• Nie Znaleziono Wyników

Die Naturwissenschaften. Wochenschrift..., 17. Jg. 1929, 13. Dezember, Heft 50.

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Die Naturwissenschaften. Wochenschrift..., 17. Jg. 1929, 13. Dezember, Heft 50."

Copied!
16
0
0

Pełen tekst

(1)

DIE NATURWISSENSCHAFTEN

1 7 . Ja h rga n g 13. D ezem ber 1929 H eft 50

Was bedeuten

die gegenwärtigen physikalischen Theorien für die allgemeine Erkenntnislehre1?

V o n Ph i l i p p Fr a n k, P r a g . E s d ü rfte vie le P h y sik e r und P h ilo so p h en geben,

die a u f die im T ite l g e stellte F ra g e m it d em e in ­ fach en W ö rtc h e n „ n ic h ts “ a n tw o rten . A u s w e l­

ch en G rü n d en v ie le P h ilo so p h en d iese im e ig e n t­

lich en Sinne des W o rte s „ n ic h ts s a g e n d e “ A n tw o r t geb en , w ill und kan n ich h ier n ic h t u n tersu ch en . W o h er k o m m t es aber, und v o n d ieser F ra g e w ollen w ir h ier ausgehen , d a ß so v ie le P h y s ik e r b eh au p ten , d ie g rö ß ten U m w ä lzu n g en in den T h e o rien der P h y s ik seien n ic h t im stan d e, die G ru n d leh ren der allg em ein en E rk en n tn isth eo rie u m zu g estalte n ? Z u m B e isp ie l fin d e t m an in den p h y sik a lisch en A rb e ite n ü ber R e la tiv itä ts th e o rie o ft m it ein er gew issen L e id e n s c h a ftlic h k e it den S a tz v e rfo ch te n , d ie re la tiv istis c h e U m g e s ta ltu n g d er R a u m - und Z e itm essu n g h a b e kein erlei „p h ilo s o p h is c h e “ K o n ­ seq u en zen .

W e r sich ein igerm aß en m it d er h isto risch en E n tw ic k lu n g d er P h y s ik b e sc h ä ftig t h a t, dem w ird so fo rt eine äh n lich e E rsch ein u n g a u ffa llen , d ie in d er E p o ch e a u ftr a t, als d ie g ro ß en U m w ä l­

zu n g en in den p h y sik a lisc h e n T h e o rien sich a b ­ sp ie lten , die v o n d er a n tik -m itte la lte rlic h e n , sch o ­ la stisc h e n N a tu ra u ffa s s u n g zu r m od ern en fü h rten u n d die sich v o r a lle m an die N a m en Ko p e r n i k u s, Ga l i l e i, Ke p l e r k n ü p fen . M an liest, d a ß die A n h ä n g e r d er d a m als re v o lu tio n ä re n h e lio ze n tri­

sch en A u ffa s s u n g sich e ifrig b em ü h ten , n a c h zu ­ w eisen , d a ß d u rch d ie KoPER N iKAN ische U m w ä l­

z u n g n u r etw a s m a th e m a tisc h -p h y sik a lisc h N eu es e n ts ta n d e n sei, d a ß a b er sich in d er allg em ein en ,

„ p h ilo so p h isc h e n “ A u ffa s s u n g d er W e lt g a n z und g a r n ich ts g e ä n d e rt h a b e. M an w ird sich d a rü b e r n ic h t w u n d ern , w en n m an b e d en k t, d a ß in dem b e rü h m te n P ro ze ß gegen Ga l i l e i b ei dem Z w an g , d e r a u f ih n a u sg e ü b t w u rd e, seine L e h re a b zu ­ sch w ö ren , es sich kein esw egs d a ru m h an d elte, w ie m an in o b erflä ch lic h en D a rste llu n g e n o ft liest u n d w ie es in dem b e rü h m te n „ u n d sie b e w e g t sich d o c h “ v e re w ig t ist, zu b esch w ö ren , d a ß er an die B e w e g u n g d er E rd e n ic h t m eh r g la u b e ; sondern w a s die In q u isitio n v o n Ga l i l e i w o llte , w a r nur, d a ß er b eken n en so llte, die L e h re v o n d er B e ­ w e g u n g d er E rd e sei n u r im Sinne ein er m a th e ­ m a tisch en F ik tio n ric h tig , als „p h ilo s o p h is c h e “ L e h re a b er falsch . M an ka n n in dem S ta n d p u n k t d e r In q u isitio n a u ch e tw a s fin d en , w as d er m o d er­

n en re la tiv istis c h e n A u ffa s s u n g e n tsp rich t, n ach d er m an n ic h t sagen kan n , d a ß „ in W ir k lic h k e it“

d ie E rd e sich b e w e g t und die Son ne stillsteh t, 1 V ortrag, gehalten in der Eröffnungssitzung des deutschen Ph ysiker- und M athem atikertages in Prag am 16. Septem ber 192g.

sondern nur, d a ß die B e sc h re ib u n g d er E rs c h e i­

n u n gen in ein em K o o rd in a te n sy ste m , in dem d as d er F a ll ist, e in fac h er a u sfä llt. V o n Ga l i l e i w u rd e a b er m eh r v e r la n g t; er so llte zu geb en , d a ß die h elio zen trisch e A u ffa s s u n g eine m a th em a tisch e F ik tio n ist, die geo zen trisch e a b er eine „ p h ilo s o ­ p h isch e“ W a h rh e it. M an sieh t le ic h t, d a ß auch d ieser S ta n d p u n k t der m itte la lte rlic h e n M äch te sein A n a lo g o n in u n serer Z e it fin d e t, d a ß au ch h eu te o ft d esh alb eine fik tio n a listisc h e A u ffa s s u n g v e r ­ tre te n w ird , um d u rch K o n tr a s tw irk u n g die „ e w ig festste h e n d en “ , „p h ilo so p h isch ein seh b aren “ W a h r ­ h eiten s tä rk e r h e rv o rtre te n zu lassen. S eh r o ft w ird v o n P h ilo so p h en und m an ch m al a u ch vo n P h y sik e rn b e h a u p te t, d a ß z. B . d ie n ich teu k lid isch e G eo m etrie od er die E iN S T E iN s c h e Z eitm essu n g m a th em a tisch e F ik tio n e n seien, w äh ren d die E u k lid isc h e G eo m etrie u n d die a b so lu te Z e it in d er N a tu r d er D in g e b e ­ g rü n d ete W a h rh eite n sein sollen.

N o ch ö fte r fin d en w ir abeir, d a ß die P h y s ik e r sich w eigern , ü b er F ra g e n w ie Z eit, R a u m , K a u s a li­

t ä t u. ä. eine E n ts c h e id u n g zu tre ffe n , d a ß sie v ie lm e h r diese dem k o m p e te n te n F ac h m a n n , dem P h ilo so p h en o d e rE rk e n n tn is th e o re tik e r zu sch ieb en . D a ja h e u te n iem an d d ieselb e A n g s t w ie Ga l i l e i

zu h a b en b ra u ch t, so m u ß diesem V e r z ic h t eine Ü b e rz e u g u n g zu gru n d e liegen, die sich u n ge fäh r so fo rm u lie re n lä ß t : E s g ib t F ra g e n , d ie so tie f sind, d a ß sie v o n d er e x a k te n W issen sc h a ft n ich t g e lö st w erd en kön nen . D a b e i g la u b en ein ige, d a ß es eine b eso n d ere M eth o d e, d ie „p h ilo s o p h is c h e “ , g ib t, m it d eren H ilfe solche F ra g e n w ie die n ach d em W esen vo n Z eit, R a u m und K a u s a litä t gelö st w erd en kön nen , w äh ren d and ere diese F ra g e n fü r e w ig u n lösb ar, als „ e w ig e R ä ts e l“ e rklären .

D ieser fü r die e x a k te n W isse n sc h a fte n resign ierte S ta n d p u n k t h a t seine k la ssisch e P rä g u n g in d er b e rü h m te n R e d e v o n E . d u Bo i s- Re y m o n d e r ­ h a lten , d ie au s d em Jah re 1872 sta m m t u n d den T ite l „ Ü b e r die G ren zen des N a tu re rk e n n e n s“

fü h rt. D iese R ed e, die in dem W o rte „ Ig n o ra b im u s , w ir w erd en n iem als w issen “ , g ip felt, is t u n zä h lig e M ale z itie rt w orden, v o n den V erk le in e re rn der n atu rw issen sch a ftlich en W e lta u ffa ss u n g m it T riu m p h , v o n den A n h ä n g e rn m it w eh m ü tig er Z u stim m u n g ; ih r w esen tlich e r In h a lt g ilt bei den m eisten P h ilo so p h en u n d N a tu rfo rsc h e rn als u n ­ u m stö ß lich e W a h rh e it, sie h a t in d er G esch ich te d er n a tu rw issen sc h a ftlic h en W e lta u ffa ss u n g die R o lle eines G an ges d er N a tu rfo rs c h e r n a ch C an ossa gesp ielt. W e n n w ir uns üb erlegen , d u rch w elch e A rg u m e n te d u Bo i s- Re y m o n d zu seinem Ig n o r a ­ b im u s g e lan g te , so m üssen w ir b ei dem h e u tig e n

N\v. 1929. 7 3

(2)

972 Fr a n k: W as bedeuten die gegenwärtigen physikalischen Theorien?

S ta n d e d er E rk e n n tn isle h re d er e x a k te n W issen ­ sc h a fte n zu der Ü b e rz e u g u n g kom m en , d a ß es Z e it ist, d ie g a n ze F ra g e n och ein m a l a u fzu ro llen u n d ein m a l w ied er n ach zu seh en , ob der v e rz w e ife lte S ta n d p u n k t geg en ü b er d er n atu rw issen sch a ftlich en E rk e n n tn is w irk lic h u n au sw e ich lich ist.

D u B o is g e h t v o n d em S a tze a u s: „ N a t u r ­ e rken n en is t Z u rü ck fü h ren der V erä n d e ru n g en in d er K ö rp e rw e lt a u f B e w e g u n g e n v o n A to m e n , die d u rch v o n d er Z e it u n ab h än g ig e Z e n tr a lk r ä fte b e w ir k t w erd en . . . E s is t p sych o lo g isch e E r fa h ­ ru n g s ta ts a c h e , d aß , w o solch e A u flö s u n g g e lin g t, un ser K a u s a litä ts b e d ü r fn is sich vorläufig b e frie d ig t f ü h lt .“

E s b le ib t a b er n och die F ra g e ü b rig, w ie M aterie im sta n d e ist, die Z e n tr a lk r ä fte a u szu ü b en . D iese F ra g e lä ß t sich n a tü rlic h n ic h t w ied e r d u rc h Z u rü c k - fü h ru n g a u f Z e n tr a lk r ä fte lösen. D a n n h e iß t es w ö r tlic h : „N ie m a n d , d er tie fe r n a c h g e d a c h t h a t, v e rk e n n t d ie tra n szen d e n te N a tu r des H in d ern isses, d as h ier sich uns e n tg e g e n s te llt . . . N ie w erd en w ir besser als h e u te w issen, w as hier, w o M aterie ist, im R a u m e sp u k t. D e n n so g a r d er LAPLACEsdtie G e ist k ö n n te in diesem P u n k te n ic h t k lü g er sein als w ir . . . U n ser N a tu re rk e n n e n is t also e in ­ gesch lossen zw isch en den b eid en G ren zen , w elch e e in erseits die U n fä h ig k e it, M a terie und K r a ft, a n d e re rse its d as . U n v erm ö g en , ge istig e V o rg ä n g e aus m a te rie llen B e d in g u n g en zu b egreifen , ih m e w ig s te c k e n .“ W e n n w ir v o n d em P ro b lem des Z u ­ sam m en h a n g es v o n G eistig e m u n d M a teriellem ab- sehen, d as uns liier n ic h t b e sc h ä ftig t, sieh t d u Bo i s

also die G ren zen des N a tu re rk e n n e n s v o r allem in d er U n m ö g lic h k e it, d as W esen v o n M a terie und K r a f t zu b e g re ifen . E r fä h r t d an n fo rt:

„ In n e rh a lb d ieser G ren zen is t d er N a tu rfo rsch e r H e rr u n d M eister, z e rg lied e rt er u n d b a u t a u f;

. . . ü b e r diese G ren zen h in au s k a n n er n ic h t und w ird er n iem a ls kö n n en . G eg en ü b e r den R ä tse ln d er K ö rp e rw e lt . . . ig n o ra m u s . . . geg en ü b er dem R ä ts e l ab er, w as M a te rie u n d K r a f t seien, u n d w ie sie zu d e n k en ve rm ö g en , m u ß er ein fü r a lle m a l zu d e m v ie l sch w erer a b zu g eb e n d en W a h rsp ru c h sich e n tsc h lie ß e n : ig n o ra b im u s“ — w ir w erd en n iem als w issen.

W a s b e d e u te t es ab er, w en n m a n s a g t: ein e F ra g e is t u n lö sb ar? S telle n w ir u n s z. B . vo r, jem a n d w ü rd e b e h a u p te n , das P ro b le m ein er stä n d ig e n F lu g v e r b in d u n g m it dem P la n e te n N e p tu n sei u n lösb ar, oder d as d er H e rste llu n g eines leb en d igen O rgan ism u s aus leb lo ser M a terie sei u n lö sb ar. T r o t z ­ d em w ird au ch d erjen ige, d er eine solche B e h a u p tu n g a u fste llt, gan z gen au an g eb en kön nen , w elch e k o n ­ k re te n E rleb n isse w ir h ä tte n , w en n d as P ro b lem g e lö st w ä re . M an k a n n sich a b er in k e in e r W eise, au ch n ic h t e in m a l u n g e fäh r v o rste lle n , w as m an erleb en m ü ß te , um sagen zu kön nen , die F ra g e n ach dem W esen d er M aterie od er d er K r a f t sei gelö st od er gar, „ m a n w isse“ , w ie d u Bo i s v e rla n g t, „ w a s e ig e n tlic h d o rt, w o M a terie ist, im R a u m e s p u k t“ . W e n n z. B . He i n r i c h He r t z, w ie m an o ft sagt, d a s WTesen des L ic h te s a u fg e k lä r t h a t, so is t d as

[

Die N atu r­

wissenschaften

kein esw egs in dem v o n d u B o i s g em ein ten Sinne g elu n gen . N a c h He r t z sind e in fa c h den L ic h t- u n d e le k tro m a g n e tisch en E rsch ein u n ge n dieselb en G leich u n g en , n u r m it an d eren W e rte n der W e llen ­ lä n g e zu g eo rd n et, das W esen des L ic h te s ist d a m it e b en so w en ig k la r w ie frü h er, d a a u ch d as Wiesen d er E le k t r iz it ä t in d iesem Sin ne ein e w ig u n lö sb ares R ä ts e l ist.

W e n n m an den U n tersch ied d ieser beid en A rte n v o n u n gelö sten u n d v ie lle ic h t u n lö sb aren P ro b lem en ins A u g e fa ß t, den d u Bo i s d u rc h die W 'orte „ ig n o ­ ra m u s “ und „ ig n o r a b im u s “ zu k en n zeich n en su ch t, so m u ß b e i jed em , der g e w o h n t ist, sich m it d er w ir k ­ lich en L ö su n g v o n P ro b lem e n zu b esch äftigen , ein gew isses M iß b eh agen sich ein stellen , w en n er sich d en P ro b lem e n der zw e ite n A r t zu w e n d et. D en n er is t d o ch g e w o h n t, b ei d er L ö su n g so v o rzu g e h en , d a ß er sich z u e rst d as E rle b n is, d as der fertig en L ö su n g e n tsp rich t, irg en d w ie v o rzu ste lle n su ch t u n d so lan g e a rb e ite t, b is er es zu sta n d e b rin g t, d as gesu ch te E rle b n is w irk lic h zu h ab en . W en n m an a b er g a r n ic h t an geb en kan n , w orin dieses E rle b n is ü b e rh a u p t b e ste h en soll, is t d a ü b e rh a u p t eine P ro b le m s te llu n g vo rh a n d e n ?

W ir sehen nun in der T a t seh r o ft, d a ß d er P h y s ik e r in seiner E ig e n s c h a ft als P h y s ik e r d e r­

a rtig e P ro b lem stellu n g en a b leh n t, a b er m it einem an d eren W in k e l seiner Seele d o ch zu g ib t, d a ß solch e P ro b lem e m it and eren, n ic h t p h y sik a lisch en , son ­ dern, w ie m an s a g t „p h ilo so p h isc h e n “ M eth od en in A n g riff gen om m en w erd en kön nen . W en n w ir den G ru n d u n tersu ch en , w aru m P h y sik e r, die als solche den g iö ß te n W e r t a u f e x a k te F r a g e ­ stellu n g en legen , d o ch die M ö g lich k eit gan z a n d e rs­

a rtig e r tro tz ih res M iß b eh agen s zu geben , so g la u b e ich, d a ß m an d a v o n au sgeh en m uß, d a ß g a r m a n ch er P h y sik e r, w en n er n ic h t gerad e als F a c h m a n n a rb e ite t, n och ein er W e lta u ffa ss u n g z u g e n e ig t ist, die d u rch eine J a h rh u n d e rte d a u ern d e Ü b e rlie fe ru n g in dem U n te r ric h t jed e r S tu fe sich fe s tg e w u rz e lt h a t, u n d die wrir ein fac h die W e lt ­ a u ffa ssu n g d er „ S c h u lp h ilo s o p h ie “ nennen w o lle n . W ir w ollen die F ra g e h ier n ic h t u n tersu ch en , w aru m so v ie le P h y s ik e r an je n e r S ch u lp h iloso p h ie festh a lte n , o b w o h l gera d e k ritis c h d en k en d e P h y ­ sik e r am m eisten zu ih rer E rs c h ü tte ru n g b e ig e tr a ­ gen h a b en (denn die G rü n d e dieses F e s th a lte n s sind n u r p sych o lo g isch und v ie lle ic h t so zio lo gisch zu v e r s te h e n ); sond ern w ir w o llen uns so fo rt fra g e n , w o rin d enn d er S ta n d p u n k t d er S ch u lp h iloso p h ie b e ste h t, und w ieso er so v ie le N a tu rfo rsc h e r d a zu g e b ra c h t h a t, dem re sig n ierte n ign o rab im u s ohne W id e rs ta n d zu zu stim m en .

M an sa g t, d a ß die p h ilo sop h isch en S ch u len in ih ren A n sic h te n so w e it vo n ein a n d e r ab w eich en , d a ß sich eine ein h e itlic h e W e lta u ffa ss u n g b e i ih n en n ic h t erken n en lä ß t. T r o tz d ieser M ein u n gs­

v e rsch ied e n h eiten im ein zeln en gla u b e ich aber, d a ß sich d e u tlic h ein g em ein sam er d u rch J a h r­

h u n d e rte ü b e rlie fe rte r u n d fe s t g ew o rd en er K e rn v o n L e h re n a b h eb t, und d a ß ih m ge g e n ü b er sich e rst sch ü ch tern , d an n im m er k larer, a b er

(3)

Fr a n k: W as bedeuten die gegenwärtigen physikalischen Theorien? 973 H eft 50. l

13. 12. 1929J

au ch h e u te n o c h re c h t z a g h a ft eine n eue W e lta u ffa ss u n g e n tw ic k e lt, die an den F o r t ­ s c h ritte n d er e x a k te n W issen sch a fte n selb st a ll­

m ä h lich e rs ta r k t. W ir w ollen, um irg en d w elch e N am en ein zu fü h ren , w ie jen e tra d itio n e lle L e h re als die „S c h u lp h ilo s o p h ie “ , die neue, u m k u rz a n z u ­ d eu ten , d a ß sie eine andere E rk e n n tn is als die w isse n sch aftlich e n ic h t a n erk en n t, als ,,w issen ­ sc h a ftlic h e W e lta u ffa ss u n g “ b ezeich n en .

D ie S c h u l p h i l o s o p h i e , m a g sie sich n u n R e a lis ­ m us od er Id ea lism u s nennen, is t c h a ra k te ris ie rt d u rch eine b e stim m te A u ffa s s u n g v o n dem , w as m an W a h r h e it n en n t, also a u ch d u rc h eine b e ­ stim m te A u ffa s s u n g ü b er das, w as m an als P ro b le m ­ ste llu n g ansehen k a n n . M an k a n n den G ru n d ­ g ed a n k en jen er L e h re d er S ch u lp h ilo so p h ie n ic h t besser d a rstellen , als es He n r i Be r g s o n in ein igen S ä tze n g e tan h a t, die in seiner E in le itu n g zu r fra n zö sisch en Ü b e rse tzu n g des B u ch es „ d e r P r a g ­ m a tism u s“ des a m erik a n isch e n P sy c h o lo g e n Wi l­ l i a m Ja m e s steh en :

„ F ü r die a lte n P h ilo so p h en g a b es, e rh a b en ü b er R a u m und Z eit, eine W e lt, in der seit E w ig k e it alle m ö glich en W a h rh e ite n ih ren S itz h a tte n ; die U rte ile der M enschen w aren n a ch ih n en um so w ah r- rer, ein je g etreu eres A b b ild (K opie) jen er ew igen W a h rh eite n sie w aren . D ie m o d ern en P h ilo so p h en h a b en w o h l die W a h r h e it v o m H im m e l a u f die E rd e h e ra b ge h o lt, a b er sie seh en in ih r im m er n och etw as, w as v o r unseren U rte ile n e x is tie rt.

E in S a tz w ie ,d ie W ä rm e d e h n t den K ö rp e r aus*

w äre n a c h ih n en ein G ese tz, d as die T a ts a c h e n b e ­ h e rrsch t, das, w en n n ic h t ü b er ihnen, d o ch in ih rer M itte th ro n t, ein G esetz, d as w irk lic h in u n serer E rfa h r u n g e n th a lte n i s t ; uns b le ib t n u r ü b rig, es au s ih r h era u szu zieh en . S e lb st eine P h ilo so p h ie w ie die Ka n t s, die an n im m t, d a ß jed e w isse n sch a ft­

lich e W a h r h e it dies n u r in b e zu g a u f den m en sch ­ lich en G eist ist, b e tr a c h te t die w ah ren S ä tze als v o n v o rh in ein d u rch die m en sch lich e E rfa h r u n g g e g e b en ; w en n ein m al diese E rfa h r u n g im a ll­

gem ein en d u rch d as m en sch lich e D e n k e n o rg an isiert ist, b e ste h t die gan ze A r b e it d er W issen sch a ft d arin , die h em m end e H ü lle d er T a ts a c h e n zu d u rch - brech en , in d eren In n eren die W a h r h e it h a u st w ie die N u ß in ih rer S c h a le .“

M an sieh t leich t, d a ß diese A u ffa s s u n g der W a h rh e it je d e A r t v o n F ra g e n e rla u b t und ü b e r­

h a u p t n u r sch w er d a zu k o m m t, zw isch en sin n vo llen und sinn losen P ro b lem stellu n g en u n tersch eid en zu kön nen . D en n a u f je d e F ra g e k a n n j a die A n t ­ w o r t h in te r d er H ü lle d er T a ts a c h e n steck en , w en n m an n u r en ergisch g e n u g b o h rt. E s k ö n n te d an n im P rin z ip a u ch m ö g lich sein, solche F ra g e n zu b e a n tw o rte n w ie d ie n ach dem W esen v o n M a te rie und K r a ft . W e n n a b er die S ch ale der N u ß so h a r t ist, d a ß sie nie d u rc h b o h rt w erd en kan n , so d a ß die A n tw o r t n ic h t h era u sg e h o lt w erd en kan n , n en n t m an die F ra g e eine „ e w ig u n lö sb a re “ und sp ric h t re sig n iert „ ig n o r a b im u s “ . W e n n m an diese A u ffa s s u n g h a t, k a n n m an a u c h F ra g e n stellen w ie jen e fü r die Sch u lp h iloso p h ie am m eisten

c h a ra k te ristisc h e, ob die A u ß e n w e lt ü b e rh a u p t w irk lic h e x is tie r t und ob w ir sie in ih ren w ah ren E ig e n sc h a ften erken n en kön nen . D a ra u f a n tw o r te t b e k a n n tlic h d er R e a lis t m it Ja, der Id e a list m it N e in ; k ein er kan n irgen dein k o n k retes E rle b n is als en tsch eid en d fü r seine A n tw o r t a n fü h re n ; a b er b eid e stim m en d arin überein, d a ß eine solche F ra g e ein sin n vo lles P ro b le m ist.

E s is t kein Z w eifel, d a ß dieser S ta n d p u n k t der S ch u lp h iloso p h ie d er A u fn a h m e und dem V e r ­ stän d n is der g eg e n w ä rtig e n p h y sik a lisch en T h e o ­ rien g ro ß e S ch w ie rig k eite n b e reite t. M an kan n z. B . v o n d iesem S ta n d p u n k t aus b e i jed e m K ö rp e r die F ra g e stellen , w elch es seine „ w ir k lic h e “ L ä n g e ist, und w en n die R e la tiv itä ts th e o rie einem K ö rp e r in b e zu g a u f ve rsch ied e n e B e zu g ssy stem e versch ied en e L ä n g e n zu sch reib t, w ird der A n h än g e r d er S ch u lp h iloso p h ie d as so auffassen , d a ß diese V e rsch ie d en h e it a u f „ S tö r u n g e n “ der M e ß in stru ­ m en te b e ru h t, w elch e die „ r ic h tig e “ M essu ng p ra k tis c h u n m ö glich m ach en, w as ab er n ic h t h in ­ d ert, d a ß eine L ä n g e die „ w ir k lic h e “ zu m U n te r­

sch ied v o n den n u r „sc h e in b a re n “ gem essenen L ä n g e n ist. A u s d er S c h a r d er gle ich fö rm ig g e ra d ­ lin ig g eg en ein an d er b e w e g ten B e zu g ssy stem e k a n n n a ch d ieser A u ffa s s u n g n u r eines in W ir k lic h k e it ru h en . D a n a ch d er R e la t iv it ä t s ­ th eorie, u n d so w e it lä ß t sie sich e x p erim en tell Sicher n ic h t w id erlegen , d u rch keinen V e rsu c h je fe s tg e s te llt w erd en kan n , w elch es dieses w irk lic h ru h en d e S y s te m ist, m u ß fü r den A n h ä n g e r der S ch u lp h iloso p h ie diese „ w ir k lic h e R u h e “ eine T a t ­ sach e sein, die sich in kein em E rle b n is, das der M ensch k o n k re t h a b en kan n , v e rr ä t.

W e n n m an es als selb s tv e rs tä n d lic h an sieh t, d a ß ein E le k tro n in jed em Z e itp u n k t eine b estim m te L ag e und G esc h w in d ig k e it h a b en m u ß , d eren M essu ng n u r v ie lle ic h t u n m ö g lich ist, so e rsch w ert m an sich das V e rstä n d n is w ic h tig e r G ru n d b e g riffe der Q u a n ten ­ m e ch a n ik und is t g e n ö tig t, die q u a n te n m e ch a n i­

schen R ech n u n g e n , d ie m an ja d o ch ve rw e n d e t, so zu d eu ten , d a ß diese b e stim m te n L a g e n und G e ­ s ch w in d ig k e ite n des E le k tro n s die Z u k u n ft d es­

selb en n ic h t d eterm in ieren . D a ab er a n d ererseits d u rch die L eh ren d er S ch u lp h iloso p h ie a u f dem G eb ie te des m ech an isch en G esch ehens der stren g e D e term in ism u s g e fo rd e rt w ird , is t m an g e n ö tig t, fü r die B e w e g u n g des E le k tro n s irg en d w elch e m y stisch e, v ita le , dem org an isch en L eb e n äh n lich e U rsach en a n zu n eh m en . D iese K o n se q u e n z w ird a u ch m an ch em an gen eh m u n d s y m p a th is c h sein ; ich gla u b e ab er n ich t, d a ß sie fü r die p h y sik a lisch e F o rsc h u n g n ü tzlic h ist. Sie fo lg t, w ie gesag t, ab er g a r n ich t, w ie v ie le gla u b en , au s den T h eorien der m odern en P h y s ik , son d ern n u r au s dem W u n sch e, diese neuen T h e o rien m it d er W e lta u ffa ss u n g der S ch u lp h iloso p h ie in E in k la n g zu brin gen .

M an w ird v ie lle ic h t d a geg en ein w en d en , d a ß die m eisten P h y s ik e r sich b ei ih ren F o rsch u n g en um P h ilo so p h ie ü b e rh a u p t g a r n ic h t k ü m m ern u n d d a ß ih n en d a h er die Sch u lp h iloso p h ie in k ein er W eise b eim V e rstä n d n is d er R e la tiv itä ts - oder

7 3*

(4)

974 Fr a n k: W as bedeuten die gegenwärtigen physikalischen Theorien? r D ie N atur- [w issenschaften

Q u an ten th e o rie h in d e rlich sein kan n . Sie b e tra c h te n diese T h eorie, w ie m an sa g t, ,,rein p h y s ik a lis c h “ un d w issen ü b e rh a u p t g a r n ich ts v o n d er p h ilo ­ soph isch en W e lta u ffa ssu n g . W e n n m an a b er nun w irk lic h zu sieh t, w ie sich die P h y s ik e r zu den m od ern en T h e o rien v e rh a lte n , w ird m an find en , d a ß sie, je w en ig er sie ü b er p h ilo sop h isch e F ra g e n n ach zu d en k e n p flegen , d esto m eh r in ih rem D e n k en v o n den T ra d itio n e n d er S ch u lp h ilo so p h ie e rfü llt sind. D ie E rfa h r u n g h a t a u ch g e ze ig t, d a ß die P h y sik e r, die g e n eig t w aren , z. B . die R e la t iv i­

tä ts th e o r ie fü r sinn los zu e rk lä re n , o ft im N a ­ m en d er ,,re in em pirisch en , s p ek u la tio n sfre ien “ N a tu rw is se n s c h a ft a u ftra te n , d a ß a b er ih re A r g u ­ m en te zu m g rö ß te n T e il g a r n ic h t d er E m p irie , so n d ern g era d e d er S ch u lp h ilo so p h ie en tn om m en w aren . M an b ra u c h t j a n ic h t zu d en k en , d a ß m an irg en d w elch e p h ilo so p h isch en S tu d ie n g e m a c h t zu h a b en b ra u c h t, u m diese W e lta u ffa ss u n g k e n n e n ­ zu lern en . In a lle m W issen , d as u n s v o n d er V o lk s ­ sch u le an e in g e flö ß t w ird , in a llen M eta p h ern u n serer S p ra ch e is t sie im p lizit e n th a lte n ; ihre A n w e se n h e it w ird g a r n ic h t b e m erk t, d a sie d u rch eine J a h rh u n d e rte an d a u ern d e T ra d itio n zu r G e ­ w o h n h eit gew o rd en is t; d er „ re in e E m p irik e r“

v e rw e n d e t sie u n te r d em h a rm lo sen N a m en „ g e ­ su n d er M e n sc h e n v e rsta n d “ . D a h e r is t es a u ch kein W u n d e r, d a ß gerad e d er sp ek u latio n sfein d lich e P h y s ik e r le ic h t g e n eig t ist, d em „ ig n o r a b im u s “ v o n d u B o is - R e y m o n d m it sein er P re isg a b e der n a tu rw issen sc h a ftlic h en W e lta u ffa s s u n g le ic h t z u ­ zu stim m en .

D ie B e w e g u n g gegen die W e lta u ffa s s u n g d er Sch u lp h ilo so p h ie g e h t a b er nun gera d e v o n P h y sik e r n aus, die u n te r d em B e sc h rä n k e n a u f die rein e E m p irie n ic h t ve rste h en , solan ge m an am E x p e rim e n tie rtis c h s itzt, rein em p irisch zu fo r­

sch en u n d fü r d ie D e u tu n g d er gefu n d en en E r ­ gebn isse d en „g e su n d e n M e n sc h e n v e rsta n d “ , d. h.

d ie tra d itio n e lle P h ilo so p h ie sp rech en zu lassen, so n d ern die v e rsu ch en , im gan zen B e re ic h ih rer W e lta u ffa ss u n g n u r k o n k r e t E rle b te s als E le m e n t zu zu lassen , w ie es je d e r P h y s ik e r am E x p e rim e n ­ tie r tis c h tu t.

D iese k r itis c h d en k en d en P h y s ik e r m u ß te n sich fra g e n : w ie sind e ig e n tlic h d ie je n ig en P ro b lem e b esch affen , b e i d eren L ö su n g m an w e ite rk o m m t, zu m U n tersch ie d v o n denen, b ei d eren B e a r b e itu n g d ie F o rsch e r sich se it J ah rh u n d e rte n , u m es b ild ­ lic h au szu d rü c k en , u m ih re eigen e A ch se d reh en ? M an h a t z. B . frü h e r die Id e n titä t v o n L ic h t un d E le k t r iz it ä t n ic h t g e k a n n t u n d k e n n t sie je t z t.

W a s b e d e u te t das? M an ka n n d u rc h e le k trisch e M asch in en (z. B . S en d eap p arate) u n d d u rch L ic h t ­ erze u g u n g E rsch ein u n gen h e rv o rb rin g e n , d ie d en ­ selb en fo rm a len G esetzen , den W ellen g e setze n , gen ü gen, w o b e i n u r eine G rö ß e, die W e llen län g e , ve rsch ied e n e W e rte b e sitz t. E s lä ß t sich diese E rk e n n tn is d er Id e n titä t v o n L ic h t u n d E le k t r iz it ä t als eine ga n z b e stim m te A u ssag e ü b er k o n k re te E rleb n isse a u sd rü ck e n . M an m u ß kein esw egs sie so -aussprechen, d a ß d a m it ü b er d as „ W e s e n “

v o n L ic h t od er E le k t r iz it ä t e tw a s g e sa g t ist. M an ka n n den o p tisch en u n d e le k tro m ag n e tisch en E rleb n issen b e stim m te Z eich en zuordn en , die F eld g rö ß e n , zw isch en denen fo rm a le B ezieh u n g en , die F eld g leich u n gen , b esteh en . D a n n k a n n m an aus g egeb en en Z e ich e n k o m b in a tio n en m it H ilfe d er G leich u n g en a u f m a th em a tisc h e m W e g e neue K o m b in a tio n e n h erleiten , d ie m an m it H ilfe des Z u o rd n u n g sg esetzes w ied er in E rle b n isse ü b e r­

setzen k a n n . M an k a n n also m it H ilfe d er T h eorie, die au s Z u o rd n u n g sg e se tz u n d F eld g leich u n gen b e ste h t, au s g eg eb en en E rleb n issen a u f k ü n ftig e oder ve rg a n g e n e E rle b n isse sch ließ en u n d d a d u rch sich in d er p ra k tisc h e n B e h e rrsc h u n g d er E rleb n isse zu re ch tfin d e n . Id e n titä t v o n L ic h t u n d E le k tr iz i­

t ä t b e d e u te t d a n n eine Id e n titä t v o n m a th em a ti- sch e n B e zie h u n g en zw isch en Z eich en . E in e P ro b le m ­ lö su n g b e d e u te t also th e o re tisc h geseh en die Z u o rd n u n g v o n Z eich en zu den E rleb n issen , z w i­

sch en denen B e zie h u n g e n b esteh en , die m an an g eb en kan n , u n d m eh r p ra k tis c h geseh en die M ö g lich k eit, sich m it H ilfe dieses S y s te m s in der B e h e rrsc h u n g sein er E rle b n isse zu re ch tzu fin d e n .

D a sselb e g ilt fü r m a th em a tisch e P ro b lem e.

W e n n z. B . d ie A u fg a b e ge lö st w erd en soll, eine L ö s u n g d er L A P L A C E s d ie n G leich u n g zu finden , die a u f ein er geg eb en en F lä c h e gegeb en e W e rte a n ­ n im m t, so h a n d e lt es sich d aru m , au s Z eich en, die b e k a n n te n V e rk n ü p fu n g sg e se tze n gen ü gen, d u rch K o m b in a tio n dieser V e rk n ü p fu n g en , solche Z eich en ­ k o m p le x e h e rzu stelle n , die b e stim m te k o n k r e t an- ge b b a re E ig e n sc h a fte n b esitzen . D iese E ig e n ­ sc h a fte n b e ste h en w ied e r d arin , d a ß d u rch b e ­ stim m te K o m b in a tio n v o n Z eich en n a c h den V e r ­ kn ü p fu n g sg e setze n sich b e stim m te Z e ic h e n k o m p le x e als R e s u lta t ergeb en sollen.

W ir seh en : b e i kein er A r t v o n solch en P r o b le ­ m en h a n d e lt es sich d aru m , ein e „ Ü b e r e in s tim ­ m u n g zw isch en G e d a n k en und O b je k t “ , w ie die S ch u lp h iloso p h ie sa g t, h e rv o rzu b rin g e n , sondern im m er n u r u m d ie E rfin d u n g eines Verfahrens, d as g e eig n e t ist, m it H ilfe eines g e s c h ic k t g ew ä h lten Z e ich e n sy ste m s O rd n u n g in unsere E rleb n isse zu b rin ge n u n d d a d u rch uns ih re p ra k tisc h e B e ­ h e rrsch u n g zu erleich tern . D ie W a h r h e it kan n n ic h t a u ß e rh a lb u n serer E rleb n isse g e su c h t w e r d e n ; d ie F o rs c h u n g h a t n ic h t d as S u ch en ein er in ein er

„N u ß s c h a le steck en d en W ir k lic h k e it“ zu m Z iele;

so n d ern d as G eb ä u d e d er W isse n sc h a ft m u ß au s den E rle b n isse n selb st und n u r au s ih n en a u fg e b a u t w erd en .

E h e ich n äh er d a ra u f ein geh e, w ie seh r die h eu tig en p h y sik a lisc h e n T h e o rien eine solche A u ffa s s u n g d er W is s e n s c h a ft v e rla n g en , m ö ch te ic h an d er H a n d ein iger h isto risch e n B e m erk u n g e n a u sein an d ersetzen , w ie d as G eb ä u d e d er S ch u l- „ p h ilo sop h ie a llm ä h lic h u n te rw ü h lt w u rd e, und w elch e n eu en A u ffa ssu n g e n an ihre S telle g e tre te n sind . D a diese E n tw ic k lu n g sich e rst in ih ren A n ­ fän g en b e fin d e t, w ird eine m eh r ap h oristisch e D a rs te llu n g eh er m ö g lich sein als eine w irk lic h s y s te m a tis c h e .

(5)

Heft 50. 1

1 3 . 12. 19 29 J Fr a n k: W as bedeuten die gegenwärtigen physikalischen Theorien? 975

G erad e h ier in P r a g h a t d erjen ig e P h y s ik e r g e leb t und gesch rieb en , d er w o h l am e n tsch ied en ­ sten d e n K a m p f gegen die A u ffa ssu n g e n in der P h y s ik g e fü h rt h a t, die d em W ir k lic h k e its b e g riff der S ch u lp h iloso p h ie en tsp rech en . Er n s t Ma c h leh rte in P r a g v o m Jah re 1867 — 1895, also vo n seinem 29. bis zu seinem 57. L eb e n sja h r. E r w a r P ro fesso r d er E x p e rim e n ta lp h y s ik , z u erst an d er d a m als n o c h d o p p elsp rach ig en P r a g e r U n iv e rs itä t, n ach der T e ilu n g an der d eu tsch en U n iv e rs itä t. H ie r sch rieb er seine fü r die E rk en n tn isleh re der P h y s ik w ic h tig ste n S c h rifte n : „ D ie G esch ic h te u n d W u rz e l des S a tze s v o n der E rh a ltu n g d er A r b e it “ 18 71 un d die „M e c h a n ik in ih rer E n tw ic k e lu n g “ 1883.

Seine G ru n d a n sch au u n g w a r die, d a ß alle S ä tze d er P h y s ik S ä tze ü b er den Z u sa m m e n h an g v o n S in n esem p fin d u n gen sind, also S ä tze , d ie ü b er k o n k re te E rleb n isse e tw a s au ssagen . A lle B e g riffe, w ie A to m , E n ergie, K r a ft , M aterie, sind n ach Ma c h n u r H ilfs b e g riffe , die es erlau b en , die A u s ­ sagen ü b er S in n esem p fin d u n g en in ein fac h erer und ü b e rsich tlich ere r F o rm a u szu sp rech en , als w en n m an sie d ir e k t als A u ssa g en ü b er die E m p fin d u n g en fo rm u lieren w ü rd e. D a m it v e rlie re n alle F ra g e n n a ch dem W esen v o n K r a ft , M a te rie u. ä. ih ren Sin n. D e n n m an ka n n diese B e g riffe aus allen p h y sik a lisch en A u ssag en elim in ieren u n d n u r A u ssag en ü b er k o n k re te E rle b n isse steh en lassen.

D a s „ ig n o r a b im u s “ g e ge n ü b er d er F ra g e n ach dem W esen d er M a te rie u n d d er K r a f t h a t n a c h dieser A u ffa s s u n g n ic h t m eh r B e re c h tig u n g , als w en n ein M a th e m a tik e r sagen w ü rd e : „ D ie W is s e n s c h a ft k a n n w o h l alle L e h r s ä tz e ü b er k o m p lex e Z ah len au fste llen , a b e r d as W esen der k o m p lex e n Z a h l w ird sie nie e rgrü n d en ; g e ge n ü b er d iesem P ro b lem m ü ssen w ir b esch eid en ein e w iges ig n o ra b im u s b e k e n n e n .“ D a z u w ird je d e r M a th e m a tik e r ein fac h b em erk en , d a ß die k o m p lex e n Z a h len n u r e in g e fü h rt sind, u m A u ssag en ü b er reelle Z a h le n ü b e rs ic h t­

lich er zu sam m en fassen zu kön nen , d a ß m an a b er g ru n d sä tz lic h jeden S a tz au s d er T h eo rie d er F u n k tio n e n ein er k o m p le x e n V erä n d e rlich en a u ch als S a tz ü b er reelle Z ah len au ssp rech en k an n . D ie A u ffa ssu n g e n Ma c h s sind zu m gro ß en T e il n u r p ro g ra m m a tisc h g e h a lte n . W e d e r er selb st n och seine u n m itte lb a re n S ch ü ler h a b en seinen S ta n d p u n k t s y ste m a tis c h w e ite r g e fü h r t u n d der W e lta u ffa ss u n g d er S ch u lp h ilo so p h ie eine ebenso gesch lossen e w isse n sch a ftlich e A u ffa s s u n g e n t­

g e g e n g estellt. V ie lm e h r is t die M A C H s c h e L eh re d u rch v ie le D a rs te llu n g e n eh er ins U n b e stim m te v e rw a sc h en , als zu ein er k o n seq u e n te n w iss e n s c h a ft­

lich en W e lta u ffa ss u n g a u s g e b a u t w ord en, ja m an h a t sie so gar w ied er im Sinne der S ch u lp h iloso p h ie b a ld m eh r re a listisch , b a ld m eh r id e a listisc h g e ­ d e u te t, so d a ß sie vielen , w ie z. B . d er gro ß en a n ti- m a ch istisc h en L ite r a tu r in R u ß la n d , an d eren S p itze Le n i n selb st ste h t, n ic h t als B e g in n ein er neuen w isse n sch aftlich en W e lta u ffa ssu n g , so n d ern als le tz te M o d e g esta lt der S ch u lp h iloso p h ie ersch ien.

Ä h n lic h e A u ffa s s u n g e n w ie Ma c h h a t teilw eise u n a b h ä n g ig v o n ih m in F ra n k re ic h der P h y s ik e r

Pi e r r e Du h e m v e rtre te n , dessen A u sfü h ru n g en w o h l Ma c h, w as w e ite n B lic k b e tr ifft, n ic h t er­

reich en , an lo g isch er S ch ärfe a b er o ft ü b e rtre ffen . V o n ein er gan z and eren S eite t r it t gegen die S ch u lp h iloso p h ie eine R ic h tu n g a u f, die m an o ft m it dem N am en K o n v e n tio n a lism u s b ezeich n et. Ih r b e d eu te n d ste r V e r tr e te r is t d er fra n zö sisch e M a th em a tik e r, P h y s ik e r u n d A s tr o ­ n om He n r i Po i n c a r e. E r h a t d a ra u f a u fm erk sam g e m a ch t, d a ß in p h y sik a lisch en A u ssag en o ft B e g riffe e n th a lte n sind , die e rst d u rch diese S ä tze d e fin ie rt w erd en , so d a ß diese S ä tze n iem als an d er E rfa h r u n g g e p rü ft w erd en können, d a sie v e rk le id e te D e fin itio n e n , „ K o n v e n tio n e n “ , sind.

So w ird n a ch Po in c a r e der B e g riff der E n erg ie e rst d u rch den E n e rg ie s a tz d e fin iert. D ie B e d e u ­ tu n g des K o n v e n tio n a lism u s fü r die E rk e n n tn is dessen, w as die S ä tze d er P h y s ik aussagen , ist m einer A n s ic h t n a c h seh r gro ß , u n d zu r E rs c h ü tte ­ ru n g d er S ch u lp h iloso p h ie h a t u n ter den P h y sik e rn v ie lle ic h t n iem an d s o v ie l b e ig etrag en als Po i n c a r e. In D e u tsc h la n d is t d er H a u p tv e rtre te r dieser R ic h tu n g Hu g o Di n g l e r, d er sich a b er n ach dem P rin z ip „G e g e n s ä tz e b erü h ren e in a n d e r“ d u rch e x tre m e s A n w en d e n des K o n v e n tio n a lism u s w ied er d er S ch u lp h ilo so p h ie g e n ä h e rt h a t, in d em er gew isse K o n v e n tio n e n als die e in fac h ste n und d a h er ein zig b e re c h tig te n n ach w eisen w ollte.

E in en d ire k te n A n g r iff gegen den W a h r h e its ­ b e g riff d er S ch u lp h iloso p h ie ric h te te der a m eri­

k a n isch e P sy c h o lo g e Wi l l i a m Ja m e s in seinem B u c h e „ D e r P r a g m a tis m u s “ , d u rch d as die b eson d ers in A m e rik a seh r v e rb r e ite te p ra g m a - tis tis c h e G e d a n k e n ric h tu n g e in g e le ite t w u rd e.

N a c h Ja m e s b e ste h t die W a h r h e it eines S y stem s v o n S ä tze n , z. B . ein er p h y sik a lisc h e n T h eorie, n ic h t d arin , eine g etreu e Kopie^der W ir k lic h k e it zu sein, sondern d arin , d a ß sie uns g e s ta tte t, uns m it H ilfe d ieser S ä tze im L eb e n , in unseren E rleb n issen zu re ch tzu fin d e n , a u f sie u n seren W ü n sch e n gem äß e in w irk e n zu kö n n en . N a c h d ieser A n sch a u u n g , die m it d er v o n Ma c h im w esen tlich en ü b e re in ­ stim m t, a b er n och sch ro ffer den W a h r h e its ­ b e g riff der S ch u lp h iloso p h ie ab leh n t, is t jed e L ö s u n g ein es P ro b lem s die K o n str u k tio n eines V e rfa h re n s, d as uns b ei der O rd n u n g u n d B e h e r r­

sch u n g un serer E rle b n isse n ü tzen k a n n . W e n n wTir z. B . alle M itte l und R e g e ln des M asch in en ­ b au es kenn en, w en n w ir w issen, w elch e B e w e g u n g e n u n ter gegeb en en U m stä n d en a u ftre te n , so is t k lar, d a ß es uns n ic h t d as m in d este w e ite rh e lfe n w ü rd e, w en n w ir au ß erd em n och d as W’esen d er M aterie und d er K r a f t kenn en w ü rd en . W e n n w ir die L ö su n g eines P ro b lem s im S in n e v o n Ja m e s au f- fassen, so kö n n en w ir solch e F ra g e n ü b e rh a u p t n ic h t als w isse n sch aftlich e P ro b lem stellu n g an- sehen.

N ic h t ga n z m it den W o rte n v o n Ja m e s, ab er seh r sch a rf und tre ffe n d k e n n zeich n et He n r i Be r g s o n in sein er E in le itu n g zu r fra n zö sisc h en Ü b e rs e tzu n g des „ P r a g m a tis m u s “ v o n W . Ja m e s, au s d er w ir a u ch die K e n n ze ich n u n g der S ch ul-

(6)

976 Fr a n k: W as bedeuten die gegenwärtigen physikalischen Theorien?

[

D ie N atur­

w issenschaften

p h ilo sop h ie en tn om m en h a tte n , nun im G eg en satz d a zu die A u ffa s s u n g des P ra g m a tism u s v o n der W a h r h e it u n d der W issen sch a ft.

„ D ie an d eren A u ffa ssu n g e n (die der Sch u l- p h ilosoph ie) m a ch en au s d er W a h r h e it etw as, das sch on frü h er v o rh a n d e n w a r als d er w o h lb estim m te A k t des M enschen, d er sie zu m e rsten m a l fo rm u lie rt h a t. W ir s a g e n : er w ar d er erste, d er sie geseh en h a t, a b er sie h a t sch on a u f ihn g e w a rte t, w ie A m e rik a a u f Ch r i s t o p h Ko l u m b u s g e w a r te t h a t. E tw a s h a t sie b ish er v o r allen B lic k e n ve rb o rge n , sie so zu sa gen v e r d e c k t: er h a t sie e n td e c k t. — G an z a n d ers is t die A u ffa s s u n g v o n Wi l l i a m Ja m e s. E r leu g n et n ich t, d a ß die W ir k lic h k e it, w en igsten s zu m g ro ß en T e il, u n a b h ä n g ig d a v o n ist, w as w ir v o n ih r sag en o d er d e n k en ; a b er die W a h rh e it, d ie sich n u r an d as k n ü p fen kan n , w as w ir ü b er die W ir k lic h k e it au ssagen , sch e in t ih m e rst d u rch u n sere A u ssa g e g e sch a ffen . W ir erfin d en die W a h rh e it, u m uns d ie W ir k lic h k e it n u tz b a r zu m ach en , w ie w ir m ech an isch e V o rric h tu n g e n sch a ffen , u m uns die N a tu r k r ä fte n u tz b a r zu m a ch en . M an k ö n n te , w ie m ir sch ein t, das W e se n t­

l ic h e - an d er p ra g m a tistisc h e n A u ffa s s u n g der W a h r h e it in ein e F o rm e l fo lgen d er A r t zu sam m en ­ fa sse n : W ä h re n d fü r die an d eren A u ffa ssu n g e n ein e n eu e W a h r h e it eine E n td e c k u n g ist, is t sie fü r d en P ra g m a tis m u s eine E r fin d u n g .“

M an h a t o ft e in g e w en d et, d a ß der P ra g m a tism u s n u r d ie p ra k tisc h e , n ic h t a b e r d ie th e o retisch e B e d e u tu n g d er W is s e n s c h a ft r ic h tig k e n n zeich n e t.

D ie sen E in w e n d u n g en ge g e n ü b er h a t sch on Ja m e s

s e lb s t e rw id e rt: „ N a c h d em In teresse, d as fü r einen M ensch en b e ste h t, fre i zu a tm en , is t sein a lle r­

g rö ß te s In teresse d a sje n ig e, d as zu m U n tersch ie d v o n d en m eisten In teressen rein k ö rp e rlic h er A r t kein e S c h w a n k u n g u n d k ein en V e r fa ll k e n n t, das In teresse, d as er h a t, sich n ic h t zu w id ersp rech en , zu fü h len , d a ß das, w as er in d iesem A u g e n b lic k d e n k t, in Ü b e re in stim m u n g is t m it dem , w a s er b e i an d eren G ele g e n h eiten d e n k t.“ W ie w ir a b er b a ld seh en w erd en , is t W id e rsp ru c h slo sig k e it oder E in d e u tig k e it die w esen tlich ste E ig e n s c h a ft je d e r E rk e n n tn is , so d a ß irg en d ein G eg en sa tz zw isch en p ra k tis c h e r u n d th e o retisch e r A u ffa s s u n g der W a h r h e it n ic h ts m it der p ra g m a tistis c h e n W a h r ­ h eitsle h re zu tu n h a t.

D e r P h y s ik e r h a t b ei sein er eigen en w isse n sc h a ft­

lich en T ä tig k e it nie einen an d eren W a h r h e its ­ b e g riff a n g ew en d et als den p ra g m a tistisch e n . D ie „ Ü b e r e in s tim m u n g d er G ed a n k en m it ih rem O b je k t “ , w ie die S ch u lp h ilo so p h ie v e rla n g t, is t ja d u rch k ein k o n k re te s E x p e rim e n t festzu ste llen . D e n n d er E rfa h r u n g sind im m er w ied e r n u r E r ­ lebn isse, a b er n iem als ein O b je k t gegeb en , so d a ß m it ih m n ich ts ve rg lic h e n w erd en kan n . D e r P h y s i­

k e r v e rg le ic h t in W ir k lic h k e it im m er n u r E r le b ­ nisse m it an d eren E rle b n isse n . E r p rü ft die W a h r ­ h e it ein er T h e o rie d u rch das, w as m an ge w o h n t ist,

„Ü b e r e in s tim m u n g e n “ zu nennen.

So e rg ib t sich z. B . fü r d as PLANCKsche W ir ­ k u n g sq u a n tu m h a u f ve rsch ied e n e n W e g e n im m er

d erselb e n u m erisch e W e rt. D a s h e iß t eig en tlich fo lg e n d e s : D ie G rö ß e h lä ß t sich a u f ga n z v e rsc h ie ­ dene A rte n aus E rle b n isse n ko n stru ieren , so aus den E rle b n isse n d er S tra h lu n g des sch w arzen K ö rp e rs und aus d enen d er B a lm erse rie des W a sse rsto ffsp e k tru m s u. a. D ie T h eo rie, in der h eine R o lle sp ielt, b e h a u p te t nun, d a ß sich aus allen d iesen versch ied e n e n E rle b n isg ru p p en , die q u a li­

t a t i v so ve rsch ied e n sind , d o ch d erselb e n u m erisch e W e r t v o n h e rg ib t. E s h a n d e lt sich also n u r um das V e rg le ich e n v o n E rle b n isse n m itein a n d er. D ieses v o m P h y s ik e r b ei sein er A r b e it im m er g eü b te V e rfa h re n is t v o n Ma c h u n d Ja m e s z u ein er allgem ein en A u ffa s s u n g v o n den K rite rie n der W a h r h e it g e m a c h t w ord en .

B e i a lle d e m m u ß m an a b er zu geb en , d a ß diese A u ffa ssu n g e n fü r den m a th em a tisch e n P h y s ik e r e tw a s U n b estim m tes^ an sich h ab en , d a ß er im m er den E in d ru c k h a t, d a ß e tw a s an P rä zisio n fe h lt;

und in sb eso n d ere die p ra g m a tistisc h e W 'ah rheits- th eorie k a n n er sch w er ga n z e rn st nehm en . D a s r ü h rt zu m T e il d ah er, d a ß Ja m e s u n d bis zu einem gew issen G ra d e a u ch Ma c h die R o lle d er form alen L o g ik fü r den A u fb a u des S y ste m s d er m en sch ­ lich en E rk e n n tn is n ic h t seh r h o ch e in g e sch ä tzt, ja aus ein er gew issen O p p o sitio n gegen den .M iß ­ b ra u c h d er L o g ik d u rch die S ch u lp h iloso p h ie gera d ezu d as „ F lie ß e n d e “ in d er E rk e n n tn is g e g e n ­ ü b er d em „ s t a r r L o g is c h e n “ b e to n t h a b en oder, w ie m an au ch sag en kan n , g e ge n ü b er d er m a th e ­ m a tisch -lo gisch e n B e tra c h tu n g s w e is e , die ihnen im m er n a ch S ch u lp h iloso p h ie roch , eine evo lu - tio n istisch -b io lo g isch e v e rtr e te n h ab en . D a d u rc h sind d ie M a th e m a tik e r und m a th e m a tisc h d e n k en ­ d en P h y s ik e r o ft in ein en gew issen G eg en satz zu d en L e h re n v o n Ma c h und Ja m e s g e d rä n g t w erd en , u n d v ie le h a b en sich so gar, vo n d em logisch en G e ­ w än d e d er S ch u lp h ilo so p h ie v e rle ite t, d ieser geg en ­ ü b er fre u n d lich e r v e rh a lte n als gegen ü b er den m o d ern en S trö m u n g en .

E s w a r d a h er seh r w ic h tig , d a ß n och vo n ein er g a n z an d eren S eite aus K r it ik an d er S ch u lp h ilo so ­ p h ie g e ü b t w u rd e, und z w a r w u rd e d ie je n ig e S telle a n g eg riffen , die am u n a n g re ifb a rste n schien, n ä m ­ lich die L o g ik d er S ch u lp h ilo so p h ie. D ie v o n den P h ilo so p h e n a n g ew en d ete L o g ik w a r bis in das n eu n zeh n te J a h rh u n d e rt hin ein n ic h t seh r v e r ­ sch ied en v o n d er L eh re, die sch on A ris to te le s a u f­

g e s te llt h a tte . N u n h a tte sich a b er im A n sch lu ß an die F o rsch u n g en ü b er die G ru n d la g e n d er M a th e ­ m a tik eine frisch e S trö m u n g in d er L o g ik b e m e rk ­ b a r g em a ch t, die d as a lte S ch em a des Ar i s t o t e l e s

e rs c h ü tte rte . D iese R ic h tu n g is t in D e u tsc h la n d v o r a llem d u rch die N a m en Sc h r ö d e r, Fr e g e u nd Hi l b e r tv e rtre te n . D u rc h A n w e n d u n g ein er der m a ­ th e m a tisch e n n a ch g e b ild eten S y m b o lik g a b sie d er L o g ik eine B e w e g u n g sfre ih e it u n d S ch m ieg sa m k e it, d ie sie frü h er n ic h t besessen h a tte , u n d die es e r ­ m ö g lich te , w e it v e rw ic k e lte r e G ed a n k en g e b ä u d e zu ordnen, als d ies n a c h d er S c h u llo g ik gelin g en k o n n te .

E s z e ig t sich n äm lich , und dies is t v o r allem

(7)

Heft 50. 1

1 3 . 12. 1929J Pi n c a s s: L ä ß t sich d a s P flanzen w ach stu m m ath em atisch erfassen ? 977 das V e rd ie n st des en g lisch en M a th e m a tik e rs und

L o g ik e rs B e r t r a n d R ü s s e l und seiner S ch üler, beson d ers des Ö sterreich ers W i t t g e n s t e i n , d aß d ie L o g ik d er S ch u lp h ilo so p h ie d u rch die E n g e ih res S ch em as im vo rh in ein es u n m ö glich m a ch te, gew isse G ed a n k en a u szu d rü c k en und d a ß zu m g ro ß en T e il die vo n d er S ch u lp h iloso p h ie als sich er an g eseh en en S ä tze n u r d a d u rch so sich er w aren , d a ß sich d as G eg en teil n ic h t in das S ch em a der A R i s rr o T E L i s c h e n L o g ik fü gte.

So h a t Ru s s e l ld a ra u f h in gew iesen , d a ß es einer d er v e rh ä n g n is v o lls te n Irrtü m e r d er S c h u llo g ik w ar, an zu n eh m en , d a ß jed e s U r te il d a rin besteh e, ein em S u b je k t irg en d ein e E ig e n s c h a ft als P r ä d ik a t zu zu sp rech en . W en n m an z. B . sag t, d a ß ein K ö rp e r A in b e zu g a u f einen an d eren K ö rp e r B sich b e w e g t, so w ird d er A n h ä n g e r d er S c h u llo g ik fo rd ern , d a ß ein em od er dem an d eren K ö rp e r an sich d as P r ä d ik a t d er B e w e g u n g zu k o m m t.

Rü s s e l h a t nun g e ze ig t, d a ß seh r v ie le U rte ile d a rin besteh en , eine R e la tio n , eine B e zie h u n g zw isch en zw ei D in g e n a u szu sa g e n u n d sich n ic h t a u f die A u ssag e ein er E ig e n s c h a ft eines ein zigen D in ge s z u rü ck fü h ren lassen, w a s v ie lm e h r n u r e in ga n z sp ezieller F a ll ist. D a d u r c h ersch einen d em A n h ä n g e r d er S c h u llo g ik z. B . A u ssa g en w ie d ie fo lg en d e im v o rh in ein als sin n lo s: w en n zw e i K ö rp e r sich r e la t iv zu ein a n d er b ew egen , so h a t es keinen Sinn zu fragen , w elch e r sich n u n „ w ir k ­ lic h “ b e w e g t, d. h. w elch em d as P r ä d ik a t ,,in B e ­ w e g u n g b e fin d lic h “ z u k o m m t.

Rü s s e l s a g t ü b er die S ch u lp h iloso p h ie, die m ehr o d er w en ige r b e w u ß t je n e a lte L o g ik ü b ern o m m en h a t, seh r z u tr e ffe n d : „ D ie u n b ew u ß te Ü b e rze u g u n g, d a ß alle U rte ils ä tz e die S u b je k tp rä d ik a tfo rm h a b en m ü ß ten , m it an d eren W o rte n , d a ß je d e T a ts a c h e d a rin b estü n d e, d a ß ein D in g ein e E ig e n s c h a ft h a b en m üsse, h a t — diese Ü b e rz e u g u n g h a t die

m eisten P h ilo so p h en u n fä h ig ge m a ch t, der W e lt der W issen sc h a ft u n d des tä g lic h e n L eb e n s irg e n d ­ w ie g e re ch t zu w erd en . . . die m eisten v o n ih n en stre b te n a b er w en ig er n ach w ah rem V e rstä n d n is d ieser W e lt, als v ie lm e h r d an ach , ih re U n w irk lic h ­ k e it n ach zu w eisen im In teresse einer ü b ersin nlich en ; w a h r h a ft w irk lic h en W e lt .“

W ä h ren d m it H ilfe der a lten L o g ik die S c h u l­

p h ilo sop h ie m ü h elos die U n s in n ig k eit des p ra g m a ti- stisch en W a h rh e itsb e g riffe s u n d au ch d er r e la t iv i­

stisch en A u ffa s s u n g in der P h y s ik d ed u zieren ko n n te, w a r die neue L o g ik Rü s s e l s und seiner S ch u le geeig n et, die rein e m p iristisch en und d ah er teilw eise n o c h u n sch a rfen A u ffa ssu n g e n v o n Ma c h

u n d Ja m e s z u einem w irk lich en S y s te m der w issen ­ sc h a ftlic h en W e lta u ffa ss u n g a u sb au en zu h elfen , das a u ch in fo rm a l-lo g isch e r B e zie h u n g der S c h u l­

p h ilo sop h ie ü b erleg en w ar.

D ie jen ig e n m a th e m a tisc h -p h y sik a lisc h o rien ­ tie r te n P h ilo so p h en , die sich z u n ä c h st an Rü s s e l

anschlossen u n d an fa n g s fü r Ma c h w en ig u n d fü r Ja m e s fa s t n ich ts ü b rig h a tte n , v e rw a rfe n d och eb en so w ie diese den W a h rh e its b e g riff d er S c h u l­

ph ilosop h ie. Sie su ch ten ab er im G eg en satz zu m P ra g m a tism u s das S y s te m der W issen sch a ft n ic h t n u r in der a llg em ein en u n d e tw a s u n b estim m ­ te n W eise d a d u rch zu c h a ra k te risieren , d a ß sie sag ten , dieses S y s te m sei ein In stru m en t, das e rfu n d en u n d k o n s tr u ie rt w ird , u m sich in den E rle b n isse n z u re ch tfin d e n zu kön nen , sond ern sie u n tersu ch ten die S tru k tu r, den B a u dieses In s tru ­ m en tes. D ie U n te rsu c h u n g gesch ah d u rc h eine A n a ly s e d er M eth od e, m it H ilfe d eren die P h y s ik die E rle b n isse d u rch ein m a th em a tisch e s F o rm e l­

s y ste m o rd n ete. A n d ieser fo rtg e sc h ritte n ste n N a tu rw isse n sc h a ft o rie n tie rten sich die F o rd e ­ ru n g en , die an w isse n sch aftlich e E rk e n n tn is ü b er­

h a u p t g e s te llt w u rd en . (Schluß folgt.)

Läßt sich das Pflanzenwachstum mathematisch erfassen ?

K ritisch e B etrach tu n gen zu den G esetzen von M itscherlich.

V o n H e i n r i c h P i n c a s s , A r n s ta d t i. T h . S e it a lte rs leh ren P h y sio lo g e n u n d B io lo gen ,

d a ß die E rn ä h ru n g des M enschen a u s ge m isch te r K o s t b e steh en m üsse, u n d d a ß ein S ä u glin g, dessen N a h ru n g n ic h t a lle zu m A u fb a u v o n K n o c h e n , M u skeln , N e rv e n usw . erfo rd erlich en S to ffe e n t­

h ä lt, sich zu k ein em v o llw e r tig e n In d iv id u u m e n tw ic k e ln kö n n e — ein e d u rch a u s ein le u ch ten d e A n sch a u u n g , d eren R ic h tig k e it u n te r an d erem j a a u ch d er K r ie g b ew iesen h a t. So h a t Ru b n e r

z. B . die m in im ale C alo rien m en g e b erec h n et, die d em M enschen u n b e d in g t z u g e fü h r t w erd en m u ß , u n d sie a u f eine A n z a h l v o n N a h ru n g sm itte ln v e r te ilt. E in e m a th em a tisch e F o rm e l, d ie das M e n sch en w a ch stu m in A b h ä n g ig k e it v o n A r t u n d M enge d er a u fgen o m m en en N ä h rs to ffe b rin g t, is t a b er w ed er v o n ih m n och v o n an d eren F o rsch e rn a u c h n u r a u fzu ste lle n v e rs u c h t w ord en.

W a s fü r den M enschen, sich er a u ch fü r d as T ie r g ilt, h a t — m u ta tis m u ta n d is — n a tü rlic h

e b en fa lls G ü ltig k e it fü r die P fla n zen . E s is t s elb stv e rstä n d lic h , ,d aß w en n m an dem B o d e n einen leb e n sw ich tig e n S to ff, z. B . P h o sp h o r, d au ern d v o re n th a lte n w o llte , der E r n te e r tr a g wTe it h in te r d er N o rm Z u rü ck b leib en w ü rd e . A n d e ­ re rse its is t ein leu ch ten d , d a ß er d u rch ein en b e ­ stim m ten B e tr a g eines N ä h rsto ffe s n a ch o b en h in b e g re n z t w ird . W e n n m an d e m g e m äß d er B o d e n ­ e in h e it b eisp ielsw eise 150 g S tic k s to ff (N), 250 g P h o sp h o rsäu re (P) u n d 160 g K a li (K ) ein v e rle ib t u n d d a d u rch einen gew issen E r tr a g , der m it E b e ze ich n et sei, e rh ä lt, so w ird b e i einer S teig eru n g v o n P und K n eb st g le ic h z e itig e r K o n s ta n th a ltu n g der M enge N d er E r t r a g ü b er ein gew isses M aß n ic h t h in au sgeh en , w eil d er im r e la tiv e n M in i­

m u m b e fin d lich e N ä h rs to ff eine üb er eine b e ­ stim m te G rö ß e sich fo rtsetzen d e E n tw ic k lu n g d er P fla n z e n ic h t z u lä ß t. D ieses z u erst v o n Ju s t u s Li e b i g e rk a n n te u n d fo rm u lie rte Gesetz vom M i n i ­

(8)

9 7 8 Pin c a s s: L ä ß t sich das Pflanzenw achstum m athem atisch erfassen?

[

Die N atu r­

wissenschaften

m um b e sa g t also, d a ß d er im r e la tiv e n M in im u m v o rh a n d e n e N ä h rs to ff den E r n te e r tr a g b e stim m t — ein G esetz, dessen allg em ein e G ü ltig k e it v ie lfa c h e x p e rim e n te ll erw iesen w ord en ist. A ls R e g u la tiv d es P fla n z e n w a c h s tu m s k o m m t also h ie rn a c h n u r ein P ro d u k tio n s fa k to r in F ra g e , eine im m erh in e tw a s m e rk w ü rd ig e S a c h la g e ; denn m an fr a g t u n w illk ü rlic h , ob die P fla n z e b e i ein em g ro ß en Ü b e rsc h u ß z u sä tzlic h er, h o c h w e rtig e r N ä h rsto ffe n ic h t d o ch ein b e stim m te s S ta d iu m ü b erw in d en kö n n e. D iese o ffe n b are L ü c k e in dem L i E B i G s c h e n G ese tz is t v o n Li e b s c h e r d u rch sein Gesetz vom O ptim um a u s g e fü llt w ord en . E s b e sa g t, d a ß die P fla n z e den im M in im u m v o rh a n d e n en P r o d u k ­ tio n s fa k to r zu u m so h ö h erer P ro d u k tio n b e n u tzen k a n n , je m eh r die an d eren P ro d u k tio n s fa k to re n sich fü r sie im O p tim u m b efin d en . D ieses G esetz is t nun a b er n ic h t so a u fzu fa ssen , als o b ein O p ti­

m u m der zu sä tzlic h en N ä h rs to ffe u n te r U m s tä n ­ den seh r gro ß e E rtra g sste ig e ru n g e n im G efo lge h a b en k ö n n te . D a g e g e n sp ric h t n ä m lich d as Gesetz vom M a x im u m , w elch e s b e sa g t, d a ß ein W a c h s tu m s fa k to r fü r d as P fla n z e n W achstum s c h ä d ­ lich w irk e n k a n n , w en n er in zu gro ß er M enge a u f d ie P fla n z e e in w irk t.

D iese 3 G esetze, sin n g em ä ß k o m b in iert, b ild e ­ te n b is v o r k u rzem die G ru n d la g e fü r die L a n d ­ w irtsc h a ftsw isse n sc h a ft, sie en tsp rech en allen in d er P r a x is g e m a ch ten E rfa h ru n g e n u n d sind o ft d u rch sp ezielle V ersu ch e e rh ä rte t w ord en , vo n d enen ein er d er b e k a n n te ste n d er sog. W a sse r­

v e rs u c h v o n R . La n g e r ist. Sie d rü ck e n ge m e in ­ sam a u ch d as aus, w a s m an als F o rd e ru n g h in ­ sic h tlic h ein er g u te n E rn te m it dem A u s d ru c k : H a rm o n ie d er N ä h rsto ffe b e ze ic h n e t h a t. F ü r m a x im a le E rtr ä g e sind also, w o ra u f schon e in ­ g an gs h in gew iesen w u rd e, o p tim a le V erh ä ltn isse, w ill sagen P ro p o rtio n e n d er ein zeln en P r o d u k ­ tio n s fa k to re n n o tw en d ig . So h a t u n te r an d erem O . Lo e w g e ze ig t, d a ß zu r E rz ie lu n g ein er g u ten E rn te ein b e stim m te s V e r h ä ltn is v o n K a lk u n d M a gn esia b e ib e h a lten w erd en m üsse, a b er a u c h fü r die an d eren N ä h rsto ffe sind solch e N ä h rsto ff- g le ic h g ew ic h te e rm itte lt w ord en , a u f die n och z u rü c k z u k o m m e n sein w ird .

D ie U n v o llk o m m e n h e it d er v o rste h e n d a u f- g efü h rten 3 W a c h stu m sg e se tz e lie g t a b er d arin , d a ß sie n ich ts Q u a n tita tiv e s a u ssagen . E s is t n u n d as V e rd ie n st v o n E . A . Mi t s c h e r l i c h1 u n d seines M ita rb eite rs B . Ba u l e, d a ß sie diese T a t ­ sach e a ls einen M a n g el r ic h tig em p fu n d en und a ls e rste v e rs u c h t h ab en , d iesen G esetzen ein e s tre n g m a th em a tisch e F o rm zu geben . Ih r Z ie l is t a lso ein e q u a n tita tiv e L ö su n g des D ü n g e p ro ­ b lem s. D a s M i T s c H E R L ic H s c h e Gesetz von den W achstum sfaktoren la u te t: D ie E rtr a g ss te ig e r u n g d u rc h ein en W a c h s tu m s fa k to r is t p ro p o rtio n a l dem am e rre ich b a re n H ö c h ste rtra g e feh len d en E r t r a g ; je d e r W a c h s tu m s fa k to r ve rm a g , u n a b ­ h ä n g ig v o n a llen än d ern , den E r t r a g zu steigern .

M a th em a tisch w ird dieses G esetz d u rch die lo ga- rith m isc h e G le ic h u n g :

lo g {A — y) — lo g A — c (x + b) (1) zu m A u s d ru c k g e b ra c h t, w o rin b e d e u te t: A den H ö c h ste rtra g , y den je w eilig en E rtr a g , c den W ir ­ k u n g sw e rt o d er -fa k to r eines W a c h stu m sfa k to rs, x die d a rg ereich te u n d b die b e reits im B o d en b e ­ fin d lich e N ä h rs to ff m enge. V o ra u s s e tz u n g fü r seine G ü ltig k e it is t die K o n sta n z der W achstum sjaktoren, d . h .: je d e r W ir k u n g s w e r t o d e r - fa k to r eines jed en W a c h s tu m s fa k to rs is t eine k o n s ta n te G rö ß e.

D iese G ru n d h yp o th e se , d er K e r n p u n k t d er Mi t- s c H E R L iC H s c h e n T h eo rie, zu g le ich ab er ih re sch w ä c h ste S telle , is t n a tü rlic h v o n u n geh eu rer T ra g w e ite ; b e s a g t sie d o ch n ich ts anderes, a ls d a ß z. B . d er P ro d u k tio n s w e rt des S tic k s to ffs u n a b h ä n g ig v o n d er B o d e n b e sch a ffe n h eit, d er B e riese lu n g , d er L ic h te in w irk u n g , d er T e m p e ra ­ tu r usw . fü r a lle P fla n z e n ste ts d er gleich e ist.

D ie W irk u n g s w e rte w u rd en v o n Mi t s c h e r l i c h

erre ch n et u n d sind fü r S tic k s to ff: 0,122, fü r P h o s ­ p h o rsä u re a ls P 2O s : 0,6, fü r K a li ( K 20 ) ohne N a tr o n : 0,33, m it N a tr o n : o,93x. D a ß h iern ach S tic k s to ff den g e rin g sten P r o d u k tio n s w e rt h a t — w a s im G e g e n sa tz zu d er la n d lä u fig e n M ein u n g ste h t, die ih m u n te r den 3 D ü n g e m itte ln , irr tü m ­ lich erw eise, den h ö ch ste n P r o d u k tio n s w e rt z u ­ sc h re ib t — is t in g u te r Ü b e re in stim m u n g m it an d eren B e fu n d e n . So sind fo lg en d e o p tim a le N ä h rsto ffg le ic h g e w ic h te fe s tg e s te llt w o rd en :

Von: F ü r :

N | P 2Os i K20

W O L F F ( 1 8 7 7 ) ...

Le m m e r m a n n (1918) . . .

•cur f Getreide . . W a g n e r , für { , , , „ ,

| K artoffeln . A u s o b ig en Z a h len is t e

2 3 - 4

4 6

b e n fa lls 1 1 1 1 ersieht!

1 .6 2 1 .7 3 .8

ich, d a ß S tic k s to ff den k le in sten W ir k u n g s w e r t h a t.

D a s G e se tz v o n den W a c h s tu m s fa k to re n b e ­ s a g t in W o rte n , d a ß , w en n m an z. B . m it d er e rsten D ü n g e rg a b e a u f 50 % des m ö g lich en H ö c h s t­

e rtra g e s A = 100 % k o m m t, m an m it ein er z w e i­

te n gleich en D o sis eine E rtr a g ss te ig e r u n g u m 25 % e rh ä lt, m it ein er d r itte n g leich g ro ß en M enge ein e S te ig e ru n g u m 1 2 ,5 % u sw ., w o b ei stets d ie ­ selb en B e tr ä g e , n ä m lich 5 0 % , 2 5 % , 1 2 ,5 % u sw . an A feh len . A u f gew isse A n a lo g ie n h ierzu in d er p h y s ik a lis c h e n C h em ie sei des In teresses h a lb e r h in gew iesen . B e i d er Z u c k e rin v e rsio n is t b e k a n n tlic h die in d er Z e ite in h e it in v e rtie r te M enge p ro p o rtio n a l d er n och in L ö s u n g b efin d lich e n , u n d b eim A u flö se n v o n K o c h s a lz in W a sser is t ja d ie L ö s u n g sg e s c h w in d ig k e it p ro p o rtio n a l der M enge, die b is zu r S ä ttig u n g n och fe h lt.

U n te r Z u g ru n d e leg u n g d er M iT S C H E R L iC H s c h e n W ir k u n g s fa k to re n e rg ib t sich, d a ß n ach steh en d e

1 L andw . Jb. 64, 191 (1926).

1 V g l. auch No a c k, Biederm anns Zbl. 58, 109 (1929) und Ra t h s a c k, Landw . Jb. 65, (1927).

Cytaty

Powiązane dokumenty

hang m it der K lim averschlechterung und dem W echsel der Tierwelt in dieser Periode von irgendwoher nach dem westlichen Europa vorgestoßen ist. Inw iew eit diese

D ie G eschichte dieser W issenschaft wird über diese Epoche nicht einen Nam en setzen, auch nicht zwei oder drei.. W eder können w ir uns heute die R

Diese Tatsache ist für die Blütenpflanzen des Hochmoors längst bekannt: so zeigen gegenwärtig die Zwergbirke (Betula nana) und die Krähenbeere (Empetrum nigrum)

fasser der Abhandlung hat sich nicht gedacht, daß man seine Mitteilung noch zu einer Zeit mit Freuden lesen wird, zu welcher die damals allmächtigen Banknoten in eine

Darlegung, daß die Helden Homers Übermenschen an K raft, an Ausdauer, vielleicht auch an Geist waren, auf sie aber die menschlichen Regungen und die Leiden und

DIE

A lle diese M öglichkeiten, den Motor einfach durch Schließen des Gashebels vom W agen abzuschalten, haben den Vorteil, daß sie die Zahl der Schaltgänge, die

der Mangel an ausreichenden Geldmitteln — denn derartige Arbeiten in Neuland sind selbstverständlich viel kostspieliger als in Europa, und allzugroßes Verständnis