Wspólnota i literatura : studia o prozie Morcinka

UNIWERSYTET ŚLĄSKI W KATOWICACH WYDZIAŁ FILOLOGICZNY

M A R E K M IK O ŁA JEC

WSPÓLNOTA I LITERATURA.

STUDIA O PROZIE MORCINKA

ROZPRAW A D O K TO R SK A PRZY GO TO W A N A PO D K IER U N K IEM N A U K O W Y M

DR HAB. PROF. UŚ RYSZARDA KOZIOŁKA

KATOW ICE 2015

Oświadczenie promotora pracy doktorskiej

Oświadczam , że niniejsza praca doktorska została przygotow ana pod moim kierunkiem i stwierdzam, że spełnia ona w arunki do przedstaw ienia jej w postępow aniu o nadanie stopnia naukowego.

D a t a ... Podpis prom otora p r a c y ...

Oświadczenie autora pracy doktorskiej

Świadom odpow iedzialności prawnej oświadczam , że niniejsza praca doktorska została napisana przez mnie sam odzielnie pod kierunkiem Prom otora i nie zaw iera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obow iązującym i przepisam i ustaw y z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i praw ach pokrew nych (tekst jednolity Dz. U. z 2000 r., nr 80, poz. 904 z późniejszym i zmianami).

O św iadczam także, że przedstaw iona praca doktorska nie była wcześniej przedm iotem procedur zw iązanych z uzyskaniem stopnia naukowego. O św iadczam ponadto, że załączona do pracy doktorskiej płyta CD zaw iera elektroniczny pełen zapis (w jednym pliku) pracy.

W yrażam rów nież zgodę na udostępnianie pracy doktorskiej bez w ynagrodzenia dla celów badaw czych lub poznawczych.

D a t a ... Podpis autora p r a c y ...

Jeśli chodzi o literaturę i sztukę, każdy Polak wyrosły i urodzony na Śląsku jest w oczach swych rodowych współbraci uważany za takiego pariasa, którego nie należy popierać - lub też popierać minimalnie, tak coś w guście „ani dać mu żyć, ani dać mu umrzeć”. Według tych recept polski ślązak to raczej materia do rządzenia.

P. Kubisz: O waszej wobec nas pogardzie1

Moja ogólna świadomość jest tylko teoretyczną postacią tego, czego żywą postacią jest realna wspólnota, społeczność, natomiast w naszych czasach ogólna świadomość abstrahuje od rzeczywistego życia i dlatego wrogo mu się przeciwstawia.

K. Marks: Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r.2

Los polskiego górnika na Górnym Śląsku wciąż jeszcze czeka na swego piewcę. Podkreślam: los polskiego górnika, takiego, który brał udział w powstaniach i jest na tyle uczciwy, że nie siedzi na dwóch stołkach, na pytanie, czym jest, nie odpowiada, że jest Ślązakiem, jak to często bywa, takiego, co nie nosi w Bytomiu munduru hitlerowskiego. [...] Na wózkach w kopalniach górnicy malują swastyki, wypisują: Komm, A d o lf helfe uns. [...]

Górnicy polscy czekają na ingerencję państwa. Na zebraniu w Giszowcu spośród milczącej gromady wyrwał się ktoś i krzyknął:

- Zawsze było źle, zawsze jest źle. Niech państwo wkroczy albo niech je piorun strzeli, albo nas.

A. Rudnicki: Notatki o kopalniach, górnikach i agitatorach3

Historyczność jako milczące wezwanie.

S. Szymutko: Nagrobek ciotki Cili4

1 P. Kubisz: O waszej wobec nas pogardzie. W: „Prosto z mostu” , r. 5 nr 10, 5 marca 1939, s. 3. [Pisownia oryginalna]

2 K. Marks, F. Engels: O języku. Przeł. B. Andrzejewski. Warszawa 1978, s. 3-4.

3 A. Rudnicki: Notatki o kopalniach, górnikach i agitatorach. „Wiadomości Literackie”, 1935, nr 35. W:

Pierony. Red. i wybór D. Kortko, L. Ostałowska. Warszawa 2014, s. 152.

4 S. Szymutko: Nagrobek ciotki Cili.Katowice 2001, s. 23.

WSTĘP,

czyli o literaturze jak o listach do przyjaciół i w rogów - prozopopeje cudzej m ow y 5

5 Słowa te odnoszą się do sformułowanej przez Michała Pawła Markowskiego sentencji, w której humanistyka, a w tym przypadku literaturoznawstwo, mają być właśnie „prozopopeją cudzej mowy”, próbą opowiedzenia cudzymi słowami o dziele autora. M. P. Markowski: Polityka wrażliwości. Wprowadzenie do humanistyki.

Kraków 2013, s. 168. Zwraca uwagę na ten fragment także Adam Lipszyc, recenzując książkę Markowskiego:

A. Lipszyc: Dekonstrukcja uniwersytetu. W:http://www.dwutygodnik.com/artykul/5026-dekonstrukcia- uniwersytetu.html [dostęp 19.01.2015]

1. CELE I ZADANIA STUDIÓW O PROZIE MORCINKA

K luczow y cel niniejszych studiów stanowi rekapitulacja, odczytanie prozy G ustaw a M orcinka (1891-1963) na nowo, w innych kontekstach i przy użyciu w spółczesnych m etodologii literaturoznaw czych. D ziś w ygląda on ja k postać z innej epoki, do której nie potrafim y się ju ż w łaściw ie odnieść. Zam iast odczytywać ten fakt jak o dow ód na przestarzałość M orcinka, pow inniśm y m oże zaryzykow ać przeciw ne przypuszczenie. Co jeśli nieprzenikalność, trudność w przełożeniu M orcinka na w spółczesność, stanowi znak, że coś

„jest nie tak” z naszą lekturą? Co jeśli to nie książka się zestarzała, a stary i banalny je st sposób odczytyw ania tych dzieł? W takiej sytuacji potrzebna je st w ym iana i aktualizacja słow nika interpretacyjnego, objaśniającego dzieło pisarza oraz ukazanie obok dobrze znanej górniczej tw órczości je g o mniej znanych utw orów . By om ów ić to, co napisał, należy w pierw dla klarow ności w ywodu, przedstaw ić chociażby skrótowe kalendarium jeg o życia.

G ustaw M orcinek, a w łaściw ie A ugust M orcinek urodził się 25 sierpnia 1891 roku w Karwinie. Jako niespełna roczne niem ow lę stracił w w ypadku ojca, w ozaka w lokalnym browarze. M orcinek z rodzeństw em , dw iem a siostrami i bratem pozostał pod opieką matki.

Przyszły pisarz skończył w K arw inie szkołę ludow ą (podstaw ow ą) i w w ieku 16 lat podjął pracę na tamtejszej kopalni, w której przepracow ał trzy lata. Jako 19 latek poszedł do seminarium nauczycielskiego, które ukończył i został nauczycielem , choć na m aturze musiał popraw iać religię. N astępnie z przerw am i pracow ał jak o nauczyciel do 1947 roku. W latach pierwszej w ojny światowej służył jak o jednoroczny kapral w austro-w ęgierskim wojsku. Po odniesieniu ran w bitw ie pod O lkuszem i W olbrom iem leczył się w W iedniu i do końca w ojny pracow ał jak o telegrafista w ojskow y w cieszyńskim garnizonie. W roku 1918 w ziął udział w przew rocie, opow iadając się jednoznacznie za polskością Śląska Cieszyńskiego.

N astępnie uczestniczył w konfliktach zbrojnych lat 1919 (Zaolzie) i 1920 (w ojna polsko- bolszew icka). Jako m ieszkaniec części Zaolzia, która przypadła Czechom, opow iedział się w plebiscycie za P o lską i przeprow adził się do Skoczowa. W 1925 roku w ziął ślub z Z uzanną Lazar, nauczycielką pracującą w tej samej szkole co on, po czterech latach m ałżeństw o zostało uniew ażnione, ze w skazaniem w iny na M orcinka (w ada organiczna i w konsekw encji non consumatum). W odpow iedzi na tę klęskę pow stał W yrąbany chodnik (1931-1932).

K olejne lata po opublikow aniu tej epopei przyniosły w zrost popularności, pisarz otrzym ywał nagrody literackie i podróżow ał po świecie. D rugą w ojnę światową, począw szy od 6 października 1939 roku, M orcinek spędził w obozach koncentracyjnych, najdłużej w Sachsenhausen (do grudnia) i D achau (blisko 5,5 roku). W obozie koncentracyjnym pozostał do w yzw olenia go przez w ojska am erykańskie 29 kw ietnia 1945 roku. Po w ojnie przebywał

w e Francji w okolicach Biviers pod A lpam i, w e W łoszech, głów nie w Rzym ie i Belgii z dłuższym pobytem w Brukseli. Do kraju pow rócił w 1946 roku, zam ieszkał w Skoczowie. W latach pow ojennych podjął próby literackie, m ające na celu oczyszczenie się z ciężaru doświadczeń obozowych. Od 1949 roku po zjeździe pisarzy polskich w Szczecinie, zgodnie z zaaprobow anym programem, pisarz usiłow ał sprostać w ym aganiom socrealizmu. W 1953 roku 7 m arca um arł Jó zef Stalin. W w yniku interw encji na najw yższych szczeblach K om itetu Centralnego P Z PR pisarz został w ydelegow any do odczytania odezwy o przem ianow anie K atow ic na Stalinogród w dniu 28 kw ietnia 1953 roku. W latach następnych pom im o oficjalnego w sparcia w ładz tracił na popularności. Sytuacja uległa zm ianie począw szy od tzw.

odwilży (1956), w ów czas pow stały książki o dużych w alorach artystycznych: M a t K u rt K raus (1957), Judasz u M onte Sicuro (1957), Czarna Julka (1959), Siedem zegarków kopidoła R ybki (1961), O powieść o ludziach z p o cią gu (1963). M orcinek zm arł 20 grudnia

1963 roku w K rakow ie na białaczkę lim fatyczną w w ieku 72 lat. Został pochow any na cm entarzu w Cieszynie w alei zasłużonych.

Ta skom plikow ana biografia m a sw oją reprezentację w pow ieściach M orcinka.

Zadanie, którego się podejm uję w m etaforycznym uproszczeniu m ożna określić jak o prozopopeję - czyli środek stylistyczny w prow adzający w obręb w ypow iedzi cudze słowa.

Jest ona także w innym sensie figurą retoryczną, m ającą na celu w ykorzystanie cudzych, innych, udram atyzow anych głosów w zm acniających argum enty mówcy. G recka etym ologia6 prozopopei celnie oddaje zadanie niniejszych studiów: p rósopon oznacza twarz, maskę, rolę.

W niniejszych studiach chciałbym dostrzec i pokazać in ną twarz, zdjąć szpecące m aski i rozpoznać role przypisane tej twórczości.

Prow adzone przeze mnie badania nad prozą pisarza koncentrują się na w ybranych tematach. B y w ym ienić kilka z nich: konstrukcje podm iotu i bohaterów , nacje i narracje (tu zw łaszcza d u żą rolę odgryw ają stereotypy), uw ikłania tw órczości w ideologie państw ow e i polityki kulturowe, obsesje pisarza oraz radykalna inność jeg o dzieł, której w yrazem je st niezwykły styl, lekkość narracji, autorska geopoetyka oraz łączenie przeciw ieństw ideowych (chociażby pochw ała rew olucji i franciszkanizm ). Całość podporządkow ana je st filologicznem u i kom paratystycznem u projektow i lekturowem u, w którym fragm enty dzieł M orcinka są kom entow ane, analizow ane i interpretow ane oraz zestaw iane z utw oram i innych pisarzy w obrębie tem atycznie uporządkow anych podrozdziałów i rozdziałów.

D yskusyjna pozycja, obecność M orcinka w polskiej historii literatury i zbiorowej pamięci, w yobraźni otw iera pole do w ydobycia głosów zam kniętych w jeg o dziele. Stąd 6 Słownik wyrazów obcych. Pod red. W. Kopalińskiego. Warszawa 1980, s. 610. Objaśnienie etymologii W:

http://www.slownik-online.pl/kopalinski/128103E3CE06A366C1256581005AADE8.php [dostęp 19.01.2015]

zasadne je st ukazanie pisarskich przedstaw ień osoby/tw órczości w jakim ś sensie nieobecnej (kto dziś poza Śląskiem i uniw ersytetem czyta pow ieści M orcinka?) jak o aktualnej, to je st przem aw iającej, wnoszącej myśli, idee, problem y do „naszego świata” albo - paradoksalnie - osoby/tw órczości nieżyjącej, nieaktualnej jak o żywej i obecnej.

Fakt, że dziś dośw iadczam y pisarstw a M orcinka jak o czegoś „z innej beczki” (czasów słusznie minionych, ja k zw ykło się mówić), czegoś oderw anego od naszych ponow oczesnych problem ów, przynosi dużo bardziej niepokojącą w iadom ość. Być może zapytać należy, czy w przypadku tego pisarza nie zadow alam y się nazbyt prostymi, utartym i odpow iedziam i oraz

„oczyw istym ” zaszeregowaniem , w ykluczającym lekturę pow ażną? W pierw szym liście do A lfreda Jesionow skiego, krytyka literackiego i późniejszego przyjaciela, pisze: „Teraz szukam swojej drogi, chcę mieć swój styl. Bo o to chodzi krytykom oficjalnym .” 7 Pragnienie sprostania w ym aganiom krytyki, ustępow ało często potrzebom dziejow ych polityk i estetyk, a także chęci zadow olenia w pierwszej kolejności „krytyków nieoficjalnych” , czyli odbiorców literatury popularnej, o niższych kom petencjach lekturowych. W tym ostatnim dążeniu najsilniej ujaw nia się źródło tw órczości M orcinka, którym je st kultura oralna, gaw ęda ludowa. U porczyw e pow racanie do tych samych tem atów i historii je st nie tylko znakiem traumy, ale i gestem m nem otechnicznym , ułatw iającym panow anie nad pow ieściow ym światem.

W iększość ogólnopolskich czytelników doby PRL spotkała się z obrazem Śląska za pośrednictw em G ustaw a M orcinka. M ożem y o tego pisarza zapytać osoby dorastające po w ojnie w dowolnej części naszego kraju, a każdy bez trudu zidentyfikuje go jak o epika pracy górniczej oraz przyjaciela zwierząt, kreującego czarno-biały świat, w którym dobro zwycięża, a zło zostaje ukarane. D la w ielu czytelników książki M orcinka są przew odnikam i, ukazującym i obraz relacji społecznych i narodow ościow ych na Śląsku. Pisarz ten rozpoznaw alny był do tego stopnia, że stał się symbolem w ywoław czym , skrytym pod nazw ą

„G ustaw M orcinek” . Jak każda ikona kultury kształtow ał poczucie sensu: ludzi, przestrzeni, które reprezentow ał, przekształcił także górnośląską obcość w m ożliw ą do zaakceptow ania reprezentację. Ikoniczna rola M orcinka i jeg o książek jak o autorytetów kulturow ych pozw alała objąć um ysłem nie tylko pew ne części Polski, ale też w yzw ania państw a i narodu w zględem nich, w pierw w II RP, a potem w PRL.

W itold N aw rocki uważa, że M orcinek tw orzył w yłącznie literaturę popularną.8 D la w ym ienionego badacza podstaw ow e znaczenie i kontekst stanow iło założenie, że literatura popularna o niskich w alorach artystycznych je st narzędziem instytucji władzy. Za jej 7 Gustawa Morcinka listy do Alfreda Jesionowskiego z lat 1932-1935. Katowice 1973, s. 13

8 W. Nawrocki: O pisarstwie Gustawa Morcinka. Katowice 1972.

pośrednictw em przedstaw ione zostają racje i interesy utrzym ujące pożądany status quo lub nakłaniające do jeg o zmiany. D ziś ideologiczność literatury w yrażana je st raczej przez postulaty polityczne lub społeczne, ja k na przykład żądania rów nego statusu praw nego m niejszości w zględem w iększości, w m iędzyw ojniu oraz później w PRL sytuacja ta była odmienna. Polityka kulturow a w ładz szukała swoich rzeczników w literatach, działaczach kulturalnych i oświatowych. Twórcy, ja k pokazują przykłady chociażby Jarosław a Iwaszkiew icza, Tadeusza Brezy czy C zesław a M iłosza, byli dyplom atam i, sekretarzami polityków, posłam i na sejm, działaczam i i urzędnikam i państwowymi. W przypadku M orcinka w mocy w ykonaw czej, urzędniczej m iała działać sama tw órczość, uzupełniona także w latach 1952-1956 działalnością poselską z ram ienia Stronnictw a Dem okratycznego.

To uw ikłanie w tw orzenie nowej rzeczyw istości nie zaw sze jed n ak stanow iło dominantę. W jeg o pisarstw ie zdarza się, że pom im o ramy popularnej i aktywnej politycznie roli autora,

zadania dziejow e są przezw yciężane przez literacki, tw órczy gest.

Popularna literatura zdaniem N aw rockiego zakłada życzeniowe, zaprogram ow ane form ułow anie światopoglądu prozy. W sferze ideowej popularnych dzieł M orcinka do głosu dochodzi, inspirow ana polityką kulturalną w ładz, siła podporządkow ania świata przedstaw ionego pew nym obow iązującym wizjom.

Uznanie sformułowań oficjalnych za prawdziwe sądy o Sląsku nie było - niestety - czynnikiem sprzyjającym w nowoczesnym formowaniu modelu pisarza.

[...] Odwoływanie się do uczuć nacjonalistycznych, tworzenie wizji szczęścia i spokoju, oraz pewności i zgody społecznej, tworzenie zwycięskich legend i mitów, apelowanie do zgrzebnej religijności i przekonań o wyjątkowej dobroci serca Slązaka należy w twórczości Gustawa Morcinka do chwytów stosowanych ze szczególnym upodobaniem. Jest to bowiem twórczość modelowo popularna, wyrastająca z tradycji śląskiej sztuki popularnej (nie jest to ruch suwerenny a inspirowany polską agitacją) i służąca jej rozwojowi wyjątkowo sprawnie. I w tym właśnie sensie jest jego pisarstwo w panoramie literatury najnowszej szczególne, że ułatwionej i skonwencjonalizowanej twórczości pisarskiej wyznacza miejsce wysokie i misję dalekosiężną. Pragnie służyć określaniu, kształtowaniu i manipulowaniu postawami ludzkimi, co jest jednym z celów pisarstwa popularnego i jednym z powodów jego rosnącego znaczenia w świecie, w którym układy ideologiczne stają się racją dostateczną powstawania i upowszechniania utworów literackich.9

9 W. Nawrocki: O pisarstwie Gustawa Morcinka..., s. 16-17.

Popularność zakłada rów nież um asow ienie. Zasięg tego pisarstw a był imponujący. W dobie PRL książki pisarza były często w znaw iane, niem alże w szystkie doczekały się przynajmniej kilku wydań. Przy średnim nakładzie 30 tysięcy egzem plarzy każdy, daje to w ielom ilionow e sumy 10. L udw ik Brożek, który sporządził skrupulatną bibliografię M orcinka w roku 1961, doliczył się 141 książek i broszur w ydanych jak o sam odzielne dzieła. W sumie zaś z artykułami w tom ach zbiorow ych oraz w ypow iedziach dla periodyków dało to liczbę 7 54.11 Polska była w ięc całkiem dosłow nie zasypana książkam i autora W yrąbanego chodnika.1 Popularność tego tw órcy m iała w iele politycznych przyczyn, które dziś m ożem y osądzić negatywnie. Jednak największy w alor to niew ątpliw y talent epicki i niezw ykły styl pisarza.

A dam B rom berg w K siążkach i w ydaw cach pisał, że G ustaw M orcinek należy do jednego z sześciu najbardziej poczytnych pisarzy pierw szego dziesięciolecia P R L .13. Za aprobatą w ładz popularność ta przełożyła się, w niem ałym stopniu, na znakow anie rzeczywistości. Im ieniem G ustaw a M orcinka nazyw ano ulice w całej Polsce: W arszaw ie, K atow icach, Łodzi oraz w w ielu innych miastach. M am y w ięc do czynienia z „m ieszkańcam i z M orcinka”, przestrzeń oraz ludzie noszą im ię w łasne tego śląskiego pisarza. Podobnie po stronie instytucji: szkoły, kopalnie, a naw et kluby piłkarskie nosiły jeg o imię. Ta kom unikacja, znakow anie i nasycanie ikoną kultury krajobrazu i przestrzeni, zapisyw anie M orcinkiem odbyw ało się w ielofalow o. Ulice, osiedla, kopalnie noszące im ię M orcinka stają się domenami sym bolicznym i14, to znaczy ugruntow anym i społecznie politykam i pamięci;

stanow ią sym bolicznie dookreślone terytorium , nad którym znakujące przestrzeń grupy spraw ują w ładzę. P anu ją nad nim zw łaszcza przez nom enklaturę ulic, placów, zakładów pracy oraz instytucje i obiekty upam iętniające (muzea, pomniki, tablice). W przypadku autora Łyska z p o kład u Id y m am y do czynienia z potężnym znaczącym (signifiant) , kim ś w ciąż pow szechnie rozpoznawalnym , w ręcz przytłoczonym jednostronnym , śląsko-górniczym zaszeregowaniem .

G ustaw M orcinek jak o pisarz głów nego nurtu, będący w ielokrotnie w yrazicielem polityki kulturowej władzy, stał w się czasie PRL ikoną, postacią sztandarową. D rukow any w 10 Do roku 1961 Helena Zatorska szacuje nakład Morcinka na 2 500 000 egzemplarzy. W tym 26 powieści i 30 zbiorów nowel. W: I. T. Sławińska, L. Mech: W domu pana Gustawa. W: Gustaw Morcinek w 70-lecie urodzin.

Red. T. Kijonka. Katowice 1961, s. 39.

11 L. Brożek: Przegląd bibliograficzny twórczości Gustawa Morcinka. W: Tamże, s. 114-159.

12 Inna sprawa, że wydawnictwa te nie przetrwają kolejnego półwiecza, gdyż drukowano je na tzw. kwaśnym, tanim papierze, który się utlenia i kruszy. Dopełnia to idei wielkiego powrotu, tak literatura inspirowana ziemią, pracą podziemną zamieni się proch i pył.

13 A. Bromberg: Książki i wydawcy. Warszawa 1958, s. 103.

14 L. M. Nijakowski: Domeny symboliczne. Konflikty narodowe i etniczne w wymiarze symbolicznym.

Warszawa 2006.

m ilionow ych nakładach, grom adził na spotkaniach autorskich niezliczone rzesze czytelników.

Przykład M orcinka oraz jeg o popularność ukazuje paradoks istnienia pisarza w zw iązku z polityką kulturow ą państwa, wcześniej II R P i później PRL. Pisarz je st z jednej strony anteną swoich czasów, która zbiera dom inujące dyskursy centralizujące, w ykładnie oraz idee, by z drugiej strony - na swój sposób oddać je w pejzażu swej bądź co bądź lokalnej, idiomatycznej twórczości.

Problem pisarstw a M orcinka, w yraża się w tym, że je st to pisarz wspólnoty, „pisarz d la ..”, w yraziciel emocji grupy, w żadnym razie nie projektujący indyw idualistycznego, artystow skiego przekazu swojej twórczości. Ta zaś je st misją, która przy okazji, staje się rów nież w yrazem w ąskich partykularyzm ów (chociażby antagonizm ów narodowych).

W spólnota przedstaw iona przez pisarza je st pełna sprzeczności. Z jednej strony ekskluzywna, poniew aż jej członek musi określić się ja k o Polak w opozycji do innego narodu (niem ieckiego, czeskiego), a z drugiej inkluzyw na, gdyż Polakiem m oże być naw et nie m ająca genetycznych zw iązków z P o lską czarna Julka, pół-N iem ka i pół-W łoszka.15 Śląskość jaw i się ja k o energia do zagospodarow ania, elektron w alencyjny gotow y do w ejścia w

w iązanie z innym elektronem.

M orcinek usiłuje pojednać uniw ersalne z partykularnym . W jeg o dziele spotyka się etyka uniw ersalności (chrześcijaństw a, m arksizm u, walki klas, m iłosierdzia) i etyka śląskiej w spólnoty (w yznaw anych wartości, emocji, pochodzenia, miłości do miejsca, tradycji). Obok autentyzm u i talentu, który je st bezsprzeczny, w ystępuje nam olne pow tarzanie raz opow iedzianych ju ż historii oraz dydaktyzm. Jego pisarskiem u przedsięwzięciu, przedstaw ienia grup dotychczas nieprzedstaw ionych w literaturze polskiej, tow arzyszy w yraźny projekt ideologiczny.

D ziś M orcinka rozpoznać m ożem y ja k o św iadom ego/nieśw iadom ego socjotechnika, inżyniera dusz, katalizator ideologii wyłaniającej się z pisarskiej problem atique16. O braz ten nie je st jed n ak tak jednoznaczny, skrywa bow iem niezwykły i ożywczy potencjał. M orcinek to pisarz, którego tylko pozornie znamy, jeg o dzieło w arto przeczytać pod włos, inaczej i na nowo. Tak, by w ydobyć miejsca, które dziś noszą znam iona czegoś narzuconego, nienaturalnego,17 a także z innej strony - są znakam i przenikliwej oryginalności i autentyzmu.

15 Więcej o tej postaci G. Morcinek: Czarna Julka. Warszawa 1962, s. 110.

16 Por. L. Althusser: W imię Marksa. Przeł. M. Herer. Warszawa 2009, s. 37. - oraz L. Althusser: Marksizm a humanizm. W: http://www.filozofia.uw.edu.pl/skfm/pubhkacje/ahhusser06.pdf [dostęp 19.01.2015]. Ważna w tym kontekście jest także recenzja Pawła Tomczoka, unaoczniająca ważność tej kategorii dla badań literackich:P P. Tomczok: Tylko Marks może nas uratować. W: http://artpapier.com/index.php?

page=artykul&wydanie=102&artykul=2369 [dostęp 19.01.2015]

17 Prozopopeja jako chwyt retoryczny jest ważnym elementem pisarstwa Morcinka. Odpowiada za dochodzenie do głosu subiektywnej polityczności i oddanie głosu zarówno socrealizmowi (Pokład Joanny, Górniczy zakon, Wskrzeszenie Herminy) jak i wszelkim ruchom emancypacyjnym i postaciom proklamującym odmienny

W łączone do Polski po I w ojnie światowej części G órnego Śląska (w tym Śląska Cieszyńskiego) w projekcie geopolitycznym w ładz były elem entem gry, realizowanej przez pisarzy regionalistów (głów nie Zaranie Śląskie18) . Dążyli oni do pełnej ideowej i kulturowej unifikacji ich ojczyzn z resztą kraju 19. Pisał o tym m.in. Zdzisław H ierow ski w Życiu literackim na Śląsku w latach 1922-1939.20 N iem ałą rolę odgrywał tu także m ecenat polityków. To w łaśnie w ojew oda M ichał Grażyński, którem u dedykow any je st bedeker pt.

Śląsk, autorstw a M orcinka, w skazyw any je st jak o spiritus m ovens tego ruchu m ieszczącego się w ideologii budow y silnego państw a przez ruch sanacyjny.21 D o ciekaw ostek, w pisanych w ten trend, należy rów nież rozpisanie cyklicznego konkursu literackiego na Śląsku. W 193122 roku w obliczu ogólnośw iatow ego kryzysu je g o zw ycięzcą zostaje W yrąbany chodnik.

W obec rosnącego niezadow olenia pow stańców śląskich, czujących się oszukanymi przez

światopogląd (Ondraszek, Pater Ślimok w Pokładzie Joanny, Strandella w Górniczym zakonie czy znakomity Joachim Rybka w Siedmiu zegarkach kopidoła Joachima Rybki). Bohaterowie autora Czarnej Julki w książkach skażonych nacjonalizmem, wypowiadają „prawdy” mające być argumentami w realizacji odgórnych planów ekonomicznych, społecznych, narodowych.

18 Kwartalnik wydawany w Cieszynie w latach 1907-1912 i 1929-1935, a następnie w Katowicach 1935-1939, 1945-1948, 1957-1990. Wpierw wydawcą było Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, a po przenosinach do Katowic Instytut Śląski, zaś po wojnie Śląski Instytut Naukowy. Jest dostępne w wersji elektronicznej:

http://www.sbc.org.pl/publication/1492 [dostęp 19.01.2015] W 1929 roku redakcja we wstępie zeszytu pierwszego ponownie przywołuje cele przyświecające pismu od 1907 roku, które streścić można w cytacie:

„Umieszczając utwory pisane narzeczem ludowym.<<Zaranie>> chce wykazać temu ludowi, że język jego jest językiem żyjącym, że wstydzić się go nie ma potrzeby, że winien go pielęgnować i ochronić przed naleciałościami - bo tylko ten język zbliżyć go może do skarbów języka polskiego, zaklętych w słowach naszych Wieszczów (...). Dlatego też nie przeprowadza ani pisma fonetycznego ludowego ani gramatycznego konsekwentnie, podobnie odnosi się do form i zwrotów. Naleciałości obce usuwa, uwzględniając je tylko wyjątkowo tam, gdzie noszą piętno charakterystyczne lub nie dadzą się bez uszczerbku dla treści zastąpić.”

„Zaranie Śląskie”R. 5, Z. 1, 1929, s. 3-4. Zadaniem pisma było w jakimś stopniu utrwalanie związków gwary z historyczną polszczyzną, zapisywanie tekstów ludowych zgodnie z przyjętymi ustalniami, a na szerszym planie symboliczne i rzeczywiste zespolenie regionu ówczesnego Śląska z Polską. Por. K. Heska-Kwaśniewicz;

„Zaranie Śląskie” (1907-1939). Zarys monografii. Katowice 1979.

19 Szerzej piszę o tym w rozdziale pt. Regionalizm, realizm i biopolityka oraz jej narzędzia. Należy pamiętać, że na Górnym Śląsku słowo kultura często będzie łączone z funkcjami tzw. Kulturtragerów (nosicieli, propagatorów kultury). Kultura to wyrażenie spostponowane, negatywne. Tradycja negatywnego stosunku do pojęcia kultury jako formy narodowego uwłaszczenia funkcjonuje na Śląsku już w dziele Karola Miarki z 1864 pt. Kultura (późniejsze wydania Kulturnik) i jest echem zaostrzonej w XIX wieku polityki Prus względem terenów należących obecnie do Polski (głównie zaś Wielkopolski, Śląska). W tej sztuce, swoistym obrazku z życia śląskiego napiętnowane zostaje pojęcie Bildung (uformowania kulturowego, wykształcenia, ukulturowienia w obcym duchu), gdyż utożsamione jest z germanizacją na terenie Górnego Śląska. Kto wie czy swoisty antylogocentryzm Ślązaków nie bierze się z przekonania, że kultura nieuchronnie jest uwikłana w kwestie narodowe i polityczne. A zainteresowanie nimi może wiązać się z represjami ze strony wrogiej danej opcji narodowej władzy.

20 Z. Hierowski: Życie literackie na Śląsku w latach 1922-1939. Katowice 1969, s. 124.

21 W. Nawrocki: O pisarstwie..., s. 17.

22 Rok później nagrodę otrzymuje Zofia Kossak-Szczucka, pisze o tym Morcinek: „P. Kossak-Szczucka znajduje się obecnie w bardzo krytycznym położeniu finansowym i to jest może po części powodem, że obniżyła lot, bo musi pisać <<od wiersza>>, żeby coś zarobić. Weksle protestowane, konkurs, podatki i wiele innych jeszcze współczesnych plag, związanych z kryzysem ekonomicznym, trapią ją i jej ojca. Czy się wygrzebią - nie wiem. Tamta nagroda śląska w kwocie 5 tysięcy złotych, to kropla w wielkim stawie.” Stosunek wartości do współczesnej waluty to 1 do 7. Nagroda opiewała więc na kwotę 35 000 zł w przeliczeniu na obecne złotówki.

Dawało to dość sporą sumę, gwarantującą spokojne życie. W: Gustawa Morcinka listy do Alfreda Jesionowskiego z lat 1932-1935..., s. 15.

pow stańczą propagandę (strona polska obiecyw ała każdem u krowę, a niem iecka rzekom o kozę23), książka m iała być próbą opow iedzenia historii przyłączenia Śląska do Polski w duchu heroicznym. G łów ne przyczyny niezadow olenia to niezrealizow anie obietnic24 oraz zła sytuacja gospodarcza. D latego też nagrodę śląską w ygryw a książka m ająca ideowo zunifikować, zreintegrow ać Ślązaków z Polakam i i p olską racją stanu.

H enryk M arkiew icz, w jednym z w ywiadów , podsum ow yw ał funkcje patronatu w ładzy nad pisarzami: „W M iędzyw ojniu pisarze politycznie związani z sanacją znajdowali się w sytuacji uprzyw ilejow anej, gdy chodzi np. o przyznaw anie nagród literackich. Po w ojnie decydującą rolę odgryw ała partia, która dzieliła produkcję literacką na taką, którą należy popierać, taką, którą m ożna tolerować, i taką, k tó rą należy zw alczać.” 25 Przypom nijm y, że nagrody literackie przez dekady były niemal w yłącznie państwowe.

M orcinek otrzym uje nagrodę za W yrąbany chodnik przypuszczalnie dzięki rekom endacji w ojew ody G rażyńskiego.26 Pisarz je st też kilkakrotnie nagradzany w okresie PRL. To w tym czasie zyskuje najw iększe w sparcie władz, a gdy po roku 1953 zaczyna tw orzyć niezgodnie z w ytycznym i krytyki, to przym yka się na to oko i drukuje kolejne w ydania Pokładu Joanny oraz innych docenionych w socrealizm ie książek.

Po 1918 roku a zw łaszcza w konfrontacji z kryzysem światowym lat 1929-1935 dało o sobie znać w yczerpanie m odelu rom antycznego, który opierał się na w alce o odzyskanie w olności, idealizow aniu czynu patriotycznego. Andrzej L eder poniższe słowa form ułuje w odniesieniu do lat 1945-2015, jedn ak m ożna przypuszczać, że w przypadku II R P było podobnie.

Problem III Rzeczypospolitej - podobnie jak jej poprzedniczki - była i jest niezdolność klasy politycznej do znalezienia w obrębie społecznego imaginarium politycznego słów i symboli, znaczących, które włączyłyby poczucie krzywdy we wspólnotę republiki. Nieumiejętność odniesienia się do tych części społeczeństwa, które czują się skrzywdzone i jednocześnie pałają resentymentalnym gniewem.

Odniesienia, które z jednej strony chociaż w jakimś stopniu operowałoby w

23 Por. J. Krzyk: Wojna papierowa. Powstania śląskie 1919-1921. Warszawa 2013, s. 2-3.

24 Por. beletryzowane wspomnienia i eseistyczne refleksje: R. Paciok: Giskana od Fyrcoka. Cz. III, IV. Żory 1996, s. 28-29.

25 H. Markiewicz: Fragment wywiadu. W:http://tvgodmk.onet.pl/kultm^a/me-zvie-prof-hem^vk-markiewicz- mial-91-lat/hzcf6 Idostęp 1.03.2015]

26 Należy zwrócić uwagę na pewną romantyczną koincydencję w zmianach imion. Ojciec wojewody zmienił nazwisko z Kurzydło na Grażyński, na pamiątkę Mickiewiczowskiej Grażyny, Morcinek z jowialnego Augustina staje się Mickiewiczowskim Gustawem.

universum określonym przez „geometrię krzywdy”, z drugiej - pozwalało na współistnienie z tymi, których skrzywdzeni za swoją krzywdę obwiniają.27

Logika oburzonych i pokrzyw dzonych w yklucza m ożliw ość utożsam ienia się z innymi.

M orcinek je st epikiem krzywdy. D latego argum entacja m ająca zbliżyć poróżnione strony musi odnosić się do w spólnych symboli. Rom antyczne klisze w alki narodow o-wyzwoleńczej znakom icie się do tego nadawały. Stąd tak w ielka popularność tego m otyw u w międzywojennej literaturze śląskiej28. Tw órczość M orcinka m a zatem działać na mocy perform atyw u, idealizująco. U trw alając akt rąbania podziem nego tunelu, „chodnika do polskości”, niczym do drogocennej mitycznej, przedwiecznej kopaliny (W yrąbany chodnik

1931-1932).

R om antyczny m it ojczyzny stał się uniw ersalnym i centralnym punktem odniesienia dla poddających się m u peryferyjnych w spólnot. W tym m iejscu chciałbym w prow adzić drobną dygresję, pozw alającą zrozum ieć potrzebę oraz przyczynę tej fascynacji

Zachłanność Ślązaków na językow o-sym boliczne w zorce, czasem będące zwykłym frazesem, nie um knęły uw adze A dolfa Rudnickiego, który analizując zebrania robotnicze w przedw ojennych kopalniach, przekonuje, jaki typ m ów cy je st najlepiej odbierany przez Ślązaków. Pragnienie w spólnotow ego uniesienia i poczucia jedności, zapisane w reportażach Rudnickiego z cyklu N otatki ze Śląska, bardzo przypom ina oczarow anie samego M orcinka.

Rudnicki oraz autor O ndraszka ukazują, że polszczyzna, a tym samym Polska była dla Ślązaków fantazm atycznym obiektem pożądania.

Trudno w ludowej kulturze śląskiej znaleźć m ów ców posługujących się teatralnymi,

„pańskim i” gestam i oraz kw iecistym językiem literackim. Polszczyzna ozdobna, płynna przeciw staw iana b yłą uznawanej za kanciastą i okaleczoną m ow ie Górnoślązaków. A dolf Rudnicki przyw ołuje kilka bardzo ciekaw ych spostrzeżeń, opisując na przykładzie trzech m ów ców w ybrane typy retoryki oraz ich efektyw ność m ierzoną na śląskich robotnikach.

Fragm ent ten celowo przyw ołuję na wstępie, poniew aż oddaje on w pełni rolę fantazji i języka polskiego ja k o zapow iedzi locus am oenus. Zaobserw ow any przez R udnickiego

stosunek Ślązaków do języ ka jak o nośnika idei narodu je st symptomatyczny:

Fabian, starszy górnik, który przemawiał w Giszowcu, był cały jakby z żelaza, twardy, kanciasty, potężny. Przemawiał rzeczowo, sucho, opryskliwie, unikając efektów. Pamiętam, na posiedzeniu komisji arbitrażowej, gdy jeden z

27 A. Leder: Prześniona rewolucja. Ćwiczenia z logiki historycznej. Warszawa 2014, s. 36.

28 Np. W. Szewczyk: Hanys. Katowice 1938. A take H. Krahelska: Zdrada Heńka Kubisza. Katowice 1980.

delegatów zaczął mówić o kapitalizmie, wyzysku robotnika i tym podobnie, chociaż cała sprawa z góry już była umówiona i zgodzona, do zgody bowiem doszło wcześniej, przy udziale komisarza demobilizacyjnego, a komisja arbitrażowa była tylko komedią, formalnością, na którą wszyscy się z góry zwykle godzą. Fabian schylił się ku mnie i ze złością powiedział:

- Pieron głupi, najpierw się godzi, a teraz szczeka.

Myślę, że osobiście było mu przykro, że ktoś w jego obecności gra komedię. Nie mógł się do tego przyzwyczaić, chociaż będąc sekretarzem związku zawodowego, często musiał uczestniczyć w tego rodzaju sztuczkach. (...) Jego współpracownik z biura, młody chłopczyk, który wychowywał się w partii i pracował w niej chyba od dzieciństwa, mówił mi potem, że robotnicy niechętnie słuchają Fabiana. Sam się o tym przekonałem. W Giszowcu słuchano go z obojętnością, chociaż mówił o rzeczach najważniejszych. (...) Był za suchy dla robotników, był im zbyt bliski. Nie miał w sobie patosu, bez którego nie można rozkołysać masy. Trzeba, aby mówca sam się pienił, sam niejako wyszedł z siebie, pierwszy przekroczył Rubikon; do tego Fabian nie był zdolny. (...)

Zebranie w Królewskiej Hucie prowadził Kubisiak, współpracownik biurowy jednej z wielkich partii robotniczych, który przy sobocie lub niedzieli obrabiał robotę prelegenta i referenta, otrzymując za to pewne dodatkowe, niewysokie wynagrodzenie. Miał potężny głos. Ale Kubisiak najczęściej nie wiedział, o co mu chodzi i w jakim celu tak gromi i kogo gromi. A gromił tak, że szyby brzęczały, górnicy - przytłoczeni potęgą jego głosu - milczeli, nie rozumiejąc ani słowa. Widząc wszakże, jak się pieni, jak wciąż sięga po chustkę, w tych miejscach, które docierały do ich świadomości, oklaskiwali go chętnie.

Uważali, że należy mu się chociażby za poty. (...)

Fabian i Kubisiak byli ludźmi tutejszymi, Slązakami, bez wykształcenia i bez dostatecznej znajomości języka. Referent w Lipinach, gdzie entuzjazm był doprawdy niezwykły, nazywał się Kudowski, warszawianin, wyga polityczny, człowiek chytry i niezwykle wygadany. Któryś z dziennikarzy śląskich opowiadał mi, że kiedyś niańka przyszła do domu z niezwykła historią: w ślad za nią i dziećmi mówiącymi po polsku na przestrzeni kilku ulic posuwała się chłopka, pilnie przysłuchując się rozmawiającym dzieciom. W pewnym momencie zbliżyła się do wystraszonej niani i rzekła:

- Jak ładnie te dzieci rozmawiają, zupełnie jak w teatrze.

Zamiłowanie do czystego języka wśród górników, którzy sami mówią językiem mocno okaleczonym, jest znaczne. I to być może było jednym z niepowodzeń Fabiana, chociaż na ogół mówił poprawnie, znacznie lepiej od innych

spotkanych tu ludzi. Język był niewątpliwie silną stroną Kudowskiego. Ten język bowiem, jak gdyby potencjalnie, zawierał w sobie wielką ojczyznę, potwierdzał związek z wielkim narodem. (...) Opowiadając o bezeceństwach hitlerowców na Śląsku Opolskim, o ich postępowaniu z Polakami, jak gdyby jednocześnie wołał: <<Patrzcie, a tu tyle jest sił nieużytych, energii niewyładowanych i dlaczego nie porwać za oręż, dlaczego nie rozprawić się z wrogami, których mamy pod bokiem?>>” 29

Rudnicki w swoim reportażu daje kilka frapujących rozpoznań. Pierw szy z mówców, Fabian, opisany je st przy użyciu pew nych klisz typow ych dla opisu górnika: „był cały jakby z żelaza, twardy, kanciasty, potężny” . U kazują one postać ludzką ja k urobek, kaw ał węgla. Człowiek teriom orfizuje się w przestrzeń, materię, w której pracuje. Fabian je st praw dom ów ny i

„przykro [mu - przyp. M .M .], że ktoś w jeg o obecności gra kom edię”, nie lubi obliczonej na efekt czczej gadaniny. Reprezentuje topos człow ieka naturalnego, szczerego. Te przymioty, jed nak nie przysparzają mu poparcia. M iędzy innymi „brak dostatecznej znajom ości języka polskiego” to cecha, która w yklucza go z grona dobrych m ówców, zyskujących poklask tłumu. Fabian w ypada na w iecach gorzej niż K ubisiak, który przynajmniej w przeciw ieństw ie do niego „pieni się i w ychodzi z siebie”, jed n ak przem aw ia nieskładnie i zdarza się, że sam nie wie, o czym chciałby powiedzieć. Język i zaangażow anie m ów cy tw o rzą pełnię siły retorycznej, zdolnej porw ać słuchaczy. Tylko polszczyzna teatralna, nasycona retorycznym i sztuczkami, ja k ta w w ydaniu „starego w ygi”, w arszaw iaka K usidow skiego zaw iera w sobie

„w ielką ojczyznę”, potw ierdza zw iązek z „w ielkim narodem ” .

M orcinek zdaw ał sobie sprawę z faktu, że język (odpow iednio w ym odelow any) pełni funkcję m ediatora w procesie tw orzenia i w zm acniania wspólnoty: im więcej retorycznych i literackich ozdobników, tym w iększa fortunność przedsięw zięcia mówcy. Polszczyzna w tych przedstawieniach, odnoszących się w szak do środow iskow ych tendencji i oczekiwań, to dodatnio w aloryzow any kod nadrzędny, fantazm atyczny, pożądany.

W ypow iedzi, wyimki, które będę kom entow ał studiując tę prozę, odsłaniają też inną praw dę o pisarstwie, będącym zbiorem różnych rodzajów m ów (polifonią). Ż adna m ow a nie m oże być zrozum iana, jeśli nie m a poprzedzającego j ą kodu, który musi być instytucjonalny.

D la M orcinka takim kodem je st polszczyzna.

1.1. DLACZEGO?

29 W: A. Rudnicki: Notatki o kopalniach, górnikach i agitatorach. „Wiadomości Literackie”, 1935, nr 35. W:

Pierony. Red. i wybór D. Kortko, L. Ostałowska. Warszawa 2014, s. 154-156

Gdy zaczynałem pisać tę rozpraw ę, trudno było mi znaleźć klucz do tw órczości G ustaw a M orcinka i chyba w największej m ierze kierow ałem się sercem oraz fascynacją je d n ą książką, niezwykłym i Siedm iom a zegarkam i kopidoła Joachim a R yb k i. W raz z kolejnym i lekturam i znajdyw ałem w tej tw órczości czasem oczyw iste i banalne, czasem nieoczyw iste i zagadkow e w ęzły tem atyczne. I w łaśnie charakter tem atyczny, a nie historyczny m a niniejsza monografia. W literaturoznaw czym w glądzie uderzało mnie, że za tw órcą przem aw iało coś więcej niż niew ątpliw ie potoczysty, ale konkretny styl i lekkość narracji. Zainteresow anie budziła cała rama, ja k ą w ytw orzył ten człow iek instytucja (a m oże instytucja w człowieku?). W łaśnie M orcinek ikona i znakom ity stylista uw ięziony w stereotypie, w ydaw ał się ciekaw ym polem do studiów. G orset klisz i stereotypów mógł być, w szerszym kontekście, znakiem oddziaływ ania sił pozaliterackich w yrażanych przez tę twórczość.

Lokalna szkoła interpretacji M orcinka, która pow stała w U niw ersytecie Śląskim 30 zgłębiła tę tw órczość i w zm ocniła pew ne tradycje lektury. Te analizy i studia m ateriałow e poruszały się nieraz w rejonach dla M orcinka typow ych, w które zam knęła pisarza często niepochlebna krytyka.31 N iestety śląskiej szkole m orcinkologicznej, która w ciąż je st żywa, zarzucić m ożna to, że nie doprow adziła do radykalnej w ym iany słow nika interpretacyjnego i analitycznego tw órczości pisarza. Być m oże odpow iada za to charakteryzująca j ą duża doza nieufności w stosunku do now oczesnych m etodologii literaturoznaw czych. Z uporem czytano M orcinka w m acierzystym , oswojonym kontekście (literatura dla dzieci i młodzieży, socrealizm, górnicze motywy, pozytywne, ułagodzone strony tej tw órczości, folklor), dlatego też stracił on na atrakcyjności ja k o przedm iot badań, pisarz drugorzędny, nierozwojowy, zajm ujący stanow isko jed neg o z najw iększych „nieczytanych” .32 Zbigniew Jerzy N ow ak słusznie zw racał uwagę, że:

O prozie Morcinka ukształtował się pogląd następujący (walnie przyczynił się doń Zdzisław Hierowski), że siłą tej prozy nie był artyzm, ale nowatorstwo tematyczne.

Dlatego też do artyzmu pisarstwa Morcinkowego odnoszono się z reguły krytycznie, nawet bardzo krytycznie. Otóż od tego surowego wyroku chciałoby się wnieść apelację, która by się przyczyniła do jego złagodzenia33

30 Mam tu na myśli Krystynę Heską-Kwaśniewicz, więc centralną postać tej szkoły, najbardziej zasłużoną monografistkę Morcinka oraz jej doktorantki: Katarzynę Tałuć, Joannę Jurgała-Jureczkę, Beatę Langer, Katarzynę Beretę i Lucynę Sadzikowską.

31 By wymienić kilka bloków tematycznych: Morcinek i kopalnia, Morcinek i folklor, Morcinek i listy do kobiet, Morcinek i socrealizm, Morcinek i geografia.

32 K. Kłosiński: Niewyrąbany chodnik. W: Tenże. W stronę inności. Rozbiory i debaty. Katowice 2006, s. 94.

33 Z. J. Nowak: Wśród pisarzy i uczonych. Katowice 1980, s. 223.

Status lektury stawiającej opór, lektury archaicznej, odtrąconej, nieaktualnej je st efektem rozdźw ięku i nieporozum ienia kom unikacyjnego (typowy m isreading). M orcinkow a literatura spoczyw ająca w sarkofagach w ąskich -izm ów i typow ych zaszeregowań, potrzebuje now ego otw arcia i solidnego wietrzenia. D latego też, ja k sygnalizuję w jednym z rozdziałów, otw arcie to m a pokazać M orcinka całkiem innego (choć m oże wariant, czego postaram się dowieść, z zapisem Inny, zawsze obcy byłby bardziej uzasadniony i na miejscu).

W tych rozw ażaniach tytułow a w spólnota i literatura są ja k dw a pow rozy tw orzące jed en sznur. N a w zór liny utworzonej z dwu części, zostały one połączone siłami dyskursów tożsam ościow ych. Świat przedstaw iony w pisarstw ie M orcinka rozpina się m iędzy dwie płaszczyzny, przestrzenie: a) horyzontalną - m ożna j ą rozum ieć ja k o w spólnotę, świat zadań historycznych, społecznych i narodow ych, oraz b) w ertykalną interpretow aną w łaśnie jak o fantazja/literackość, tw órcza siła i talent. N ie m a jednej bez drugiej i w łaśnie historia tej złożonej relacji je st głów nym przedm iotem niniejszej monografii.

W spólnota to nie tylko sform ułow anie operatywne, używ ane w celu kom entarza. Jest to słowo kluczow e dla zrozum ienia całej tw órczości M orcinka. O prócz w spólnotow ego uniesienia, poczucia tożsam ości, przekonania o tym, kim się jest, dostrzec m ożna też rew ers w ym ienionych pozytywów , czyli przede w szystkim fakt, że partycypacja w e w spólnocie opłacana je st w alutą w olności, ograniczeniem autonom ii jednostki, a tym samym autonomii tw órczej, artystycznej.34 A utor N arodzin serca to w łaśnie pisarz w spólnoty p a r excellance, wyraziciel ścierających się racji, który dąży do reprezentacji grupy, ukazania jakiegoś „m y”

w smutku niedoli, rozpaczy porażki, ogniu walki, radości zwycięstwa.

X IX w iek będący czasem W iosny L udów i przychodzący po nim X X są epokami w spólnotow ych uniesień i zmian, em ancypacji, w yzw olenia narodów. Fakt ten nie pozostaje bez w pływ u na św iatopogląd prozy M orcinka. O dbija się w niej obraz ruchów narodow ow yzw oleńczych i m odernizacyjnych, w alki narodów oraz klas. Istotne w ydaje się zatem zbadanie na w ybranych przykładach zapośredniczonej w literackim opisie roli pamięci oraz ideologii w konstruow aniu tożsam ości i świadomości społecznej. E w a D om ańska zauw aża:

Dość szybko okazało się, że za roszczeniami i pretensjami pamięci wobec historii kryje się wiele pułapek. Pamięć bowiem stała się dyskursem władzy w procesie budowania historii grup tożsamościowych (przeciw-historia), a uprawianie 34 Por. Z. Bauman: Wspólnota. W poszukiwaniu bezpieczeństwa w niepewnym świecie. Tłum. J. Margański.

Kraków 2008, s. 10.

dyskursu pamięci coraz bardziej zaczynało znaczyć „polityczna poprawność”.

Pamięć poddała się procesom ideologizacji i okazała się tak samo dyspozycyjna (a może i bardziej), jak krytykowana przez nią historia. Polityka pamięci stała się uprawianą przez nową władzę polityką Historii.35

Podobnie podkreślenie znaczenia narracji tożsam ościow ych um ożliw ia analizę złożonej biografii, pełnej napięć osobowości autora oraz zaprojektow anej w tę tw órczość tożsam ości czytelniczej, czyli w yobrażenia o tym, kim czytelnik jest. W now oczesnym świecie w spólnota zm ienia się w naród, klasę; jedn ak na poziom ie zero (przedpolitycznym , przednarodow ym ) je st pozbaw ioną tego balastu - ja k to nieraz pokazuje pisarz - nieform alną w spólnotą opartą na w ięziach em ocjonalnych i jedności losu.36

Pierre B ourdieu zauw aża w M edytacjach pascaliańskich37, że celem nauk o człowieku nie je st w yłącznie poznanie danego przedm iotu, ja k to m a m iejsce w naukach przyrodniczych, ale także skoncentrow anie się na poznaniu sposobów poznania. Jest ono m ożliw e w określonej grupie i czasie za pośrednictw em języka. I to w łaśnie poznanie poznania w perspektyw ie historycznej i językow ej je st kolejnym tem atem tej książki.

Celem badania je st także krytyczna analiza przejaw ów ideologii rozumianej jak o radykalne dążenie do realizacji subiektywnie interpretow anych praw d oraz partykularnych interesów. W A lthusserow skiej w ykładni pisarstw o M orcinka uznać m ożna za podległe represyjnem u aparatowi państwa, który przy użyciu siły fizycznej lub bez niej, zapew nia polityczne w arunki reprodukcji stosunków produkcji oraz działanie Ideologicznych A paratów Państw ow ych (IAP). Louis A lthusser podaje naw et przykłady tych urządzeń. Z dużym pożytkiem m ożna je odnieść do pisarstw a M orcinka. Jego dzieło zw łaszcza w górniczych w cieleniach (więc typow o produkcyjnych) je st form ą kulturalnego IAP.

Ideologia oraz stereotyp (utożsam iony z obiegow ą praw dą) jak o składniki pisarstw a autora Listów sp o d m orw y m odelują dośw iadczenia zbiorow e i je przekazują. U trw alają więzi grupowe, dostarczają motywacji, inspirują działania. U rabiają świadom ość odbiorców w taki sposób, że w pływ ają na działania w spólnot, zm ieniając je, a w łaściw ie - różnicując.

D oprow adzają na przykład do uznania pew nych narodow ych stereotypów za prawdy oficjalne.

35 E. Domańska: Historie niekonwencjonalne. Refleksja o przeszłości w polskiej humanistyce. Poznań 2006, s.

16-17.

36 Por. B. H. Rosenwein: Emotional Communities in the Early Middle Ages. Cornell 2006. W dalszej części tych studiów zajmuję się m.in. gniewem jako afektem organizującym świat przedstawiony Morcinka. Por. rozdział Gniew i czas

37 P. Bourdieu: Medytacje pascaliańskie. Przeł. K. Wakar. Warszawa 2006, s. 119-120.

Gdy m ów ię o ideologii, przede w szystkim m am na myśli m echanizm y alienacji podm iotu i próby narzucenia rzekom o jednolitego zbioru poglądów i postaw, którym - w proponow anym pozytywnym projekcie badaw czym - przeciw staw ia się istotow o literatura jak o kom unikat transcendentny. R ozum iem przez to tyle, że literatura - jak o potencjał do stale now ego interpretow ania - je st często „m ądrzejsza” od samego autora, a także jeg o epoki.

W łaśnie jak o kom unikat tw órczy poddaje się nieustannej aktualizacji w lekturze. D latego też nabiera charakteru tekstu będącego ponad autorem, poza czasem.

Pisarstw o autora Uśmiechu na drodze w tych rozw ażaniach je st testow ane na m ożliw ość czytania go przeciw przyjętym stereotypom, okrzepłej tradycji. Zależy mi na lekturze niepokornej, mogącej utw orzyć m onografię pęknięć, nieciągłości, m iejsc trudnych.

M apa problem owa, którą kreślę, nie je st kompletna. Niem niej zasady dokonanego przeze mnie w yboru tekstów tw o rzą pew ną całość, która rozpina się pom iędzy dw om a ideami literatury: partykularnej, ale jednoczącej oraz uniw ersalistycznej, ale dzielącej.

R elacja pom iędzy tym, co partykularne i uniw ersalne, w ym iana idei pom iędzy tymi obszaram i, pozw ala na w ytw orzenie dyskusji i w yeksponow anie tego, co lokalne (język, geografia, relacje rodzinno-sąsiedzkie) w świetle globalnych problem ów (kultury, polityki, relacji społecznych). G eopoetyka38 definiow ana przez Elżbietę R ybicką jak o „pojęcie-w - działaniu”39 je st w tym przypadku w ażnym punktem odniesienia dla m oich rozważań.

W spólnota jak o konstrukt oparty na em ocjonalnych w ięziach rządzony je st w dużej m ierze przez siły takie ja k gniew, przem oc i afekty, zaś zadaniem literatury jest, co istotne, ich estetyzowanie. Stąd w tytule w łaśnie taka, a nie inna para pojęć (w spólnota i literatura).

Co ciekawe, pisarstw o M orcinka nie je st odbiciem rzeczywistości, m im etyzm w yraża się raczej w tym, na co ta tw órczość je st odpow iedzią.40 U podstaw pisanie M orcinka je st m odernistycznym przedstaw ieniem w rażeń, reakcji podm iotu na w strząsy now oczesności (kapitalizm, dwie wojny, nacjonalizmy, konflikty pograniczne, powstania). R ichard Sheppard form ułuje odpow iadającą tym słowom tezę:

(...) modernistyczne poczucie, iż rzeczywistość grozi wyrwaniem się spod kontroli, generuje teksty, które, tak poprzez swą formę, jak i swą treść mają na celu

38 Geopoetyka rozumiana jest przez autorkę szeroko: jako międzyprzestrzeń pomiędzy poiesis, aktem twórczym a przestrzenią geograficzną; jako zjawisko w cyrkulacji, obiegu kulturowym; literatura jako siła wpływająca na rzeczywistość (temu znaczeniu zwłaszcza odpowiada Morcinek). Relacje pomiędzy twórczością a przestrzenią geograficzną, jak zauważa autorka, są opisane w czterech kategoriach: poetologicznym, geograficznym, antropologicznym i performatywnym. E. Rybicka: Geopoetyka. Przestrzeń i miejsce we współczesnych teoriach i praktykach literackich. Kraków 2014, s. 9-10.

39 Tamże.

40 Oczywiście na wielu planach, m.in.: ekonomicznym, klasowym, narodowym i biopolitycznym (włączenie symboliczne Śląska i Ślązaków), pisarskim (estetycznym).

wstrząśnięcie odbiorcą, zmuszenie do stawienia czoła owemu wglądowi wraz ze wszystkimi jego konsekwencjami.41

Jakikolw iek efekt stw arza śląski pisarz, to jeg o książki są zaw sze p róbą zobrazow ania przełom ów i ich rozum ienia, usensow ienia dziejów. Czasem robi to nachalnie, w ówczas opowieści m ają dom inantę dydaktyczną. Jednak zaw sze kreślą zasadzony na nabytych i w łasnych dośw iadczeniach42 oraz em ocjach św iatopogląd tej tw órczości43. W spólnota i literatura są w spólnym m ianow nikiem dla w szystkich jej składow ych części. N ie m a jednej bez drugiej.

Innymi słowy, id eą przyśw iecającą tej pracy je st stw orzenie ogólnego studium objaśniającego i opisującego św iatopogląd prozy G ustaw a M orcinka w wybranych, problem ow ych w ariantach, takich ja k dyskurs tożsam ościow y, psychopolityka, w spólnoty i dyskurs władzy, literatura pogranicza, traum a, dyskurs obozowy, a także to, co zostaje i nieraz zaskakuje, czyli oryginalność, przew rotność i niepokorność pisarstw a „skoczow skiego erem ity” .

Schem at kom unikacyjny, który inicjuje swoim dziełem pisarz, rozpościera się w łaśnie na linii literatury i wspólnoty, gdyż w pisarstw ie śląskiego tw órcy zaw sze m iejsce centralne zajm uje w spólnota, czy też m ów iąc inaczej - społeczność i zw iązane z n ią funkcje oraz obowiązki. Tw orzony przez M orcinka model w spólnoty je st tw orem integrującym , inkluzyw nym oraz oswajającym. M ierzy się on z m itycznym centrum, reprezentow anym przez polskość, ale sam m a silnie zaakcentow aną odrębność oraz jasn o zdeklarow any axis mundi. Jest nim projekt Śląska jak o w spólnoty w działaniu, w konfrontacji, w trakcie formowania.

Inn ą m oją intencją je st rew aloryzacja kapitału tej prozy i odsłonięcie nieśw iadom ych/św iadom ych zam iarów stojących za nią. K rzysztof K łosiński zw raca uw agę na odm ienność M orcinka, w rzuca go w kontekst zarezerw ow any dotąd dla pisarzy lepiej urodzonych oraz aprobatywnie, pochw alnie i ochoczo kom entow anych. Mówi:

41 R. Sheppard: Problematyka modernizmu europejskiego. Przeł. P. Wawrzyszko. W: Odkrywanie modernizmu.

Pod red. R. Nycza, Kraków 2004, s. 100.

42 Doświadczenie, o czym pisze Ryszard Nycz, można rozumieć w przynajmniej czterech aspektach: po pierwsze poddawaniu próbie, kontakcie ze światem, z tym co nieprzewidywalne, niebezpieczne, dotkliwe. Po drugie doświadczeniu jako zmysłowym, psychocielesnym zetknięciu ze światem. Po trzecie w sposób podmiotowy, skoncentrowany na ja przeżywającym, będącym w świecie. Po czwarte doświadczeniu jako doświadczaniu i dawaniu świadectwa temu co się przeżyło. W: R. Nycz: O nowoczesności jako doświadczeniu - uwagi na wstępie. W: Nowoczesność jako doświadczenie. Pod red. A. Zeidler-Janiszewskiej, R. Nycza. Kraków 2006, s. 12-15.

43 Kategorię światopoglądu prozy zapożyczam od Jerzego Franczaka. Por. Tenże: Poszukiwanie realności.

Światopogląd prozy modernistycznej. Kraków 2007.