, and RBC) proceeded more steadily in the case of horses with outstanding sport potential than others. Physical effort caused a short-term increase of granulocytes and platelets. The marked initial concentration of lactate acid was higher than stated in the literature, and in individual cases reached concentrations of 1.1 to 2.2 mmol/l. Creatine kinase increased in activity following the training process but did not increase any further, which indicated that there were no significant injuries in the muscular system. Despite the existing tendencies, the differences between horses with outstanding sport potential and average animals were not statistically significant and therefore did not facilitate predicting the sport potential of horses, but they may be useful in evaluating the appropriateness of the training process.

(20). Szybkie wykrycie w organizmie konia niekorzyst-nych zmian dawa³oby mo¿liwoœæ zapobiegania przetre-nowaniu, uniemo¿liwiaj¹cemu osi¹gniêcie wybitnych wyników podczas zawodów czy wrêcz niemo¿noœæ wy-stawiania tych koni w danym sezonie sportowym. Celo-wo indukowane s¹ u koni stany przemêczenia i prze-trenowania, aby z ca³¹ pewnoœci¹ ustaliæ, jakie zmiany behawioralne, hematologiczne i biochemiczne zachodz¹ w organizmie koni sportowych (5, 6, 20).

Wiêkszoœæ badañ dotyczy koni wyœcigowych i s¹ pro-wadzone zwykle na bie¿ni (4, 5, 11, 15). Zmiany zacho-dz¹ce podczas skoków przez przeszkody s¹ rzadko opi-sywane. Z dostêpnych danych piœmiennictwa (1, 10, 19) wynika, ¿e jest to dyscyplina, w której organizm konia jest zmobilizowany do czerpania energii nie tylko z prze-mian tlenowych, ale tak¿e, a mo¿e przede wszystkim z metabolizmu beztlenowego. St¹d wniosek, ¿e w³aœci-wie przeprowadzony trening powinien braæ pod uwagê rozwijanie zdolnoœci pracy z wykorzystaniem glikolizy beztlenowej (1).

Celem badañ by³o okreœlenie ró¿nic w reakcji wybra-nych parametrów krwi koni w zale¿noœci od liczby lat w treningu skokowym oraz osi¹ganych przez nie wyników.

Materia³ i metody

Materia³ do badañ stanowi³a krew i surowica pobrana od 20 koni (w wieku 4-11 lat) bêd¹cych pacjentami Tierärztliche Klinik für Pferde w Lüsche w Niemczech. Konie te by³y w tre-ningu skokowym 3 razy w tygodniu, w renomowanej stajni w rejonie Oldenburga. W pozosta³e dni konie poddawane by³y pracy uje¿d¿eniowej. Zwierzêta podzielono w zale¿noœci od liczby lat w treningu skokowym, wyników osi¹ganych w za-wodach skoków przez przeszkody oraz posiadanego poten-cja³u sportowego na dwie grupy: gr. I – konie bêd¹ce krócej ni¿ 3 lata w treningu skokowym (n = 10), II – konie bêd¹ce d³u¿ej ni¿ 3 lata w treningu (n = 10). Dodatkowo w ka¿dej grupie wyodrêbniono dwie podgrupy (po 5 koni w ka¿dej): a) konie o wybitnych zdolnoœciach skokowych, du¿ej potê-dze skoku i wybitnych wynikach w zawodach oraz b) konie przeciêtne, nie wyró¿niaj¹ce siê zdolnoœciami, nie osi¹gaj¹ce czo³owych miejsc podczas zawodów sportowych. M³ode ko-nie, które jeszcze nie startowa³y w zawodach zosta³y sklasy-fikowane na podstawie umiejêtnoœci prezentowanych podczas treningów.

Wszystkie konie trenowa³y w hali. Trening trwa³ ok. 40 minut (5 minut stêpa, 10 minut k³usa, nastêpnie galop i sko-ki). Podczas treningu konie oddawa³y oko³o 30-40 skoków, konie bêd¹ce w treningu krócej ni¿ 3 lata pokonywa³y prze-szkody do wysokoœci 1,2-1,3 m, natomiast konie skacz¹ce d³u¿ej ni¿ 3 lata, przeszkody do wysokoœci 1,4-1,5 m.

Temperatura powietrza w okresie pobierania próbek krwi wynosi³a ok. 5°C. Krew pobierano z ¿y³y szyjnej zewnêtrznej przy u¿yciu pró¿niowych, sterylnych probówek systemu Va-cutainerTM _{(na surowicê oraz z antykoagulantem – K}

2EDTA). Zabieg by³ wykonywany zawsze przez tego samego lekarza wet. Krew od ka¿dego konia by³a pobierana 4-krotnie: rano w stajni przed rozpoczêciem treningu (czas 0), do piêciu mi-nut od zakoñczenia skoków, po 30 mimi-nutach po zakoñczeniu skoków oraz po 24 godzinach od czasu zakoñczenia trenin-gu. Z doœwiadczenia eliminowano konie, które ba³y siê po-bierania krwi, aby unikn¹æ wp³ywu stresu na poziom bada-nych parametrów oraz ze wzglêdu na ochronê koni i persone-lu przed ewentualnymi urazami.

Oznaczenie poziomu kwasu mlekowego wykonywano na-tychmiast po pobraniu krwi. Ogólne badanie hematologicz-ne, oznaczenie poziomu hematokrytu, fibrynogenu, wykony-wano do 2 godzin od pobrania krwi. Krew pobran¹ w celu pozyskania surowicy odstawiano na 2 godziny, a nastêpnie wirowano przy 2000 × g przez 10 min. w temperaturze poko-jowej. Surowicê zbierano do probówek i do momentu wyko-nania oznaczeñ przechowywano w temperaturze –20°C.

Istotnoœæ ró¿nic pomiêdzy œrednimi analizowanych para-metrów, obliczonymi w porównywanych grupach: a) koni tre-nuj¹cych krócej ni¿ 3 lata; b) koni tretre-nuj¹cych d³u¿ej ni¿ 3 lata c) koni przeciêtnych, d) koni wybitnych (bez wzglêdu na liczbê lat w treningu) oraz e) dla wszystkich koni, oszacowano tes-tem t-Studenta. Ka¿dorazowo porównywano wartoœæ paramet-rów w czasie 5, 30 minut i 24 godziny do czasu 0. Wszystkie analizy statystyczne przeprowadzono za pomoc¹ programu Statistica wersja 5.0.

Stê¿enie kwasu mlekowego oznaczano w pe³nej krwi bez-poœrednio po pobraniu. Do oznaczeñ u¿ywano przenoœnego aparatu Accusport (Firmy Boehringer Mannheim GmbH, Manheim, Niemcy) i zestawów paskowych BM-Lactate (fir-my Roche Diagnostics GmbH, Mannheim, Niemcy). Bada-nie hematologiczne wykonywano przy u¿yciu aparatu Scil Vet abc (Scil Animal Care Company GmbH, Viernheim, Niem-cy). Oznaczano nastêpuj¹ce parametry: liczba leukocytów, granulocytów, erytrocytów i p³ytek krwi oraz poziom hemo-globiny (Hb) i wskaŸnik hematokrytowy (Ht). Poziom fibry-nogenu (Fb) oznaczano wg metodyki Millar i wsp. w mody-fikacji Brugmans i wsp. (3). Stê¿enie bia³ka ca³kowitego (Total Plasma Protein-TPP) mierzono refraktometrem rêcz-nym (A. Krüss Optronic, Hamburg; Niemcy), po uprzednim odwirowaniu krwi pobranej na K₂EDTA w mikrokapilarach hematokrytowych przez 5 minut przy 2000 × g w wirówce (Compur M 1101; Bayer, Niemcy). Aktywnoœæ kinazy kre-atynowej (CK) oznaczano w surowicy przy u¿yciu kinetycz-nego testu spektrofotometryczkinetycz-nego (IFCC: Biosystems S.A., Barcelona, Hiszpania). Wyliczono tak¿e stosunek pozosta³ych bia³ek osocza do fibrynogenu (PP : Fb). PP = TPP – Fb (TPP = bia³ko ca³kowite osocza).

Wyniki i omówienie

W tab. 1 przedstawiono œrednie wartoœci analizowa-nych parametrów hematologiczanalizowa-nych w poszczególanalizowa-nych grupach i podgrupach.

Hematokryt. Po wysi³ku u koni spodziewany jest wzrost wartoœci Ht, który jest nastêpstwem g³ównie skur-czu œledziony i w mniejszym stopniu odwodnienia (7).

Grup¹ odznaczaj¹c¹ siê wyraŸnie ni¿sz¹ wartoœci¹ spo-czynkow¹ Ht by³y konie przeciêtne poni¿ej 3 lat trenin-gu. W pozosta³ych grupach wartoœci by³y zbli¿one. Po 5 minutach od zakoñczenia treningu u wybitnych koni odnotowano mniejszy wzrost Ht ni¿ u koni przeciêtnych w porównaniu do wartoœci spoczynkowych (tab. 1). Mo¿e to œwiadczyæ o znacznie wiêkszych wahaniach u koni przeciêtnych ni¿ wybitnych, pomimo tego, ¿e konie wy-bitne mia³y bardziej intensywny trening (wy¿sze prze-szkody i wiêksza liczba oddanych skoków). Po 30 minu-tach od zakoñczenia skoków, po okresie restytucji, war-toœæ hematokrytu powraca³a we wszystkich grupach do wartoœci pocz¹tkowych i w kolejnym badaniu (po 24 h) nie wykazywa³a wiêkszych zmian.

Przyjmuj¹c za 100% wartoœæ Ht przed treningiem, pro-centowy wzrost Ht u koni badanych przez Art i wsp. (1)

Tab. 1. Poziom wybranych wskaŸników hematologicznych u badanych koni

Objaœnienia: Ia – konie bêd¹ce mniej ni¿ 3 lata w treningu skokowym, o wybitnych zdolnoœciach skokowych; IIa – konie bêd¹ce wiêcej ni¿ 3 lata w treningu, o wybitnych zdolnoœciach skokowych; Ib – konie bêd¹ce mniej ni¿ 3 lata w treningu skokowym, konie przeciêtne; IIb – konie bêd¹ce wiêcej ni¿ 3 lata w treningu, konie przeciêtne; * p £ 0,05

a k s W Ÿ kni Czas_prp_óo_bb_kr_iania e n ti b y w e i n o K Konieprzeciêtne Konieogó³em a I 5 = n n=IIa5 Ong=ó³1em0 nI=b5 nII=b5 Ong=ó³1e0m nIa=i1Ib0 nIIa=i1II0b Ongó=³2em0 l/ l t H 0 _±x 0₀,_,3₀₄53_{1 0}0_,,₀3₂4₀9 0_0,,3₀5₃1₁ 0₀,_,3₀1₂5_{4 0}0_,,3₀₃4₂2 0₀,_,3₀2₃9₁ 0_0,,₀33₃₈4 0_0,,₀3₂4₅5 0₀,_,3₀4₃0₂ . n i m 5 _±x ₀0,_,04₂4₆0 ₀0,_,045₁₅5 *0_0,,₀44₂₂8* 0_0,,₀4₁3₅7 0₀,_,4₀5₃4₁ *0₀,_,044₂5₄* *0₀,4_,03₂8* *₀0,_,4₀5₂4₃* *0₀,4_,04₂6* . n i m 0 3 _±x ₀0,_,03₃4₀5 ₀0_,,₀3₀5₈1 0₀,_,3₀4₂8₁ 0₀,_,3₀1₂4_{0 0}0_,,3₀₃3₃3 ₀0_,,3₀2₂₈3 0₀,_,3₀2₃9 0_0,,3₀₂4₄2 0_0,,3₀₂36₇ . z d o g 4 2 _±x ₀0,_,03₅6₁1 ₀0_,,₀3₄2₅7 0_0,,3₀4₄4₉ 0₀,_,3₀1₂7_{5 0}0_,,3₀₃53_{4 0}0_,,3₀3₃₄5 ₀0_,,3₀₄3₄9 0₀,_,3₀3₄9 0_0,,3₀₄39₁ l/ g b H 0 _±x 1₁2_,,₄4₁2 1₀2_,,₄32 1₀2_,,₉3₈7 1₀1_,,₈1₉6 1₀1_,,₉9₉6 1₀1_,,₉5₈6 1₁1_,,₂7₉9 1₀2_,,₇1₄4 1₁1_,0,9₄ . n i m 5 _±x 1₀5_,,₉3₀8 1₀6_,4,0₂ *₀15_,7,6₃9₇* 1₀5_,,₄2 1_1,5₀,₀9 *1₀5_,,₈5₁5* *1₀5_,,₆2₆9* *1₀5_,,₇9₂5* *1₀5_,7,6₅* . n i m 0 3 _±x 1₀2_,,₉0₀4 1₀2_,,₃3₅4 1₀2_,,₆1₆9 1₀1_,,₇0₅8 1₁1_,,₁7₀2 1₀1_,9,4₅ 1₀1_,,₉5₃6 1₀2_,,₈0₄3 1₀1_,8,8₉ . z d o g 4 2 _±x 1₁2_,,₈6₅6 1₀2_,,₄1₈8 12_1,,₃42 1₀1_,,₉2₇6 1_1,2₀,₇4 1₁1_,,₁8₃3 1₁1_,,₅9₇6 1₀2_,,₇2₉9 ₁12_,2,₂1 y t y c o rt y r E 0 1 6_/mm3 0 _±x 8₁,_,000₇ 7_0,,₅6₇0 ₀7_,,8₈₄0 7₀,_,1₇6₂ 7_0,,6₆₂9 7₀,_,4₆3₉ 7_0,,₉5₇9 ₀7_,,₅6₆5 7₀,_,6₇2₇ . n i m 5 _±x 9₀,_,8₈8₃ 9_0,,₃7₇9 *₀9,_,683₀* 9₀,_,7₄6₀ 1₀0_,,₆0₆8 *9₀,_,9₅2₄* *9_0,,₆8₂2* *9_0,,₅9₃4* *9₀,_,8₅8₆* . n i m 0 3 _±x 7₀,_,882₅ 7_0,,₂6₇5 ₀7_,,7₆₀3 ₀7_,,₆1₂1 7_0,,4₇₈9 7₀,_,3₇0₀ 7_0,,₇4₉7 ₀7_,,₅5₆7 7₀,_,5₆2₇ . z d o g 4 2 _±x 8₁,_,317₈ 7_0,,₄5₅4 ₁7_,,8₀₂6 7₀,_,1₇7₇ 7_0,,9₇₅3 7₀,_,5₈5₃ 7_1,,₁6₈7 ₀7_,,₆7₂4 ₀7,_,7₉₂1 y t y c o l u n a r G 0 1 3_/mm3 0 _±x 4₀,_,1₅4₄ 4_0,,₄1₅4 ₀4,_,1₄4₇ 3₀,_,5₆0₄ 4_0,,0₅₈6 3₀,_,7₆8₅ 3_0,,₆8₅2 4₀,_,1₄₉0 3₀,_,9₅6₈ . n i m 5 _±x 5₀,_,0₉6₀ 4_0,,₃6₅0 *₀4,_,683₉* 4₀,_,3₆8₉ 4_1,,9₁₇2 *4₀,_,6₉5₅* *4_0,,₈7₄2* 4_0,,7₈₃6 *4₀,_,7₈4₁* . n i m 0 3 _±x 4₀,_,2₇8₇ 4_0,,₄3₀2 ₀4,_,3₅0₈ 3₀,_,6₆4₅ 4_0,,2₉₉0 3₀,_,9₈2₅ 3_0,,₇9₅6 4₀,_,2₇₂6 ₀4,_,1₇1₃ . z d o g 4 2 _±x 4₀,_,5₈0₅ 4₀,_,31₇8 4₀,_,634₄ 4₁,_,1₄0₄ 4₀,_,5₇4_{1 1}4,_,3₀2_{9 1}4,_,3₁0₃ 4₀,_,3₅₇6 4₀,_,3₈3₇ y t y c o k u e L 0 1 3_/mm3 0 _±x 6₀,_,498₇ 6_1,,₀5₇6 6_0,,7₈₁7 6₀,_,2₈0₀ 6_0,,3₉₅6 6₀,_,2₈8₃ 6_0,,₇5₅9 ₀6_,,₉4₆6 6₀,_,5₈3₄ . n i m 5 _±x 9₁,_,0₀4₁ 7₀,_,5₅6₁ *₁8,_,3₀0₈* 7₀,_,8₇2_{5 1}8_,,₆1₇8 *8₁,_,0₂0₄* *8_1,,4₀₆3* *₁7,_,8₂7₁* *8₁,_,1₁5₄* . n i m 0 3 _±x 7₁,_,128₀ 6_0,,₅3₂6 ₀6_,,8₉₄2 6₀,_,2₆8₉ 6_1,,6₄₈6 6₁,_,4₁7₁ 6_1,,₀7₂8 ₁6_,,₀5₆1 6₁,_,6₀5₂ . z d o g 4 2 _±x 7₁,_,024₄ 6_0,,₅3₃8 ₀6,_,981₀ 6₁,_,6₆2₂ 7_0,,0₉₆6 6₁,_,8₂4₇ 6_1,,₃9₂3 ₀6,_,7₈2₁ 6₁,_,8₀3₇ i w r k i k t y ³ P 0 1 3_/mm3 0 _±x 1₂₃0_,7₆,6₄ 1₁₆16_,7,₃4 ₁1₉12_,8,₆0 1₃0₈3_,,₅0 ₄1₈28_,9,₆0 ₄1₃1_,5₅,₇5 ₃1₀05_,2,₂3 1₃₅22_,0,₃2 1₃1₃3_,,₀7₀5 . n i m 5 _±x 1₁₈2_,3₈,₄6 ₁12_2,2₇,₉2 1₁2₅2_,,₂9 1₂₂3_,0₁,₃6 ₅1₆40_,4,₆2 1₄3_0,5₇,₄4 *1₁2_9,7₇,1₂* 1₃₉3_,1₇,₄2 *1₃2₀9_,,₆1₁5* . n i m 0 3 _±x 1₁0₅6_,5,8₃ 1₂₅2_,7₆,₅8 ₂11_2,7₈,₅3 1₄1₂7_,7,₉0 ₃1₄31_,5,2_{8 3}1₇24_,4,₃1 1₃₀1_,1₈,₂9 ₂1₈2_,9₇,₆5 1₃2₀0_,3,7₈ . z d o g 4 2 _±x 1₂₅2_,1₄,4₈ 1₁0₅7_,,₅8 1₂₁1_,4₁,₄6 1₃2₇8_,7,4_{7 2}13_3,0₂,0_{1 2}1₉2_,9₅,₆2 1₃2₀4_,,₆9* ₂1₁1_,8₉,₈9 1₂₆21_,1,₁9

oraz Lekeux i wsp. (10) podczas zawodów skokowych, wzrost wartoœci Ht wyniós³ od 40-43%. W badaniach w³asnych najwiêkszy wzrost Ht nast¹pi³ w grupie koni przeciêtnych, trenuj¹cych mniej ni¿ 3 lata (38,8%), nato-miast najs³abszy wzrost odnotowano u koni wybitnych, bêd¹cych mniej ni¿ 3 lata w treningu (24,6%).

Hemoglobina. W spoczynku wy¿sze poziomy Hb wy-kazywa³y konie wybitne, bez wzglêdu na d³ugoœæ okresu trenowania. W tej grupie, u starszych koni odnotowano najmniejsz¹ zmiennoœæ osobnicz¹ tego parametru. Naj-wiêkszy rozrzut indywidualnych wartoœci Hb stwierdzo-no u m³odych, wybitnych koni. Badane konie wybitne osi¹ga³y poziom Hb zbli¿ony do podawanych przez Szar-sk¹ (19), natomiast konie przeciêtne wykazywa³y ni¿szy poziom (tab. 1). Ta autorka porównuj¹c wartoœci Hb u ko-ni skacz¹cych przez przeszkody i bior¹cych udzia³ w raj-dach i wyœcigach stwierdzi³a, ¿e w tej pierwszej grupie s¹ one najni¿sze i wynosz¹ œrednio 12,4 g/l, w badaniach w³asnych œredni poziom Hb wyniós³ 11,9 g/l.

Erytrocyty. Podobnie, jak w przypadku Hb œrednie spoczynkowe wartoœci liczby erytrocytów by³y wy¿sze u koni wybitnych ni¿ przeciêtnych. Wzrost liczby ery-trocytów po treningu by³ u koni wybitnych s³abiej zazna-czony ni¿ u przeciêtnych.

Leukocyty. Oznaczone liczby leukocytów u badanych koni mieœci³y siê w normie. Najwy¿sz¹ pocz¹tkow¹ licz-bê leukocytów stwierdzono u koni wybitnych (trenowa-nych krócej ni¿ 3 lata), u nich te¿ zaobserwowano naj-wiêkszy wzrost liczby leukocytów po wysi³ku. Najmniej-sze zró¿nicowanie tego parametru oceniane na podsta-wie odchylenia standardowego, stpodsta-wierdzono u koni wy-bitnych, przebywaj¹cych w treningu d³u¿ej ni¿ 3 lata. Najwiêkszy rozrzut liczby leukocytów wyst¹pi³ u koni wybitnych m³odszych oraz u koni przeciêtnych starszych. Wzrost liczby leukocytów w nastêpstwie wysi³ku mo¿na t³umaczyæ jako prawid³ow¹ odpowiedŸ na uwalnianie hormonu adrenokortykotropowego i kortyzolu,

sprzyja-j¹cych przechodzeniu leukocytów z obwodowych narz¹-dów limfatycznych do wiêkszych naczyñ krwionoœnych (8).

Granulocyty. M³odsze konie charakteryzowa³y siê ni¿-sz¹ spoczynkow¹ liczb¹ granulocytów. Najni¿ni¿-sz¹ liczbê stwierdzono u koni m³odych, o przeciêtnych zdolnoœciach skokowych (Ib), a najwiêkszy wzrost odnotowano w gru-pie koni m³odych, wybitnych (Ia). Po treningu nastêpo-wa³ wzrost liczby granulocytów, który by³ skorelowany z leukocytoz¹ powysi³kow¹, a w kolejnych pobraniach krwi liczba granulocytów powraca³a do wartoœci wyjœcio-wych.

P³ytki krwi. Zaobserwowano doœæ du¿e zró¿nicowa-nie liczby p³ytek krwi u koni przeciêtnych (tab. 1). Licz-ba trombocytów tu¿ po wysi³ku wzros³a, co jest zjawi-skiem fizjologicznym (8). Po 30 minutach tylko u koni z grupy Ia dosz³o do spadku, a w pozosta³ych grupach liczba by³a nadal wy¿sza od wartoœci spoczynkowych, ró¿nice nie by³y istotne statystycznie.

W tab. 2 przedstawiono zmiany stê¿enia fibrynogenu i bia³ka ca³kowitego w osoczu krwi.

Fibrynogen. Fibrynogen jest bia³kiem ostrej fazy za-palnej, którego stê¿enie wzrasta nie tylko w ostrych, ale tak¿e w przewlek³ych stanach zapalnych, st¹d te¿ pod-czas powtarzaj¹cych siê, nawet niewielkich urazów mo¿-na oczekiwaæ wzrostu jego stê¿enia. Za normê u koni uznawane jest stê¿enie Fb 1-4 g/l (13, 14). Poziom fibry-nogenu u badanych koni mieœci³ siê w górnych grani-cach normy lub nieznacznie je przekracza³. Najwy¿sze spoczynkowe stê¿enie fibrynogenu stwierdzono w gru-pie koni IIb, co mo¿e nasuwaæ przypuszczenie wystêpo-wania u nich przewlek³ych urazów w obrêbie stawów lub œciêgien. Po wysi³ku nastêpowa³ wzrost Fb, co mia³o zwi¹zek z niewielkim odwodnieniem, które z kolei po-woduje zagêszczenie krwi. St¹d, aby rozró¿niæ, czy od-notowany wzrost by³ spowodowany tylko chwilowym odwodnieniem, czy te¿ zaburzeniami w toku stanu za-Tab. 2. Poziom bia³ek osocza u badanych koni

Objaœnienia: jak w tab. 1.

a k s W Ÿ kni Czas_prp_óo_bb_kr_iania e n ti b y w e i n o K Konieprzeciêtne Konieogó³em a I 5 = n n=IIa5 Ongó=³e10m nI=b5 nII=b5 Ong=ó³e10m nIa=i1Ib0 nIIa=i1II0b Ong=ó³2em0 l/ g b F 0 x_± 3₀,_,6₆₉2 4_0,,0₅₃7 ₀3_,,8₆₃4 4₀,_,0₅8₅ 4_0,,5₃₉5 4₀,_,3₅2₂ 3_0,,₆8₄5 ₀4,_,3₅1₁ 4₀,_,0₆8₁ . n i m 5 _±x 4_0,,₆37₅ 4₀,_,5₇0₀ *₀4,_,4₆₅3* ₀4_,,1₄1_{7 0}4,_,48₀6 4₀,_,4₅9₇ 4₀,_,2₅₆4 *4_0,,₅6₇8* *4₀,_,4₅6₉* . n i m 0 3 _±x 3₀,_,8₃9₆ 3₀,_,7₅3_{1 0}3_,,₄8₃1 4₀,_,0₉3_{6 0}4,_,4₃₇6 4₀,_,2₇4_{3 0}3_,,₆9₉6 4₀,_,0₅9₇* 4₀,_,0₆3₂ . z d o g 4 2 x_± 4₀,_,1₈4_{1 0}3_,,₅7₄1 ₀3_,,9₆₉2 4₀,_,0₆9₇ 4_0,,4₈₄9 4₀,_,2₇9₅ 4₀,_,1₇1₁ 4_0,,1₇₉0 ₀4,_,711₃ l d / g P P T 0 x_± 6₀,_,2₃₄2 ₀6_,,2₁₈8 ₀6_,,2₂₆5 6₀,_,2₄2₈ 6_0,,3₂₀4 6₀,_,2₃8₅ 6_0,,₃2₉2 ₀6_,,₁3₈1 6₀,_,2₃7₀ . n i m 5 _±x 6₀,_,5₃4_{0 0}6,_,7₂8₁ *₀6,_,6₂6₈* 6₀,_,4₄0_{3 0}6_,,₃8₄6 *6₀,_,6₄3₃* *6_0,,₃4₆7* *6_0,,₂8₇2* *6₀,_,6₃5₅* . n i m 0 3 x_± 6₀,_,3₁₈0 ₀6_,,4₁₉2 ₀6_,,3₁₉6 6₀,_,0₄6₂ 6_0,,3₃₃0 6₀,_,1₃8₈ 6_0,,₃1₃8 ₀6_,,₂3₆6 6₀,_,2₃7₁ . z d o g 4 2 x_± 6₀,_,2₁₉2 ₀6_,,3₂₃0 ₀6_,,2₂₀6 6₀,_,2₂8₇ 6_0,,5₃₆0 6₀,_,3₃9₂ 6_0,,₂2₂5 ₀6_,,₃4₀0 6₀,_,3₂3₇

palnego, wyliczono stosunek bia³ek osocza do fibryno-genu PP : Fb.

Stosunek PP : Fb mniejszy ni¿ 15 : 1 wskazuje na umiar-kowany wzrost stê¿enia fibrynogenu, a jeœli jest mniej-szy ni¿ 10 : 1 oznacza znacz¹cy wzrost fibrynogenu (8). Wyliczony w badaniach w³asnych stosunek PP : Fb po wysi³ku nie przyjmowa³ wartoœci poni¿ej 10 : 1 (odpo-wiednio poszczególne grupy Ia i IIa – 14 : 1, Ib – 14,6 : 1, IIb – 13,1 : 1), st¹d uzyskany wzrost Fb mo¿na interpre-towaæ jako skutek przejœciowego odwodnienia po zakoñ-czonym treningu. Obni¿one wartoœci tego wskaŸnika (< 15 we wszystkich grupach) wzbudzaj¹ jednak podej-rzenie istnienia u badanych koni subklinicznych stanów zapalnych (szczególnie w grupie IIb).

Bia³ko ca³kowite osocza. Stê¿enie bia³ka ca³kowite-go osocza krwi u wszystkich badanych koni mieœci³o siê w granicach prawid³owych. Poziom spoczynkowy by³ nieco ni¿szy ni¿ w badaniach Szarskiej (19), w których osi¹ga³ wartoœæ 67,1 g/l. Po wysi³ku nast¹pi³ nieznaczny wzrost stê¿enia bia³ka ca³kowitego od 2,9-8,2% w po-szczególnych podgrupach. Uzyskany wzrost TPP po wysi³ku by³ znacznie s³abszy ni¿ w badaniach innych autorów (1, 11), co wynika³o prawdopodobnie z tego, ¿e w cytowanych badaniach zawody odbywa³y siê w zacznie wy¿szej temperaturze (18-24°C). W niniejszych bada-niach wzrost stê¿enia TPP po zakoñczeniu treningu by³ tak¿e ni¿szy ni¿ w badaniach Szarskiej (19) przeprowa-dzonych na koniach skokowych zarówno podczas testu wysi³kowego, jak i zawodów.

Wartoœci mleczanu i aktywnoœci kinazy fosfokreaty-nowej przedstawiono w tab. 3.

Mleczan. Nieco zaskakuj¹cy okaza³ siê wysoki spo-czynkowy poziom kwasu mlekowego, który u badanych koni waha³ siê od 1,1-2,2 mmol/l. Podobne wartoœci od-notowano te¿ w badaniach w³asnych u 4 koni skokowych trenowanych w Polsce (1,21-2,06 mmol/l). Spoczynko-we stê¿enie mleczanu u badanych koni by³o wy¿sze od wyników opisanych w literaturze dla koni skokowych (1, 10, 12) oraz u¿ywanych w piêcioboju (2). Tak¿e

w ba-daniach Szarskiej (19) na polskich koniach skokowych, spoczynkowy poziom mleczanu by³ ni¿szy i wynosi³ œred-nio 0,57 mmol/l, natomiast po teœcie wysi³kowym prze-prowadzonym na terenie miejscowego klubu osi¹gn¹³ poziom 2,7 mmol/l. Podczas zawodów we w³asnym klu-bie poziom ten by³ du¿o wy¿szy (4,6 mmol/l), a w przy-padku zawodów wyjazdowych powysi³kowy poziom mleczanu osi¹ga³ stê¿enie ok. 7,9 mmo/l. Oznaczone œred-nie poziomy mleczanu w badaniach w³asnych mog¹ œwiadczyæ o tym, ¿e obci¹¿enia, jakim zosta³y poddane konie podczas treningu, maj¹ charakter wysi³ku tleno-wego, podczas gdy, jak wynika z danych piœmiennictwa (1, 10, 19), wysi³ek podczas zawodów ma charakter bez-tlenowy. Mo¿na wiêc uznaæ, ¿e obci¹¿enia, jakim by³y poddane konie podczas treningu, by³y znacznie ni¿sze od przewidywanych w trakcie zawodów.

Sposób prowadzenia treningu u badanych koni pole-gaj¹cy na oddawaniu krótkich serii skoków (5-7), od-dzielonych 2-3 minutowymi okresami ruchu w stêpie lub k³usie, móg³ nie spowodowaæ koniecznoœci podejmowa-nia przez miêœnie glikolizy beztlenowej, która ma miej-sce podczas zawodów w skokach przez przeszkody (1, 10, 19), podczas których konie oddaj¹ kilkanaœcie sko-ków oddzielonych kilkusekundowymi przerwami galo-pu. Z tego prawdopodobnie powodu stê¿enie kwasu mle-kowego u ¿adnego z badanych koni nie przekroczy³o wartoœci 4 mmol/l, jaka jest uznawana za wartoœæ œwiad-cz¹c¹ o przejœciu metabolizmu miêœni ze szlaków tleno-wych na beztlenowe (cyt. 11).

Interesuj¹cym spostrze¿eniem jest, ¿e w przeciwieñ-stwie do innych parametrów, mleczan po okresie restytu-cji (po 30 minutach), mimo spadku stê¿enia, nie powró-ci³ jeszcze do poziomów wyjœciowych. Nie zaobserwo-wano wyraŸnego zró¿nicowania osobniczego koni objê-tych badaniami, w wiêkszoœci przypadków wzrost tego parametru by³ nieznaczny i u ¿adnego osobnika nie prze-kroczy³ 2,6 mmol/l.

Kinaza kreatynowa. Piœmiennictwo podaje znaczn¹ rozpiêtoœæ aktywnoœci CK uznawanej za prawid³ow¹ Objaœnienia: jak w tab. 1.

Tab. 3. Stê¿enie kwasu mlekowego i aktywnoœæ kinazy kreatynowej u badanych koni

a k s W Ÿ kni Czas_prp_óo_bb_kr_iania e n ti b y w e i n o K Konieprzeciêtne Konieogó³em a I 5 = n n=IIa5 Ongó=³e1m0 nI=b5 nII=b5 Ong=ó³1e0m nIa=i1Ib0 nIIa=i1II0b Ong=ó³2e0m n a z c e l M l/ l o m m 0 _±x 1₀,_,368₅ 1₀,_,464_{1 0}1_,,6₃₆6 1₀,_,4₁8₆ 1_0,,4₃₄2 1₀,_,4₂5₅ 1_0,,₂5₈8 ₀1_,,₃5₇3 1₀,_,5₃6₂ . n i m 5 _±x 2₀,_,2₃2_{9 0}1,_,39₀0 *₀2,_,0₃6₇* 2₀,_,0₃0₆ 2_0,,₂2₀4 *2₀,_,1₃2₁* *2_0,,₃1₇1* *2_0,,₃0₀7* *2₀,_,0₃9₃* . n i m 0 3 _±x 1₀,_,9₂2_{8 0}1_,,7₂₉4 1_0,,8₂3₈ 1₀,_,6₂2_{5 0}1_,,₃8₆0 *1₀,_,7₃1₁* 1₀,_,37₀7 *1₀,_,377₁* *1₀,_,7₂7₉* l/ U K C 0 _±x 1₅63₅,_,1₀₃0* 17₇6₆,_,7₄₂0* 1₆6₃9,_,19₉0* 1₄81_6,,₉4₀3* 1₇34_3,,3₀₅2* 15₆₂7,_,988₀* 1₄7₉2_,,₁2₆7* 15₇5_3,,5₉₃2* 16₆3₁,_,8₇9₁* . n i m 5 _±x 1₃87₇,_,8₂₃8* 21₇1₅,_,4₄₀9* 1₅9₇9_,,₄6₂9* 2₆19₀,_,6₉4₉* 17₇5₉,_,8₃1₁* 1₇9₀7_,,7₅₉2* 20₅3₀,_,7₄₉7* 19₇3_5,,6₃6₃* 19₆8₂,_,7₆₃1* . n i m 0 3 _±x 18₃6₇,_,0₇2₁* 19₇7₄,_,7₅₃6* 1₅9₆1_,,₀8₂9* 2₆19₂,_,2₁5₅* 1₇64₀,_,0₉₇2* 1₆91_9,,6₃4₀* 2₅02₁,_,6₅₃4* 18₇0_0,,8₈9₇* 19₆1₁,_,377₃* . z d o g 4 2 _±x 1₆71₆,_,4₃₃1* 16₄₂1,_,40₄5* 1₅6₂6,_,72₈3* 1₃85₂,_,4₀8₅* 1₆50_9,,4₀₆3* 16₅₄7,_,096₂* 1₄7₉8_,,₆4₇5* 15₅5_4,,7₃₃4* 16₅7₁,_,910₈*

u koni: od 90-565 j.m./l (17, 19, 21). W badaniach nad 2-3 letnimi koñmi wyœcigowymi Harris i wsp. (7) uznali za górn¹ granicê normy w badaniu przed wysi³kiem war-toœæ 100 j.m./l.

Wzrost stê¿enia CK w surowicy krwi jest wprost pro-porcjonalny do stopnia uszkodzenia miêœni szkieleto-wych, nastêpuje najczêœciej wskutek urazów miêœni, po-woduj¹cych uwolnienie CK wystêpuj¹cej w nich w wy-sokim stê¿eniu (19).

Stwierdzenie sta³ego podwy¿szenia aktywnoœci CK powinno sk³oniæ do podjêcia decyzji o zmniejszeniu in-tensywnoœci wysi³ku konia sportowego. Najwiêkszy po-wysi³kowy wzrost poziomu CK obserwuje siê u koni raj-dowych, œredni powysi³kowy wzrost tego wskaŸnika dla rajdów najd³u¿szych osi¹ga³ wartoœæ oko³o 2000 j.m./l (18). Œrednie spoczynkowe poziomy CK we krwi koni rajdowych s¹ istotnie wy¿sze od wartoœci œrednich tego parametru we krwi koni skokowych, koni WKKW i koni wyœcigowych czystej krwi (19). W interpretacji aktyw-noœci CK nale¿y uwzglêdniæ stan kliniczny zwierzêcia, wystêpowanie objawów patologii i stopieñ zaawansowa-nia treningu. Dwu-trzykrotny wzrost aktywnoœci CK w stosunku do jej spoczynkowej wartoœci mo¿e nast¹piæ bez jakichkolwiek objawów klinicznych, szczególnie u m³odych zwierz¹t, które po raz pierwszy galopuj¹, szczególnie wtedy, gdy spoczynkowe wartoœci CK by³y niskie (7). Ci¹gle brak satysfakcjonuj¹cego i pe³nego wy-jaœnienia widocznych, indywidualnych ró¿nic w osi¹ga-nej aktywnoœci CK w odpowiedzi na wysi³ek. Harris i wsp. (7) sugeruj¹, ¿e przyczyn¹ tej zmiennoœci mog¹ byæ ró¿nice w szybkoœci klirensu tego enzymu z krwi. Wraz z wiekiem konia zmniejsza siê czêstoœæ wystêpo-wania wysokich aktywnoœci tego enzymu (7).

W badaniach w³asnych po wysi³ku nast¹pi³ niewielki wzrost aktywnoœci tego enzymu. Po 30 minutach od za-koñczenia skoków poziom zaczyna³ siê obni¿aæ. Œrednia aktywnoœæ CK obserwowana podczas doœwiadczenia wynios³a 163,89 i by³a bardzo podobna do wyników Szar-skiej (19) (166 j.m./l). Wyniki te odbiegaj¹ od uzyska-nych przez inuzyska-nych autorów (1, 10), gdzie spoczynkowa aktywnoœæ wynosi³a oko³o 50 j.m./l, a wzrost po wysi³ku nie przekracza³ 100 j.m./l.

Najwy¿sze spoczynkowe poziomy CK wystêpowa³y u koni m³odych, przeciêtnych, co mog³oby potwierdzaæ przypuszczenie, ¿e trening prowadzony u nich do tej pory spowodowa³ najwiêksz¹ reakcjê ze strony tkanki miêœ-niowej (wyniki nie s¹ istotne statystycznie). Konie prze-ciêtne > 3 lat w treningu wykazywa³y najwy¿szy procen-towy wzrost aktywnoœci CK bezpoœrednio po treningu i mo¿na podejrzewaæ, ¿e u nich uszkodzenia miêœni osi¹-ga³y wy¿szy stopieñ w porównaniu do pozosta³ych grup, które nieznacznie siê ró¿ni³y miêdzy sob¹. Aktywnoœæ CK podczas ostatniego badania (po 24 godz.) wykaza³a, ¿e we wszystkich grupach koni nie nast¹pi³ dalszy wzrost aktywnoœci kinazy, a oznaczone poziomy by³y bliskie tym z pierwszego pobrania krwi, co œwiadczy o tym, ¿e tre-ning nie spowodowa³ powa¿nych urazów w obrêbie uk³a-du miêœniowego.

Wzrost badanych wskaŸników hematologicznych by³ fizjologiczn¹ odpowiedzi¹ na wysi³ek i nie zaobserwo-wano ¿adnych nieprawid³owoœci. Konie o wybitnych

zdolnoœciach sportowych, zarówno m³odsze, jak i star-sze, cechuj¹ siê w porównaniu do koni przeciêtnych lep-szymi (wy¿lep-szymi) spoczynkowymi wartoœciami charak-teryzuj¹cymi uk³ad czerwonokrwinkowy (Hb, Ht). Jed-noczeœnie zmiany spowodowane wysi³kiem (wzrost Ht, Hb i erytrocytów) przebiega³y ³agodniej u koni wybit-nych ni¿ przeciêtwybit-nych. Z uzyskawybit-nych badañ w³aswybit-nych wynika, ¿e trening przeprowadzony u poszczególnych koni nie by³ dla nich du¿ym obci¹¿eniem. Tak¿e Serrano i wsp. (16) badaj¹c konie podczas przygotowañ do Za-wodów Miêdzynarodowych w WKKW (CCI***) oraz podczas tych zawodów w fazie D (kros) wykazali, ¿e wiêkszoœæ koni by³a poddawana treningowi o niewystar-czaj¹cym obci¹¿eniu i przez to nie zosta³a w³aœciwie przy-gotowana do obci¹¿eñ, jakie nastêpuj¹ podczas zawodów.

Ró¿nice w dynamice badanych parametrów krwi pod-czas wysi³ku koni wybitnych i przeciêtnych nie by³y a¿ tak wyraŸne, aby mo¿na by³o na ich podstawie wskazy-waæ przysz³ych zwyciêzców, jednak mog¹ byæ wykorzys-tane w ocenie prawid³owoœci przebiegu treningu i moni-torowania kondycji konia.

Piœmiennictwo

1.Art T., Amory H., Desmecht D., Lekeux P.: Effect of show jumping on hart rate, blood lactate and other plasma biochemical values. Equine Vet. J. 1990 Suppl. 9, 78-82.

2.Balogh N., Gaal T., Ribiczeyene P. Sz., Petri A.: Biochemical and antioxidant changes in plasma and erythrocytes of pentathlon horses before and after exer-cise.Vet. Clin. Path. 2001, 30, 214-218.

3.Brugmans F., Venner M., Menzel D., Mischke R.: Messung der Fibrinogen-konzentration beim Pferd mit den Hitze-Präzipitationsmethoden nach Schalm und Millar. Dtsch. tierärztl. Wschr. 1998, 105, 58-61.

4.Evans D. L., Rainger J. E., Hodgson D. R., Eaton M. D., Rose R. J.: The effect of intensity and duration of traning on blood lactate concentrations during and after exercise. Equine Vet. J. 1995 Suppl. 18, 422-425.

5.Golland L. C., Evans D. L., Mcgowan C. M., Hodgson D. R., Rose R. J.: The effects of overtraining on blood volumes in Standardbred racehorses.Vet. J. 2003, 165, 228-233.

6.Hamalin M. J., Shermann J. P., Hopkins W. G.: Changes in physiological para-meters in overtrained Standardbred racehorses. Equine Vet. J. 2002, 34, 383-388. 7.Harris P. A., Marlin D. J., Gray J.: Plasma aspartate aminotransferase and creatine kinase activities in Thoroughbred racehorses in relation to age, sex, exercise and training. Vet. J. 1998, 155, 295-304.

8.Jain N. C.: Schalm’s Veterinary Hematology. Lea&Febiger, Philadelphia 1986. 9.Kowalik S., Drobek-Gilowska A., Studziñski T.: Obni¿ona wydolnoœæ

wysi³ko-wa koni – przyczyny i diagnozowysi³ko-wanie. Medycyna Wet. 2002, 58, 103-107. 10.Lekeux P., Art T., Linden A., Desmecht D., Amory H.: Heart rate, hematological

and serum biochemical response to show jumping. Equine Exercise Physiol. 1991, 3, 385-390.

11.Persson S. G. B., Essen-Gustavsson B., Funkquist P., Romero B.: Plasma, red cell and whole blood lactate concentrations during prolonged treadmill exercise at V _LA4. Equine Vet. J. 1995, Suppl. 18, 104-107.

12.Piccione G., Costa A., Fazio F., Caola G.: Heart score and blood lactate in the assessment of athlete horse performance. Medycyna Wet. 2003, 59, 979-982. 13.PrzewoŸny M., Stefaniak T., Swagemakers J.-Hein, Borkowski J.: Bia³ka ostrej

fazy w monitorowaniu stanu zdrowia koni. ¯ycie Wet. 2003, 78, 380-384. 14.PrzewoŸny M.: Wykorzystanie wybranych bia³ek ostrej fazy w monitorowaniu

pooperacyjnym koni. Praca dokt., Wydz. Med. Wet., Wroc³aw 2004. 15.Rose R. J., King C. M., Evans D. L., Tyler C. M., Hodgson D. R.: Indices of

exercise capacity in horses presented for poor Racing performance. Equine Vet. J. 1995, Suppl. 18, 418-421.

16.Serrano M. G., Evans D. L., Hodgson J. L.: Heart rate and blood lactate res-ponse during exercise in preparation for eventing competition. Equine Vet. J. 2002, Suppl. 34, s. 135-139.

17.Smith B. P.: Large Animal Internal Medicine. Mosby, St. Louis 1996. 18.Szarska E.: Zmiany wybranych parametrów krwi koni rajdowych w zale¿noœci

od d³ugoœci dystansu. Medycyna Wet. 2001, 51, 522-526.

19.Szarska E.: Wykorzystanie badañ diagnostycznych krwi do oceny i zaawanso-wania treningowego koni wyczynowych. SGGW, Warszawa 2002.

20.Tyler-McGowan C. M., Golland L. C., Evans D. L., Hodgson D. R., Rose R. J.: Hematological and biochemical responses to training and overtraining. Equine vet. J. 1999, Suppl. 30, 621-625.

21.Winnicka A.: Normy Laboratoryjne. SGGW Warszawa 2004.

Adres autora: lek. wet. Paulina Jawor, ul. Norwida 31, 50-376 Wroc³aw; e-mail: paulinajaw@wp.pl