Antoni Pelczyk
Kilka uwag o realizacji
Wielkopolskiego Parku
Etnograficznego w strukturze
Muzeum Pierwszych Piastów na
Lednicy : (od zaplecza przez skansen
do muzeum zintegrowanego)
Studia Lednickie 5, 201-210
1998
STUDIA LEDNICKIE V Poznań — Lednica 1998
A N T O N I P E L C Z Y K
M uzeum Pierw szy ch Piastów na L ednicy
K IL K A U W A G O R E A L IZ A C JI
W IE L K O P O L S K IE G O P A R K U E T N O G R A F IC Z N E G O W ST R U K T U R Z E M U Z E U M P IE R W SZ Y C H P IA ST Ó W NA L E D N IC Y
(OD Z A PL E C Z A P R Z EZ S K A N SE N DO M U ZE U M Z IN T EG R O W A N E G O )*
„ H ier p o u r d e m a in 1,1
Do p ow ołania ja k i realizacji W ielkopolskiego Parku E tnograficznego w D zieka now icach przystąpiono w 1975 roku z inicjatyw y D yrekcji M uzeum Pierw szych Piastów na L ednicy. M uzeum to, typu archeologicznego spraw ując opiekę m erytoryczną i adm i nistracyjną nad w czesnośredniow iecznym i ruinam i O strow a L ednickiego, uznanego obecnie za je d e n z piętnastu P om ników H istorii N arodu P olskiego, m iało na celu, w oparciu o budow ę skansenu, stw orzenie dla O strow a L ednickiego bazy konserw a- torsko-technicznej, m ieszkalnej, usługow ej, a zarazem otuliny, która w przyszłości skutecznie chroniłaby przed degradacją krajobraz kulturow y o brzeży je z io ra L ednica.
R ealizację tych zam ierzeń poprow adzono dw utorow o, z jednej strony część p rze noszonych obiektów zaczęto dość sw obodnie lokalizow ać w okół jezio ra, z drugiej zaś konsekw entnie przenoszono i skupiano, na ponad 21 hektarow ym obszarze — obiekty typow e dla historycznej W ielkopolski. T o w łaśnie na tym obszarze położono podw alinę pod W ielkopolski Park E tnograficzny potocznie nazyw anym „dużym skansenem ” w od różnieniu od m niejszych zespołów architektonicznych utw orzonych w R ybitw ach i na w schodnim przyczółku m ostow ym O strow a L ednickiego tzw . „m ałym skansenie” .
Z ałożenia program ow e W PE czyli tzw. „dużego skansenu” opracow ano w 1974 ro ku naw iązując w w ielu punktach do istniejącego ju ż założenia, sporządzonego przez śp. dra St. B łaszczyka, dla „M uzeum W si W ielkopolskiej” m ającego pow stać przy M uzeum N arodow ym R olnictw a w Szreniaw ie. O czyw iście podjęcie się realizacji m u zeum typu skansenow skiego przez inną instytucję i w innym m iejscu m usiało
dopro-* T ek st w yg ło szon y na og ó ln op o lsk iej konferen cji sk an sen ow sk iej n.t.: „S k an sen y po latach — za łożen ia a rea liz a c ja ". N ow y S ącz, 5 - 6 .1 0 .1 9 9 5 r.
'„ W c z o ra j d la ju tr a ” — T y tu ł w y staw y zorg anizo w an ej w 1980 r. w G alerie N atio n ale du G rand w Paryżu.
Ryc. 1. Plan W ielk o p o lsk ieg o Parku E tn ograficznego tzw . „dużego skan sen u ” . 20 2 A N T O N I P E L C Z Y K
KILKA UWAG O REALIZACJI W IELKOPOLSKIEGO PARKU ETNOGRAFICZNEGO 203
R yc. 2. M ap a o b rzeży jez io ra Lednickiego.
• 1 G n ie z n o
204 ANTONI PELC7.YK
R y c . 3. W ie lk o p o ls k i Park E tn o g ra ficz n y — fragm en t n aw sia .
w adzić do w prow adzenia w ów plan w ielu istotnych zm ian w ynikających z określenia zasięgu terytorialnego działania przyszłego m uzeum (skansenu), pojaw ienia się now ych trendów w m uzealnictw ie skansenow skim (problem y kopii, układu przestrzennego, charakteru prezentow anych obiektów , infrastruktury itp.), w skazań zaw artych w planie zagospodarow ania przestrzennego obrzeży je z io ra L ednica, perspektyw y pozyskania typow ych obiektów oraz m ożliw ości kom pozycji układu zabudow y — w ynikających z konfrontacji pozyskanego terenu z program em m erytorycznym .
O gólnie, zam ierzeniem organizatorów W PE byto i je st ukazanie daw nej wsi. Chodzi tu nie tylko o prezentację około 70-ciu różnych typów budynków architektury w iejskiej czy też zagród z ich zabudow ą m ieszkalną i gospodarczą, ale i o kom pleksow y obraz wsi w ielkopolskiej z w szystkim i jej składnikam i. W tym celu w skansenie przygotow uje się ekspozycję obejm ującą zespół zabudow ań chłopskich zlokalizow anych w zdłuż ow alnego naw sia, zespół ośw iatow o-sakralny z budynkiem szkoły elem entarnej, ko ściołem , plebanią i organistów ką, karczm ę, pojedyncze budynki przem ysłu w iejskiego, ja k rów nież zespól dw orski z folw arkiem i czw orakam i d la służby, a naw et cm entarz w iejski. Z atem m a pow stać tu organizm wiejski z caią jeg o złożoną strukturą społe czno-gospodarczą.
W tym kom unikacie spraw ą odrębną je st czy organizm ten m a tw orzyć kontekst kulturow ohistoryczny — dążący do urealnienia daw nej sytuacji, czy też z subiektyw
-KILKA UWAG O REALIZACJI WIELKOPOLSKIEGO PARKU ETNOGRAFICZNEGO 205
R y c . 4 . W ie lk o p o ls k i Park E tn o g ra ficz n y — fra gm en t z e s p o łu d w o r s k o -fo lw a r c z n e g o .
nie w ybranych, szeroko rozum ianych m uzealiów m a stać się etnograficznym m etoni- m em kultury wsi w ielkopolskiej.
W dotychczasow ej realizacji W PE m ożem y, ja k dotąd, w yróżnić trzy etapy o b ej m ujące: okres pierw szy od 1975 do 1981; okres drugi od 1982 do 1992 oraz okres trzeci (aktualnie trw ający) od 1993 roku.
Pierw szy etap to czas tw orzenia m inim um bazy konserw atorsko-technicznej, za zielenianie terenu, prow adzenie terenow ych badań penetracyjnych i w eryfikujących typow ane do przeniesienia obiekty oraz pierw sze ich translokacje, a dalej ich m ontaż na terenie skansenu. Przez ten czas rozebrano 23 obiekty z czego 21 zdołano ponow nie w znieść, a w tym 13 w petni w ykończyć. Jest to dość duży w ysiłek zw ażyw szy na fakt, że w tym czasie jed n o stk a nadrzędna, ja k ą je s t M PP na L ednicy, sam a dopiero się organizow ała w znosząc 10 różnych obiektów rozlokow anych na obrzeżach jezio ra Lednica, dalej ogrom ne zadaszenie nad ruinam i O strow a, a także kopię zespołu dw o r skiego na terenie W PE. Tak w ięc, po 6-ciu latach realizacji W PE, licząc posiadane 23 obiekty oryginalne i 3 kopie (zespól dw orski), m ieliśm y 26 obiektów , z których piętnaście przygotow ano pod ekspozycję bądź zagospodarow ano adm inistracyjno-te chnicznie.
D rugi etap — rozpoczyna się n ajw ażniejszym w ydarzeniem dla skansenu jakim je st udostępnienie go zw iedzającym . Fakt ten m iai m iejsce 1 czerw ca 1982 roku. W tym też czasie następuje przyśpieszenie tem pa budow y i zazieleniania skansenu.
206 ANTONI PELCZYK
5 . O s ie m n a s to w ie c z n y k o śc ió t zr ę b o w y , W a rtk o w ic e k /U n ie jo w a (stan z 19 97 r.). O b ie k t p rze n ie sio n y d o W P E .
Przenosi się kolejne 23 obiekty, a na kilkunastu prow adzi prace m ontażow e i w ykoń czeniow e. O statecznie w tym etapie zakończono realizację budow y na 26 obiektach, co łącznie dało 41 obiektów całkow icie w ykończonych z czego w 25 znalazły się różne ekspozycje, zaś w pozostałych 16-stu pracow nie, p om ieszczenia adm inistracyjne, gospodarcze, m agazyny, kasa, pkt. gastronom iczny oraz m ieszkania. W tym m iejscu należy nadm ienić, że na terenie skansenu znajduje się 7 m ieszkań , a w śród nich dw a bezpośrednio w oryginalnych zagrodach (łącznie m uzeum posiada 20 m ieszkań).
W tym sam ym czasie D yrektor W ydziału K ultury U rzędu W ojew ódzkiego w Po znaniu przekazuje m uzeum 3 w iatraki, które w 1977 roku w ram ach akcji uatrakcyj niania Szlaku Piastow skiego zostały przeniesione na w zgórze w M oraczew ie — m iej scow ości położonej na Szlaku pom iędzy G nieznem a P oznaniem . W ten sposób pow staje tu punkt etnograficzny W PE, który po pew nym czasie, w zbogacony o dw a d alsze obiekty (chałupę i stodołę), zostaje udostępniony zw iedzającym .
N ieco później, dochodzi do w ykupienia w R ogierów ku pod Poznaniem zabytko w ego w iatraka typu holender, który po przeprow adzeniu w nim rem ontu techniczno- konserw atorskiego zostaje udostępniony zw iedzającym . T ak więc, dochodzi do po w stania kolejnego punktu etnograficznego W PE. Jednocześnie w tym sam ym czasie dokonują się dw a istotne w ydarzenia dla funkcjonow ania m uzeum ja k o całości. M am tu na uw adze w łączenie (w struktury organizacyjne m uzeum ) — Rezerw atu A rcheo logicznego w G ieczu, a także pow ołanie L ednickiego Parku K rajobrazow ego — po zo stającego pod Z arządem D yrektora M uzeum . Od tej chw ili M PP n a Lednicy staje się
K IL K A U W A G O R E A L I Z A C JI W IE L K O P O L S K IE G O P A R K U E T N O G R A F IC Z N E G O 207
6 . Punkt etn o g r a ficz n y w M o r a c z e w ie — frag m en t e k s p o z y c ji.
instytucją interdyscyplinarną łączącą (na obecnym etapie dość luźno) nauki hum ani styczne z przyrodniczym i o strukturze instytucjonalnej obejm ującej:
• O strów Lednicki
• R ezerw at A rcheologiczny w G ieczu • L ednicki Park K rajobrazow y
• Z espoły architektoniczne w Rybitw ach i na przyczółku m ostow ym O strow a L ed nickiego
• W ielkopolski Park E tnograficzny z dw om a pkt. etnograficznym i w M oraczew ie i w Rogierów ku.
R ów nolegle z tym i przetasow aniam i w strukturze m uzeum , w ykupiono w m iej scow ości Jerzykow o zabytkow ą chałupę (chronioną in situ) z przeznaczeniem na hotel, a także w zbogacono je d e n z zespołów architektonicznych na o brzeżach je z io ra L ednica — o kolejny zabytkow y obiekt architektoniczny. Z atem , w tym czasie — M uzeum Pierw szych P iastów na L ednicy posiadało 49 obiektów na terenie W ielkopolskiego Parku E tnograficznego z czego 4! było całkow icie w ykończonych, choć o różnym przeznaczeniu; 6 obiektów w punktach etnograficznych W PE; dalej 11 obiektów w ze społach architektonicznych na obrzeżach jezio ra i 1 obiekt z p rzeznaczeniem na bazę agroturystyczną — czyli łącznie 67 obiektów architektury w iejskiej.
Jeśli chodzi o realizację program u m erytoryczno-przestrzennego skansenu, to w tym okresie zdecydow anie ju ż w ykrystalizow ał się je g o uktad przestrzenny z jed n o zn acz n ie
208 ANTONI PELCZYK
zdefiniow anym zespołem dw orsko-folw arcznym oraz w yraźnie ukształtow anym ze społem zabudow y chłopskiej czyli zasadniczej wsi.
T rzeci etap — to okres, który rozpoczął się przejęciem przez m uzeum byłego P aństw ow ego G ospodarstw a R olnego w D ziekanow icach, przeniesieniem się D yrekcji oraz części m uzeum do nowej siedziby w tym że gospodarstw ie oraz utw orzenie z W PE — O ddziału M P P na L ednicy. T e now e w ydarzenia spow olniły nieco tem po realizacji założeń program ow ych skansenu, jed n ak że nie na tyle, by się w nim nic nie działo. I tak, w ykupiono i rozebrano kolejne 4 obiekty w tym kuźnię ( obiekt, którego loka lizacja zaw sze m a dość duży w pływ na kształt w si), a przy dalszych 6 zakończono prace budow lano-m ontażow e.
Zatem na dzień dzisiejszy, na terenie W PE czyli tzw . „dużym skansenie” znajdują się 53 obiekty z czego 45 je s t całkow icie w ykończonych, 2 zm agazynow ane, a przy 6 trw ają prace m ontażow o-w ykończeniow e. Jeśli chodzi o rodzaj budynków to posia dam y 16 chałup, 11 stodół, 10 chlew ów , 4 spichlerze, 3 w iatraki (łącznie m uzeum posiada 9), 2 oficyny, dw ór, gołębnik, ow czarnię, piw nicę, karczm ę, kuźnię oraz k a plicę. N ajogólniej rzecz ujm ując, do pełnej realizacji program u brakuje nam około 13 obiektów z czego dw a tj. kościół i szkoła są najw ażniejsze, bow iem to one ostatecznie zam kną układ przestrzenny kreow anej wsi. N a szczęście, oba obiekty są ju ż w ytypo w ane, a je d e n z nich ju ż zinw entaryzow any, drugi zaś praw ie że przejęty2. Pozostałe obiekty stanow ią ju ż tylko dopełnienie poszczególnych zagród, zatem , pozyskanie ich m oże rozciągnąć się w czasie bez w iększego uszczerbku w percepcji układu ja k i ch a rakteru zabudow y. Istotnym je st jed n ak , by znajdujące się ju ż na terenie skansenu obiekty — zostały w w iększości udostępnione zw iedzającym , zaś bardzo agresyw na, n apow ietrzna linia energetyczna — ja k najszybciej skablow ana.
C hociaż, om aw iany okres nie je s t jeszcze zam knięty, sądzę, że zam knie go p o zy skanie i zm ontow anie obecnie najw ażniejszego w tym etapie obiektu, jak im je s t kościół — to ju ż teraz, zarysow uje się etap następny, w którym W PE przestanie być k om plem entarną częścią M uzeum Pierw szych Piastów na Lednicy. S ytuacja ta, spow odo w ana będzie nieuchronną (przy tak złożonej strukturze i program ie) transform acją m uzeum , które chcąc zachow ać swój stan posiadania m usi przekształcić się w „m uzeum now ego typu” tzw . m uzeum zintegrow ane, będące syntezą francuskich ekom uzeów , am erykańskich parków narodow ych, europejskich skansenów i rezerw atów przyrody. W takim zaś m uzeum , — obejm ującym , na dość dużym obszarze, w ytw ory człow ieka (kultury) i przyrody (tzw. korelaty kultury) — w szystkie je g o strukturalne elem enty składow e będą w zajem nie przenikające się, rów norzędne i zintegrow ane, w celu o chro ny w artości d ziedzictw a przyrodniczego i kulturow ego (przy aktyw nie w spółuczestni czącej społeczności lokalnej) regionu.
2 W dn iu 22 k w ietnia 1996 roku, w sku tek pro testu p arafian . M u zeu m przerw ało dem o n taż kościoła w G o lin ie k /K onina i o d stąp iło od je g o p rzejęcia. Jed n o cześn ie podjęto staran ia o pozy sk an ie n o w ego o biektu. O stateczn ie, staran ia te zako ń czy ły się w grudniu 1997 roku, kiedy to z d em o n to w an o i przeniesio n o do sk ansenu osiem n asto w ieczny ko śció ł z W artk ow ic k/U niejow a.
KILKA UWAG O REALIZACJI W IELKOPOLSKIEGO PARKU ETNOGRAFICZNEGO 209
E IN IG E B E M E R K U N G E N Ü B E R D IE R E A L IS IE R U N G DES G R O ß P O L N IS C H E N E T H N O G R A P H IS C H E N P A R K S IN D E R ST R U K T U R DES M U S E U M S
D E R E R ST E N P IA S T E N IN L E D N IC A
(V on d er B asis üb er ein F reilichtm useum bis zu ein em integrierten M useum )
M it d er B erufung und R ealisierung des G roß p o ln isch en E nth n o g rap h isch en Parks in D ziek an o w ice w urde im Ja h re 1975 au s d e r In itiative d er D irektion des M u seu m s d er Ersten P iasten a u f L ed n ica begonnen. D as Ziel d iese r U n tern eh m u n g w a r das B ilden, a u f G rund d er E rrich tu n g eines Freilich tm u seu m s, e in e r K onser- vations-, technischer, W ohn- und D ien stleistu n g sb asis und zugleich ein er „U m h ü llun g ” für O stró w Lednicki, d ie in d er Z uk u n ft d ie K u ltu rlan d sch aft d e r R än d er vom L edn ica-S ee vo r D eg rad atio n w irksam schützt.
D ie se P län e w urden in zw ei R ichtungen g eführt; einerseits w urde ein T eil d e r verlegten O b jekte ziem lich frei um den See in Form von k leinen arch itek to n isch en K o m plexen unterb rach t und and erseits w urden au f einem G eb iet von üb er 21 ha d ie für h istorisches G roßpolen typischen O b jekte konseq u en t v erleg t und k o nzentriert. D adurch w urden die G rundlagen für den G roß p o ln isch en E nth n o g rap h isch en P ark geschafft, g enannt gew ö h n lich „das g roße Freilich tm u seu m ”, im G eg en satz zu den klein eren arch itek to n isch en in R ybitw y geg rü n d eten K o m plexen und zu dem B rü c k e n k o p f von O stró w L ed n ick i, dem so gen an n ten „k leinen Freilich tm u seu m ” .
In d er bisherigen R ealisierung d es G roß p o ln isch en E nth n o g rap hisch en Parks kön n en w ir drei Etappen unterscheiden, die folg en d e Z eitab sch n itte um fassen: d er e rste Z eitab sch n itt von 1975 bis 1981; d er zw eite Z eitab sch n itt von 1982 bis 1992 und d er d ritte Z eitab sch n itt (aktuell) von 1993.
D ie erste Etappe w ar die Z eit d er B ildung d e r m in im alen K onservations- und tech n isch en B asis, S ch af fung von G rün an lag en , Führung d er G elän d e- und V erifik atio n su n tersuch u n g en d er zu r V erleg u n g ausge w ählten O b jekte sow ie deren erste T ran slo k atio n en und M ontage a u f dem G eb iet des F reilichtm useum s.
D ie zw eite E tap p e w ar die Ü bergabe des Freilich tm u seu m s für d ie B esucher, w as am 1. Juni 1982 erfolgte und die H erau sk ristallisieru n g sein er R au m an o rd n u n g m it ein d eu tig d efin iertem K om plex H erren hof-V orw erk und m it dem d eutlich gestalteten K om plex d er B auerb eb au u n g , also des grun d sätzlich en D orfes. D ie d ritte Etappe (aktuell) ist d er Z eitrau m , im dem das M useum das e h em alig e S taatsg u t in D ziekan o w ice üb ern o m m en hat. Ein Teil des M u seu m s w urde in d en n euen Sitz in d iesem S taatsg u t v erlegt. A us dem G roß p o ln isch en E thn o g rap h isch en Park w urde ein e A b teilu n g des M u seu m s d er E rsten Piasten au f L ednica geb ild et und m an h at w eitere T ran slo k atio n en von den nächsten O b jek ten au f das G elände des F reilichtm useum s durchgeführt.
A u f dem G eb iet des G roß p o ln isch en E thnographischen Parks, also in dem so gen an n ten „großen Frei lichtm useum ” befinden sich je tz t 53 O bjekte, von den 45 vö llig ausg eb au t und 2 eing elag ert sind; bei 6 O bjekten w erden die M ontage- und A usb au arb eiten durch g efü h rt. W enn es sich um die G eb äu d eart handelt, da haben w ir 16 H äuser, 1 1 Scheunen. 10 S ch w ein eställe, 4 Sp eicher, 4 W in d m ü h len (das M u seu m besitzt insgesam t 9 W in dm ühlen), 2 H ofg ebäu d e, einen H errenhof, einen T aub en sch lag , eine S chäferei, einen K eller, einen K rug, eine Schm iede und ein e K apelle. A llgem ein gesag t fehlt es uns noch, zu r vollstän d ig en R eali sierung des P rogram m es, ca. 13 O b jekte, w ovon zw ei, d.h. ein e K irche und ein e S chule am w ichtigsten sind, weil genau sie das R aum system des errich teten D orfes en d g ü ltig schließen.
O bw ohl d e r besp ro ch en e Z eitabsch n itt noch nich t gesch lo ssen ist, ich bin d e r M ein u n g , daß ihn das G ew innen und M ontieren des in d ieser Etappe w ich tig sten O b jek ts d.h. d er K irche schließen w ird, tritt schon jetz t eine nächste Etappe hervor, in d er d er G roßp o ln isch e E th n o g rap h isch e Park kein B estandteil des M useum s d er Ersten Piasten a u f L ed nica m eh r sein w ird. D iese Situ atio n w ird die unv erm eid lich e (bei ein er so k o m plizierten S truktur und P rogram m ) T ran sfo rm atio n des M u seu m s bew irk en , das um seinen Besitzstand zu erhalten, in ein „M useum des neuen T y p s” das so genannte in teg rierte M useum — eine Synthese d er französischen E k o -M useen, am erikan isch en N ationalparks, euro p äisch en F reilichtm useen und N atu rsch u tzg e biete ist, u m w an d eln m uß. In einem so lchen M useum , das a u f ein em ziem lich g roßen G eb iet die E rzeu g n isse des M enschen (d er K ultur) und d er N atu r (die so gen. K u ltu rk o rrelate) um faßt, w erden alle seinen stru k tu rellen B estandteile geg en seitig d u rch dringen, gleich b ed eu ten d und integriert sein, um die W erte d er N atur- und Kulturerbe (bei a k tiv er T eiln ahm e d er L o k algem ein sch aft) d er R egion zu schützen.
210 A N TO N IPELCZYK
A B B IL D U N G E N
A bb. ł. Plan des G ro ßpolnischen E th nographischen Parks, d es so genannten „großen Freilichtm useum s. A bb. 2. K arte d er R än d er vom Lednica-S ee.
A bb. 3. D e r G roßpolnische E th n ographische P ark — ein Fragm ent des Angers.
Abb. 4. D er G roßpolnische E th n ographische P ark — ein F ragm ent des K om plexes H errenhof-V orw erk. A bb. 5. E ine B lockbaukirche aus dem 18. Jh., W artkow ice bei U n iejów (Z ustand aus 1977). Ein in den G ro ßpolnischen E thnographischen Park ü b ertragenes O bjekt.
