OCENA POZIOMU RZECZYWISTEJ OCHRONY PRAW WIERZYCIELI

OCENA POZIOMU

RZECZYWISTEJ OCHRONY PRAW WIERZYCIELI

WIERZYTELNOŚCI >> KOSZTY TRANSAKCYJNE >> JAKOŚĆ PRAWA

prof. Katarzyna Kreczmańska- Gigol

dr Jan Michalak

dr Łukasz Goździaszek dr Piotr Staszkiewicz

dr Jan Michalak, dr Piotr Staszkiewicz Od lewej: mgr Tomasz Łapaj, prof. Jacek Gołaczyński,

dr Maria Kaczorowska

mgr Jarosław Horobiowski, prof. Izabella Gil

Od lewej: prof. Jacek Gołaczyński,

dr Łukasz Goździaszek, prof. Katarzyna Kreczmańska-Gil, dr Jan Michalak, dr Piotr Staszkiewicz, prof. Elżbieta Mączyńska

Od lewej: dr Jan Michalak, prof. Jacek Gołaczyński, prof. Elżbieta Mączyńska, dr Piotr Staszkiewicz, prof. Andrzej Wernik

WPROWADZENIE Elżbieta Mączyńska

Ochrona praw wierzycieli: Wszyscy jesteśmy i wierzycielami, i dłużnikami 5 Część I. WIERZYTELNOŚCI I UPADŁOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW

Elżbieta Mączyńska

Wierzytelności – fundamentalna kwesti a ekonomiczna i prawna 9 Piotr Staszkiewicz, Sylwia Morawska

Ocena poziomu rzeczywistej ochrony praw wierzycieli w Polsce w latach

2004-2012 – koszty transakcyjne dochodzenia praw z umów 19 Jarosław Horobiowski

Praktyka upadłościowa w Polsce w latach 2002-2012 na przykładzie

sądu upadłościowego we Wrocławiu 25 Paulina Kupis

Dysfunkcje postępowań upadłościowych – perspektywa wierzycieli 35 Sylwia Morawska, Piotr Staszkiewicz, Jan Michalak

Analiza frekwencyjna badań nad bankructwem 43 Część II. WIERZYTELNOŚCI I ICH ZABEZPIECZENIE

Jacek Gołaczyński

Prawne zabezpieczenia wierzytelności i ocena ich skuteczności 49 Tomasz Weitz, Jakub Franczak

Ochrona praw podmiotowych dłużnika a prawa wierzyciela 59 Tomasz Łapaj

Hipoteka bankowa – praktyczne aspekty stosowania zabezpieczenia 66 Maria Kaczorowska

Złagodzona akcesoryjność hipoteki a pozycja wierzyciela hipotecznego

w prawie polskim i w perspektywie europejskiej 83 Część III. WINDYKACJA WIERZYTELNOŚCI

Izabella Gil

Wpływ ogłoszenia upadłości i wszczęcia postępowań restrukturyzacyjnych

na cywilne postępowania egzekucyjne i zabezpieczające 94 Katarzyna Kreczmańska-Gigol

Koszty transakcyjne a windykacja polubowna 103

TREŚCI WIEC 2017

NR 2(77) CZERWIEC 2017

SPIS TREŚCI

BIULETYN POLSKIEGO TOWARZYSTWA EKONOMICZNEGO kwartalnik bezpłatny – ukazuje się od 1990 r.

PUBLIKACJA WYDANA W RAMACH PROJEKTU „OCENA POZIOMU RZECZY- WISTEJ OCHRONY PRAW WIERZYCIELI W POLSCE W LATACH 2004-2012 – KOSZTY TRANSAKCYJNE DOCHODZENIA PRAW Z UMÓW”, SFINANSOWA- NEGO ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO CENTRUM NAUKI PRZYZNANYCH NA PODSTAWIE DECYZJI NUMER DEC-2013/09/B/HS4/03605.

Łukasz Goździaszek

Funkcjonowanie elektronicznego postępowania upominawczego 111

Część IV. MISCELLANEA Debaty i konferencje PTE Udział bankowości spółdzielczej w racjonalizacji gospodarowania i aktywizowaniu lokalnego kapitału 119

Kultura w ekonomii, zarządzaniu i fi nansach 120

Ryzyko w działalności polskich przedsiębiorstw średnich, małych i mikro 120

Czy prawdziwa społeczna odpowiedzialność biznesu jest możliwa w praktyce? 121

Tomasz P. Wiśniewski Czy banki spółdzielcze są w błędnym kole rozwoju? 122

Wierzytelności opinie – kontrowersje – rekomendacje Wybrane fragmenty stenogramu z konferencji naukowej pn. „Ocena poziomu rzeczywistej ochrony praw wierzycieli w Polsce w latach 2004-2012 – koszty transakcyjne dochodzenia praw z umów” (PTE w Warszawie, 20 marca 2017 r.) 124

Z naszych starodruków Artur Bardzki. Banki ziemskie w Cesarstwie a Królestwo Polskie 128

Kwesti onariusz ekonomisty Jan Krzysztof Solarz 131

Więcej o wierzytelnościach i bankructwach Biuletyny PTE 4/2016, 1/2015, 1/2013 – spisy treści 132

Autorzy 135

Bibliografi a 136

Polecamy lektury 144

WYDAWCA:

ZARZĄD KRAJOWY

POLSKIEGO TOWARZYSTWA EKONOMICZNEGO Nowy Świat 49

00-042 Warszawa

tel. 22 551 54 01, faks 22 551 54 44, mail: zk@pte.pl PREZES ZARZĄDU:

prof. dr hab. ELŻBIETA MĄCZYŃSKA

RECENZENT NAUKOWY WYDANIA:

prof. dr hab. MIROSŁAWA KWIECIEŃ

PRZYGOTOWAŁ ZESPÓŁ W SKŁADZIE:

mgr PAWEŁ ADAMCZYK

mgr PAWEŁ DĄBROWSKI – koordynator projektu prof. dr hab. BOGUSŁAW FIEDOR

mgr STANISŁAW GLIŃSKI

mgr ROBERT GRZESIŃSKI – redaktor prowadzący mgr ANNA KUCHARCZYK

mgr MICHAŁ PLEWCZYŃSKI prof. dr hab. BOGDAN ŚLUSARZ REDAKTOR NAUKOWY:

prof. dr hab. ELŻBIETA MĄCZYŃSKA REDAKTOR JĘZYKOWY:

MICHAŁ JADCZAK SKŁAD I PROJEKT OKŁADKI:

RADOSŁAW KAMIŃSKI rdslv.kmnsk@gmail.com DRUK I OPRAWA:

DB PRINT POLSKA Sp. z o.o.

NAKŁAD: 450 egz.

Biuletyn PTE znajduje się na liście czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego – za publikację autorzy mogą otrzymać 4 punkty. Więcej na stronie MNiSW: nauka.gov.pl

Wszystkie biuletyny dostępne są w wersji elektronicznej na stronie internetowej PTE pte.pl w dziale Czasopisma. Zapraszamy też na strony owe.pte.pl oraz szkolenia.

OWADZENIE

Elżbieta Mączyńska

Wszyscy jesteśmy

i wierzycielami, i dłużnikami

Oddajemy do rąk czytelników trzeci już Biule- tyn, który ma charakter specjalny, monotematyczny i dotyczy problematyki ochrony praw wierzycieli.

Problematyka ta jest przedmiotem badań w ramach grantu Narodowego Centrum Nauki nt. „Ocena po- ziomu rzeczywistej ochrony praw wierzycieli w Pol- sce w latach 2004-2012 – koszty transakcyjne do- chodzenia praw z umów” (grant nr UMO-2013/09/B/

HS4/03605). Grant ten jest realizowany pod moim kierunkiem przez zespół naukowców i praktyków funkcjonujący jako konsorcjum badawcze Szkoły Głównej Handlowej ¹ i Wydziału Prawa, Administra- cji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego (tamtej- szym zespołem kieruje prof. dr hab. Jacek Gołaczyń- ski) ². Pierwszy Biuletyn dotyczył przede wszystkim jakości prawa (Biuletyn PTE 2015 nr 1). W Biule-

tynie drugim dominowały kwestie funkcjonowania oraz skuteczności regulacji dotyczących upadłości i restrukturyzacji przedsiębiorstw (Biuletyn PTE 2016 nr 4). Niniejszy zaś Biuletyn ukierunkowa- ny jest na interdyscyplinarne, w tym ekonomiczne i prawne analizy dotyczące ochrony praw wierzy- cieli w kontekście praw i motywacji dłużników, ale także w kontekście funkcjonowania sądownictwa, w tym sądów elektronicznych.

Decyzja o publikacji kolejnego Biuletynu (a tak- że poprzednich) poświęconego problematyce wie- rzytelności wynika z tego, że tematyka ta, choć jest specjalistyczna, w jakiejś mierze dotyczy za- razem każdego kto kiedykolwiek był wierzycielem albo dłużnikiem. Stąd celowość upowszechniania i popularyzacji wiedzy na ten temat, czemu służą

1 Wykonawcy badań ze strony SGH to 15-osobowy następujący zespół pracowników i doktorantów SGH oraz ekspertów spoza tej uczelni: (kolejność alfabetyczna): mgr P. Bondarowski, mgr K. Duleba (SGH), mgr M. Frąszczak , dr hab. K. Kreczmańska – Gigol, mgr P. Kupis, mgr M. Łabędzki, prof. P. Masiukiewicz, prof. dr hab. E. Mączyńska (kierownik badań), dr hab. S. Morawska (SGH), mgr M.

Nowak, dr hab. W. Rogowski, prof. dr hab. Roman Sobiecki, dr P. Staszkiewicz oraz K. Joński (Ministerstwo Sprawiedliwości)

2 Wykonawcy badań ze strony Uniwersytetu Wrocławskiego to: prof. dr hab. J. Gołaczyński, dr Ł. Goździaszek, dr S. Kotecka-Kral, dr A. Stangret-Smoczyńska, mgr S. Gali, mgr J. Horobiowski (Sąd Rejonowy dla Wrocławia-Fabrycznej we Wrocławiu).

WPROWADZENIE

Ochrona praw wierzycieli:

m.in. wyniki badań naukowych. Publikacja w for- mie biuletynu, zarówno w wersji papierowej, jak i cyfrowej (http://www.pte.pl/223_biuletyny_pte.

html) gwarantuje wysoki stopień upowszechnienia, zważywszy zwłaszcza na wielotysięczne gremium Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. Ponadto, w projekcie grantu założono, że wyniki badań będą poddawane interdyscyplinarnym dyskusjom (w tym metodą delfi cką), dyskusjom w środowisku ekono- mistów, prawników i przedstawicieli innych dys- cyplin, a także praktyków oraz polityków. Wyniki tych dyskusji prezentowane są w tym Biuletynie, jak i w poprzednich.

Biuletyn zawiera wybrane referaty, refl eksje i opi- nie stanowiące pokłosie otwartej, interdyscyplinar- nej, konferencyjnej debaty zorganizowanej przez KNoP SGH i PTE ³. Debata ta była ukierunkowana nie tylko na przedstawienie cząstkowych wyników badań oraz dalszych zamierzeń badawczych, ale przede wszystkim na poddanie ich interdyscypli- narnym ocenom i weryfi kacjom, z uwzględnieniem dorobku i doświadczeń, zarówno naukowców repre- zentujących różne dyscypliny nauki, jak i prakty- ków życia gospodarczego, w tym zwłaszcza praw- ników. Tego typu otwarta debata łączy zalety burzy mózgów i metody delfi ckiej.

Jak wykazywaliśmy w Biuletynie nr 1 z 2015 r., w związku z burzliwymi przemianami, jakich do- świadcza globalna gospodarka, zwiększa się waga problematyki ściągalności wierzytelności i general- nie dochodzenia praw z umów. Zaostrza się i nara- sta problem związanych z tym kosztów. Świadczą o tym trudności z egzekwowaniem wierzytelności pojawiające się nie tylko w relacjach między przed- siębiorstwami i ich kontrahentami, ale także w re- lacjach między instytucjami państwowymi, w tym samorządowymi ponadnarodowymi, a nawet między niektórymi państwami. Przyczyny tego groźnego dla harmonijnego rozwoju społeczno-gospodarczego

zjawiska mają złożone podłoże o charakterze glo- balnym i krajowym. Wiążą się one z dysfunkcja- mi w systemie tworzenia i egzekwowania prawa oraz funkcjonowania instytucji wymiaru sprawie- dliwości, erozją w systemie wartości społecznych i związanymi z tym zjawiskami anomii. Przyczyny te wiążą się też z nasilaniem się w wielu krajach ba- rier wzrostu i rozwoju społeczno-gospodarczego, ba- rier mających symptomy sekularnej stagnacji ⁴.

Jak już wskazywaliśmy, zapoczątkowany w USA w latach 2007-2008 kryzys globalny spektakularnie wykazał, że dokonujące się przemiany cywilizacyj- ne, postępujące procesy globalizacji, rozwój rynków kapitałowych i ponadnarodowych przedsiębiorstw oraz związana z tym złożona sieć powiązań w go- spodarce sprawiają, że nie tylko gospodarka, przed- siębiorstwa, ale i ryzyko, w tym bankowe ryzyko niewypłacalności kredytobiorców oraz ryzyko ich bankructw, podlegają globalizacji, prowadząc do efektu domina. Towarzyszy temu nie tylko syndrom

„za duży, żeby upaść”, lecz także syndrom „zbyt po- wiązany, zbyt zglobalizowany, żeby upaść”. Rodzi to nowe wyzwania, ale i trudności badawcze, wyni- kające z zaciemniania i zmniejszania się transparent- ności przyczyn bankructw. Zmniejsza się przy tym przejrzystość procesów upadłościowych i bankructw przedsiębiorstw.

Stąd potrzeba i uzasadnienie podejmowania ba- dań ukierunkowanych na teoretyczne i empirycz- ne identyfi kowanie poziomu rzeczywistej ochrony praw wierzycieli w Polsce oraz kosztów transakcyj- nych dochodzenia praw z umów. Nieprawidłowości w funkcjonowaniu prawa regulującego roszczenia wierzycieli w skrajnym przypadku mogą prowadzić do upadłości przedsiębiorstw. Potwierdzają to ba- dania prowadzone od kilku lat w SGH w Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie. Ich wyniki są regularnie publikowane ⁵. Ponadto przekazywane są instytucjom zajmującym się tą problematyką. Wyniki te zostały

3 Debata ta odbyła się 20 marca 2017 r. w Polskim Towarzystwie Ekonomicznym w Warszawie i miała charakter otwarty. Wzięli w niej udział przedstawiciele różnych dyscyplin naukowych i różnych profesji, w tym przede wszystkim ekonomiści, prawnicy, socjologowie i in. Pełny zapis debaty zawiera jej stenogram zamieszczony na stronie internetowej PTE http://www.pte.pl/243_konferencje_cd.html

4 Szerzej na ten temat: E. Mączyńska, Sekularna stagnacja w: Reforma Kulturowa 2020-2030-2040. Sukces wymaga zmian, KIG.

Warszawa 2015

5 Vide m.in. opublikowane w SGH monografi e, prace zbiorowe: 1. Ekonomiczne aspekty upadłości przedsiębiorstw w Polsce, red. E.

Mączyńska, 2005; 2. Zagrożenie upadłością, red. K. Kuciński, E. Mączyńska, 2005; 3. Bankructwa przedsiębiorstw. Wybrane aspekty instytucjonalne, red. E. Mączyńska, 2009; 4. Meandry upadłości przesiębiorstw. Klęska czy druga szansa, red. E. Mączyńska, 2010; 5.

Cykle życia i bankructwa przedsiębiorstw, red. E. Mączyńska, 2011; 6. Ekonomia i prawo upadłości przedsiębiorstw. Zarządzanie przed- siębiorstwem w kryzysie, red. S. Morawska, 2012; 7. Procesy upadłościowe i naprawcze w Polsce na tle doświadczeń Unii Europejskiej, red. E. Mączyńska, 2013; 8. Upadłości, bankructwa i naprawa przedsiębiorstw, red. A. Adamska, E. Mączyńska, 2013; 9. Bankructwa, upadłości i procesy naprawcze przedsiębiorstw, red. E. Mączyńska, 2015, Efektywność procedur upadlościowych,;10. Efektywność procedur upadłościowych. Bankructwa przedsiębiorstw– katharsis i nowa szansa, E. Mączyńska, S. Morawska, 2015.

wykorzystane m.in. w pracach Banku Światowego i Ministerstwa Sprawiedliwości (w tym w pracach powołanego w 2012 r. Zespołu Ministra Sprawie- dliwości ds. Nowelizacji Prawa Upadłościowego i Naprawczego).

Jak zostało wykazane w poprzednich biuletynach, problemów kryzysów wynikających z nieprawidło- wości w regulowaniu i egzekwowaniu wierzytel- ności doświadczają zarówno przedsiębiorstwa jak i gospodarstwa domowe. Ten problem, niemalże sta- ry jak świat, znajduje miejsce w wielu publikacjach nie tylko współczesnych. Dowodzą tego rozmaite starodruki (zob. część IV). Jednakże w ostatnich la- tach debata na temat niespłacania długów, kryzysów, bankructw i upadłości spektakularnie się zintensyfi - kowała, co wiąże się z turbulentnymi zjawiskami, ja- kie przyniósł zapoczątkowany w okresie 2007-2008 w USA globalny kryzys fi nansowy, a także rosnące trudności z wypłacalnością niektórych krajów, czego przykładem jest m.in. Grecja.

Nieprawidłowości w procesie dochodzenia prawa, w tym nieprawidłowości w regulowaniu wierzytel- ności, zwiększają koszty transakcyjne w działalności gospodarczej. W przypadku takich nieprawidłowo- ści są one nader wysokie. Mają przy tym charakter materialny, jak i pozamaterialny, np. reputacyjny.

Wynikają m.in. z nakładów ponoszonych na proce- sy sądowe, nakładów czasu, zakłóceń w działalności gospodarczej itp. To wysokie koszty transakcyjne są jednym z czynników sprawiających, że w Polsce produktywność w gospodarce i wydajność pracy jest niższa aniżeli w wielu innych krajach, bardziej sku- tecznych w dbałości o jakość kształtowania prawa i należyte jego funkcjonowanie.

W debacie zabrało głos kilkanaście osób. Wy- brane fragmenty tych wystąpień przedstawione zostały w końcowej części Biuletynu. Ramy tej publikacji uniemożliwiają pełną relację z debaty.

Zainteresowani znajdą ją w stenogramie (publiko- wanym na stronach internetowych Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie – Zakładu Badania Bankructw oraz ZK PTE – http://www.pte.pl/pliki/2/11/autLI- NE_2017_03_20_17h04m19s[1].pdf). W ramach najkrótszej konferencyjnej syntezy można stwier- dzić, że debata miała charakter wielowątkowy i in- terdyscyplinarny, co sprzyjało jej kompleksowości, uwzględniane były zarówno kwestie makroekono- miczne, prawne, socjologiczne i psychologiczne.

Wypowiadali się nie tylko naukowcy, ale i praktycy, w tym ekonomiści, inżynierowie, biegli rewidenci, prawnicy, socjologowie, psychologowie i in. Deba- ta była poprzedzona dodatkowymi wywiadami spe- cjalistycznymi z przedstawicielami praktyki, w tym przede wszystkim sektora bankowego.

Wyniki tych prac prezentowane są w niniejszym Biuletynie w czterech częściach. Część I pt. Wierzy- telności i upadłości przedsiębiorstw zawiera głównie wyniki badań 1200 akt sądowych, udostępnionych przez sądy upadłościowe w Gdańsku, Warszawie i Wrocławiu.

Część II, zatytułowana Wierzytelności i ich zabez- pieczenie, to głównie analizy prawne. Przedstawiane są podstawowe kategorie prawne dotyczące wierzy- telności i długów, takie jak np. hipoteka, zastaw i in.

Wskazuje się tam m.in. na słabości i kontrowersje dotyczące obowiązujących regulacji. Część ta doty- czy ochrony praw wierzycieli w praktyce i zawiera wyniki badań empirycznych na temat skuteczności postępowania sądowego jako fundamentalnego na- rzędzia ochrony praw wierzycieli. Przedstawiane są tu dysfunkcje postępowań upadłościowych oraz in- nych postępowań sądowych.

Część III Biuletynu pt. Windykacja wierzytelności ukierunkowana jest na przedstawienie zalet i wad poszczególnych form windykacji wierzytelności, w tym m.in. windykacji polubownych i zwykłego po- stępowania cywilnego.

Celem pełniejszego przedstawienia wyników ba- dań i dyskusji w części IV pt. Miscellanea zapre- zentowane zostały wybrane fragmentu stenogramu z konferencji, jaka odbyła się w 2017 roku w ramach grantu. Prezentacja wyników debaty ukierunkowana jest na zwiększenie kompleksowości analiz. Zwięk- szeniu holizmu badawczego służą także konsultacje z zespołem Uniwersytetu Warszawskiego realizują- cym pod kierunkiem prof. dr hab. Iwony Jakubow- skiej-Branickiej (vide fragment wystąpienia) projekt badawczy na temat ochrony praw wierzycieli w kon- tekście pożyczek chwilówkowych.

Taki układ Biuletynu podporządkowany został głównemu celowi prezentowanych w nim badań, jakim jest możliwie kompleksowa identyfi kacja głównych czynników determinujących rzeczywi- stą ochronę praw wierzycieli, identyfi kacja wy- stępujących w tym obszarze dysfunkcji oraz sfor- mułowanie rekomendacji dotyczących możliwych

OWADZENIE

kierunków rozwiązań oraz niezbędnych zmian.

Badania nie mogłyby być realizowane bez zaanga- żowania i pomocy wielu osób i instytucji, którym w tym miejscu w imieniu całego zespołu badaw- czego i własnym składam podziękowania. Dziękuję Bankowi PKO S.A., Panu prezesowi Zbigniewowi Jagiełło i Panu wiceprezesowi Piotrowi Mazurowi za konsultacje oraz za możliwość dodatkowych konsul- tacji z zespołem pracowników, dzięki czemu mógł się ukazać w tym Biuletynie tekst dotyczący ban- ków. Wielce pomocne były konsultacje i materiały pozyskane od Pana Andrzeja Rotera (niektóre z nich prezentujemy w tym Biuletynie), prezesa zarządu Konferencji Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce.

Podziękowania kieruję także do Pana Sławomira Grzelczaka, wiceprezesa Biura Informacji Kredyto- wej, który zechciał podzielić się swoimi doświadcze- niami na temat ochrony praw wierzycieli, zwłaszcza w kontekście dostępu do danych na ten temat. Wie- le ważnych opinii przekazała nam Pani Krystyna Majerczyk-Żabówka, prezes Krajowego Związku Banków Spółdzielczych. Mieliśmy zarazem moż- liwość konsultacji prawnej. Bogate informacyj- nie okazały się też opinie i materiały udostępnione

w ramach rozmów z Panem Zdzisławem Kupczy- kiem, prezesem zarządu Banku BPS S.A. Banku Polskiej Spółdzielczości. Dzięki tym kontaktom, w ramach konwersatorium „Czwartki u Ekonomi- stów” zorganizowana została specjalna debata po- święcona bankowości spółdzielczej pt. Udział banko- wości spółdzielczej w racjonalizacji gospodarowania i aktywizowaniu lokalnego kapitału. Dziękuję także Związkowi Banków Polskich oraz innym podmio- tom, które nie odmówiły nam badawczego wsparcia.

Wraz z zespołem realizującym grant pn. „Ocena poziomu rzeczywistej ochrony praw wierzycieli w Polsce w latach 2004-2012 – koszty transakcyjne dochodzenia praw z umów” zachęcam do zapozna- nia się z prezentowanymi w niniejszym Biuletynie materiałami i do udziału w kolejnych debatach, a także do wypowiedzi na ten temat. Będziemy też zobowiązani za nadsyłanie opinii do wykonawców i kierownictwa grantu (kontakt na stronie interneto- wej SGH).

Zachęcamy także do zainteresowania się wydanymi przez Ofi cynę Wydawniczą publikacjami dotyczący- mi bankructw i niewypłacalności przedsiębiorstw.

Ich wykaz zamyka niniejszy Biuletyn.

Elżbieta Mączyńska

Wierzytelności – fundamentalna

kwesti a ekonomiczna i prawna

Wprowadzenie

Choć od kilku lat sektor przedsiębiorstw niefi - nansowych w Polsce charakteryzuje systematyczny wzrost zasobów płynnych aktywów, w tym inwe- stycji krótkoterminowych i środków pieniężnych, wciąż w niedostatecznym stopniu przekłada się to na dyscyplinę płatniczą i płatniczą moralność. Co z kolei wyraża się w nieterminowych płatnościach i zatorach płatniczych. Narusza to interesy wierzycieli i świadczy o niedostatecznej ochronie ich praw. Wie- le przedsiębiorstw wciąż zderza się z problemem zatorów płatniczych, czyli z sytuacją, gdy długi na- rastają, a przy tym niespłacanie długów przez po- szczególne podmioty nawarstwia się oraz wywołuje efekt zarażania i wydłużania się łańcucha niespła- canych długów. Tym samym, niespłacanie długów przez kontrahentów sprawia, że mnożą się trudności płatnicze ich wierzycieli, bezskutecznie oczekują- cych na należne im płatności.

Ten swego rodzaju efekt domina oznacza, że nie- spłacanie długów przez jednego kontrahenta wcią- ga w toń niewypłacalności inne, powiązane z nim jednostki, osoby prawne lub/i fi zyczne, w tym tak-

że np. osoby zatrudnione przez niewywiązujące się ze swych zobowiązań podmioty. Wg defi nicji NBP, zator płatniczy to „sytuacja powstała wskutek sku- mulowania (nagromadzenia) się zadłużeń i prze- chodzenia ich na kolejnych powiązanych ze sobą kontrahentów” ¹. Utrzymywanie się takiej sytuacji sprawia, że kontrahenci, wytwórcy i sprzedawcy produktów i usług, którzy nie odzyskują należnych im płatności, sami popadają w niewypłacalność i nie są w stanie terminowo spłacać swoich zobowiązań wobec ich kontrahentów, w tym dostawców, pracow- ników, instytucji fi nansowych i in. Gdy taka sytuacja utrzymuje się dłużej, zaczyna nabierać cech epide- mii niespłacania długów, przenosząc się na inne jed- nostki i nieuchronnie zarażając kolejnych uczestni- ków obrotu gospodarczego.

Wywołuje to negatywne następstwa nie tylko eko- nomiczne, ale i społeczne, w tym m.in. szczególnie groźne dla harmonijnego rozwoju społeczno-go- spodarczego zjawisko erozji zaufania oraz anomii, czyli chaosu w systemie wartości społecznych. Jeśli zjawisko niespłacania lub nieterminowego spłaca- nia długów staje się powszechne, to przestaje być

1 Zator płatniczy, https://www.nbportal.pl/slownik/pozycje-slownika/zator-platniczy

CZĘŚĆ I. WIERZYTELNOŚCI I UPADŁOŚCI

PRZESIĘBIORSTW

oczywiste, czy jest to moralne czy nie. Łączy się to zatem z kwestią moralności płatniczej, mierzonej wielkością niespłaconych długów i opóźnieniami w ich spłacaniu, choć niespłacanie długów nierzad- ko wynika z przyczyn od dłużnika niezależnych, nie- zawinionych (np. z przyczyn losowych lub właśnie z powodu zatorów płatniczych, pogarszającej się ko- niunktury czy kryzysów gospodarczych). Obecnie jednak zjawisko zatorów płatniczych występuje ze znaczną intensywnością, mimo korzystnej koniunk- tury gospodarczej i wskazywanej już poprawy płyn- ności przedsiębiorstw.

Zjawisko zatorów płatniczych utrzymuje się zatem, a zagregowane statystki wykazują zaledwie nie- znaczną, dalece niedostateczną poprawę. Zarazem utrzymują się obszary, gdzie sytuacja się pogarsza, co dotyczy m.in. budownictwa. Wynika to z wielu czynników, takich m.in. jak zróżnicowania sytuacji fi nansowej podmiotów gospodarczych, ale też przyj- mowanie przez niektóre przedsiębiorstwa strategii, w których z góry wkomponowane są opóźnienia w spłacaniu długów i wymuszane w ten sposób na kontrahentach wygodne, nierzadko nieoprocentowa- ne lub nisko oprocentowane fi nansowanie działalno- ści w formie tzw. kredytu kupieckiego. Taka ocena jest uprawniona zwłaszcza w sytuacji względnie korzystnej koniunktury gospodarczej i niskiej, nie- przekraczającej 2% infl acji (a tak jest obecnie) czy w warunkach defl acji (charakterystycznej dla lat 2015- 2016). Praktyka wykazuje bowiem, że zjawisko za- torów płatniczych nasila się w okresach niekorzyst- nej koniunktury, zwłaszcza recesji gospodarczej oraz w warunkach wysokiej infl acji, kiedy opóźnienia w płatnościach przynoszą korzyści dłużnikom.

Niestety przynoszą zarazem straty dla wierzycieli.

W skrajnym przypadku zatory płatnicze mogą pro- wadzić do upadłości wierzycieli, o czym m.in. prze- konują wyniki badań na ten temat ².

O tym, że zatory płatnicze stanowią wciąż dotkliwy dla gospodarki i relacji społecznych problem, świad- czą nie tylko badania naukowe, raporty eksperckie i analizy statystyczne, ale i alarmujące doniesienia medialne. Symptomatyczne są tytuły materiałów

prasowych, takie np. jak: Zatory płatnicze są zmo- rą polskiego biznesu ³. Takie wnioski wynikają m.in.

z opracowanego przez fi rmę windykacyjną Intrum Justitia raportu pt. European payment report, 2017.

Z opracowania wynika, że 78% badanych przed- siębiorstw-wierzycieli otrzymuje płatności nawet 30 dni po terminie. Zarazem na celowe opóźnienia w płatnościach wskazuje aż 45% badanych przedsię- biorstw ⁴. Potwierdzają to też inne badania, w tym prowadzone przez Krajowy Rejestr Długów i Kon- ferencję Przedsiębiorstw Finansowych. Choć bada- nia te wskazują na stopniową poprawę pod wzglę- dem spłacania długów, to zarazem wynika z nich, że większość fi rm w Polsce nie otrzymuje jednak zapłaty w terminie, taką zapłatę otrzymuje jedynie co piąta fi rma ⁵.

Uporczywe utrzymywanie się wysokiego pozio- mu opóźnień w płatnościach na rzecz wierzycieli potwierdza głębsze, niż tylko czysto ekonomiczno- -fi nansowe, przyczyny tego zjawiska. Niekorzystna sytuacja co do zaspokajania roszczeń wierzycieli pod względem terminowości spłacania długów – i to mimo względnie korzystnej koniunktury gospo- darczej i niskiej infl acji – wskazuje, że problem ten ma charakter systemowy. Wynika m.in. ze słabo- ści regulacyjnych i słabości egzekwowania prawa.

W pewnym stopniu świadczy to tym samym o słabo- ściach w funkcjonowaniu państwa.

Kwestie te były charakteryzowane w kontekście asymetrii makroekonomicznych w Biuletynie PTE nr 4 z 2016 r. ⁶, dlatego też w tym opracowaniu przed- stawione zostaną jedynie wybrane ekonomiczne i prawne czynniki związane z ochroną praw wierzy- cieli i kierunkami zmian służącymi tej ochronie.

Wierzyciel versus dłużnik. Pojęciowe nieścisłości

Zagadnienie wierzytelności i długów, choć ma cha- rakter specjalistyczny, to w rzeczywistości dotyczy prawie każdego z nas, każdego uczestnika rynku.

Niemal każdy jest zarazem wierzycielem i dłużni- kiem. Mamy zobowiązania dłużne z tytułu opłat za mieszkanie, spłat kredytów i pożyczek, opłat za ener-

2 Także badania w ramach - charakteryzowanego w tym Biuletynie - grantu NCN, jak też inne publikacje na ten temat (vide wykaz publikacji w końcowej części tego Biuletynu)

3 Zatory płatnicze są zmorą polskiego biznesu http://biznes.onet.pl/wiadomosci/kraj/zatory-platnicze-zmora-polskiego-biznesu/tm36lv

4 European payment report 2017 (EPR 2017), https://www.intrum.com/pl/pl/uslugi/

5 Portfel Należności Polskich Przedsiębiorstw, Projekt badawczy: Konferencji Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce oraz Krajowego Rejestru Długów, Warszawa, kwiecień 2017.

6 Por. E. Mączyńska, Ochrona praw wierzycieli w kontekście makroekonomicznych asymetrii, Biuletyn PTE, 2016, nr 4 s. 13-25

gię itp. Jednocześnie jesteśmy wierzycielami banku, któremu powierzyliśmy nasze zasoby pieniężne, jesteśmy wierzycielami pracodawcy, na rzecz które- go świadczymy pracę. Okoliczności, w których każda osoba fi zyczna czy prawna staje się dłużnikiem bądź wierzycielem są najrozmaitsze, a rozwijająca się gospodarka wolnorynkowa dostarcza coraz więcej okazji do zawierania pisanych i niepisanych umów, kontraktów, w tym przede wszystkim umów kupna- -sprzedaży, których jednym z następstw są właśnie z jednej strony wierzytelności, a z drugiej – długi do spłacenia. Stajemy się wierzycielami państwa, jeśli np. nabywamy emitowane przezeń obligacje skarbo- we, ale też stajemy się dłużnikiem państwa w związ- ku z koniecznością płacenia podatków. Wierzyciela- mi stajemy się nie tylko wobec osób prawnych, ale i fi zycznych na rzecz których wykonujemy pracę i nabywamy prawo do wypłaty wynagrodzenia. Wie- rzyciel to zatem ktoś, kto wierzy, że jego prawa będą respektowane, a należne płatności będą realizowa- ne w terminie ustalonym w pisanej bądź niepisanej umowie dotyczącej zawieranej transakcji.

Relacje wierzyciel-dłużnik występują w rozlicz- nych sytuacjach w życiu codziennym. Powszech- ność, codzienność występowania tych relacji ozna- cza zarazem, że nieprawidłowości w tej sferze stanowią zagrożenie dla systemu społeczno-gospo- darczego, podważając zaufanie do państwa i prawa oraz podważając zaufanie społeczne. Zaufanie zaś to niezbędne podłoże relacji społecznych, ekonomicz- nych i prawnych, to swego rodzaju smar niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania złożonego me- chanizmu, jakim jest gospodarka. Coraz większa złożoność życia społeczno-gospodarczego sprawia zarazem, że nierzadko wierzytelności i długi stają się przedmiotem sporów i procesów sądowych, co z kolei generuje nowe długi i wierzytelności dla stron tych procesów.

Mimo powszechności zjawiska wierzytelności i długów, kategorie te nierzadko nie są właściwie pojmowane lub/i nienależycie klarownie przed- stawiane. Zwiększa to ryzyko nieporozumień in- terpretacyjnych, w tym ryzyko mylenia długów z wierzytelnościami. Nie całkiem poprawnie przy tym utożsamiane są wierzytelności z należnościami.

Skoro cechą tych kategorii jest powszechność wystę- powania w życiu społeczno-gospodarczym, to tym bardziej ważna staje się tu precyzja pojęciowa.

Wg Słownika języka polskiego, wierzytelność to 1.

«uprawnienie przysługujące wierzycielowi do doma- gania się od dłużnika spełnienia określonego świad- czenia», 2. «suma pieniężna, przedmiot odpowiada- jące wartością tym świadczeniom» ⁷, zaś wierzyciel to «osoba fi zyczna lub prawna, u której ktoś zacią- gnął dług» ⁸. Natomiast należności defi niowane są w tymże słowniku, jako «kwota, którą trzeba komuś wypłacić» ⁹. Z defi nicji tych wynika, że wierzytelno- ści to pojęcie prawne, zaś należności to ich fi nanso- wo-księgowy odpowiednik i składnik aktywów (ma- jątku) podmiotów prawnych i fi zycznych. Według zasad rachunkowości, należności to kategoria wy- łącznie pieniężna, podczas gdy wierzytelności mogą przyjmować formy pozapieniężne. Tym samym, pie- niężna równowartość wierzytelności to należności.

Z kolei dług to wg Słownika języka polskiego: 1.

«suma pieniędzy, którą ktoś pożyczył i musi zwrócić», 2. «obowiązek dłużnika do spełnienia określonego świadczenia», 3. «zobowiązanie moralne wobec ko- goś» i odpowiednio do tego, dłużnik to: 1. «osoba lub instytucja, która pożyczyła pieniądze i musi je zwrócić», 2. «osoba mająca moralne zobowiąza- nia wobec innych» ¹⁰. Z ekonomicznego i prawnego punktu widzenia to niezbyt precyzyjne defi nicje, albowiem zarówno wierzytelności, jak i długi nie muszą przyjmować formy pieniężnej. Wiąże się to z kategorią, jaką jest zobowiązanie. Zobowiązanie to wg Słownika Języka Polskiego to: 1. «to, do czego ktoś jest zobowiązany», 2. «stosunek prawny pomię- dzy dłużnikiem a wierzycielem» ¹¹.

Precyzję defi nicyjną utrudnia fakt, że strony transakcji są w pewnym sensie także wobec siebie zarówno wierzycielami, jak i dłużnikami. Wierzy- ciel, żeby nabyć prawo wierzytelności zobowiązany jest bowiem do świadczeń na rzecz dłużnika. Doty- czy to zwłaszcza umów wzajemnych.

Kwestie wierzytelności, długu i zobowiązań regu- luje przede wszystkim art. 353 Kodeksu cywilnego, a także inne artykuły:

Art. 353. § 1. Zobowiązanie polega na tym, że wie- rzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłuż-

7 Wierzytelność, http://sjp.pwn.pl/sjp/wierzytelnosc;2536255.html

8 Wierzyciel, http://sjp.pwn.pl/sjp/wierzyciel;2536250.html

9 Należność, http://sjp.pwn.pl/sjp/naleznosc;2486402.html

10 Dług, http://sjp.pwn.pl/sjp/dlug;2452541.html

11 Zobowiązanie, http://sjp.pwn.pl/sjp/zobowiazanie;2547092.html

WIERZYTELNOŚCI I UPADŁOŚCI

nik powinien świadczenie spełnić. § 2. Świadczenie może polegać na działaniu albo na zaniechaniu.

Art. 353. 1. Strony zawierające umowę mogą uło- żyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

W kolejnych artykułach Kodeksu cywilnego regu- lowane są relacje między dłużnikiem i wierzycielem:

Art. 354. § 1. Dłużnik powinien wykonać zobowią- zanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowia- dający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. § 2. W taki sam spo- sób powinien współdziałać przy wykonaniu zobo- wiązania wierzyciel.

Art. 355. § 1. Dłużnik obowiązany jest do staranno- ści ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (należyta staranność). § 2. Należytą staranność dłuż- nika w zakresie prowadzonej przez niego działalno- ści gospodarczej określa się przy uwzględnieniu za- wodowego charakteru tej działalności.

Art. 356. § 1. Wierzyciel może żądać osobistego świadczenia dłużnika tylko wtedy, gdy to wynika z treści czynności prawnej, z ustawy albo z właści- wości świadczenia. § 2. Jeżeli wierzytelność pienięż- na jest wymagalna, wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej, chociażby działała bez wiedzy dłużnika.

Art. 357. 1. Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu inte- resów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecz- nego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiąza- niu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym ¹².

Z regulacji tych wynika, że wierzytelność to prawo, zaś dług to ciążące na dłużniku jako element zobo- wiązań obciążenie. Analizy danych statystycznych, badania naukowe, raporty i inne ekspertyzy świad-

czą, że prawa wierzycieli w Polsce nie są należycie respektowane. Choć następuje tu stopniowa popra- wa, to Polskę wciąż charakteryzują rozmaite, upo- rczywie utrzymujące się nieprawidłowości w tym obszarze. Dane liczbowe na ten temat zostały przed- stawione w Biuletynie PTE nr 4 z 2016 r., dlatego też w tym opracowaniu zostaną przedstawione tylko dane uzupełniające.

Przejawy niedostatecznej ochrony praw wierzycieli – wybrane informacje

Badania kształtowania się wierzytelności i należ- ności są w Polsce prowadzone przez różne ośrodki badawcze, w tym takie, jak Instytut Ekonomiczny NBP, UOKiK, GUS, SGH (w tym w ramach charak- teryzowanego tu grantu), FOR, biura informacji go- spodarczej (BIG), Krajowy Rejestr Długów (KRD), Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych (KPF), fi rmy windykacyjne i inne ośrodki. Badania takie prowadzone są także przez instytucje zagraniczne, w tym przede wszystkim Bank Światowy (m.in. pro- jekt Doing Business).

Wyniki tych badań przeważnie różnią się od siebie, przede wszystkim ze względu na różne grupy pod- miotów objętych badaniami i inne akcenty kładzione w badaniach.

Jednak mimo tych różnic wyraźne są podstawowe trendy, wskazujące, że zatory płatnicze stanowią ba- rierę harmonijnego rozwoju społeczno-gospodarcze- go nie tylko w Polsce, ale i w innych krajach. Niestety Polska, mimo odnotowywanej poprawy, wciąż sytu- uje się w niechlubnej czołówce krajów pod wzglę- dem nieterminowości płatności. Szczegółowe dane na ten temat przedstawiane były w cytowanym już Biuletynie PTE nr 4/2016 ¹³. Wskazywano tam m.in.

na niekorzystną sytuację pod względem terminowo- ści płatności rejestrowaną w raporcie „BAROMETR PŁATNOŚCI NA ŚWIECIE” opracowywanego corocznie przez międzynarodową wywiadownię gospodarczą Bisnode D&B, europejskiego lidera w dostarczaniu danych i analiz ¹⁴. (Baromette…, 2015, 2016, 2017). Prezentowane tam porównania międzynarodowe wskazują na następujące wspólne trendy dotyczące kształtowania się zaległości płat- niczych:

12 Kodeks cywilny Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r, Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93, z późn zm. tekst jednolity, fi le:///C:/Users/maczynskae/

Downloads/D19640093Lj.pdf

13 E. Mączyńska, Ochrona praw..., wyd. cyt., s. 21

14 Barometr płatności na świecie z 2015 r., raport Bisnode D&B Polska, https://static3bzwbk.pl/asset/B/a/r/Barometr-platnosci-na- swiecie-2015_56747.pdf

• Zaległości płatnicze w mniejszym lub większym stopniu są odczuwalne niemal we wszystkich kra- jach.

• Brak trwałej tendencji do zmniejszania się zale- głości zatorów płatniczych, a w wielu krajach one narastają.

• Nie płacą w terminie głównie przedsiębiorstwa duże z sektora produkcji przemysłowej, górnictwa i branży budowlanej. Zatory płatnicze w większym stopniu dotykają mikro-, małych i średnich przedsię- biorstw niż dużych. Pozycja tych ostatnich w egze- kwowaniu swych praw wierzycielskich jest silniej- sza.

• Mikro-, małe i średnie przedsiębiorstwa bardziej niż duże, skłonne są do tolerowania nieterminowych płatności kontrahentów, uznając to za mniejsze zło niż ich uratę (co wiąże się z omawianym wcześniej zjawiskiem luki popytowej).

• Moralność płatnicza jest niska, z brakiem wyraźnej i trwałej tendencji do poprawy, istnieje tendencja do celowego powstrzymywania się od płatności i wy- muszania na kontrahentach czasowego nieoprocen- towanego fi nansowania kupieckiego.

Poszczególne kraje różnią się jednak pod wzglę- dem poziomu moralności płatniczej.

Jak wynika z danych (Barometr płatności…), w Unii Europejskiej najdłuższe okresy płatności – powyżej 90 dni – charakteryzują Grecję, Portuga- lię i Polskę. Moralność płatnicza w Polsce jest re- latywnie niska, ale zważywszy na szczególnie złą pod tym względem sytuację w Grecji i Portugalii, średni poziom terminowych płatności w Europie jest niższy niż w Polsce i odpowiednio wynosi 37,6%

i 44%, podczas gdy w Portugalii tylko 17,4%.

Natomiast największą moralnością płatniczą i krótkimi terminami płatności wyróżniają się przed- siębiorcy z Danii, gdzie ponad 90% faktur płaco- nych jest w terminie. Korzystne wskaźniki cechują też Niemcy, prawie wszystkie kraje skandynawskie i kraje Beneluksu. Z kolei w Azji niechlubne czo- łowe miejsce pod względem zaległości płatniczych zajmują Filipiny, gdzie zaledwie 2% faktur płaco- nych jest w terminie. Wysoką moralnością płatniczą wyróżnia się zaś Tajwan, czego nie da się powie- dzieć o Chinach. W Ameryce Północnej i Środkowej

sytuacja pod względem terminowości płatności jest korzystniejsza niż w Europie i Azji. W USA faktury płatne terminowo stanowią ponad 54% ogółu płat- ności, a w Meksyku prawie 57%. Zaskakująco ni- ski jest natomiast ten wskaźnik w Kanadzie, wynosi bowiem nieco ponad 44%, jest zatem niemal iden- tyczny jak w Polsce, co sytuuje i Polskę, i Kanadę w grupie krajów o relatywnie niskiej moralności płatniczej. Przypadek Kanady, charakteryzującej się relatywnie korzystnymi wynikami makroekono- micznymi, wskazuje, że nie jest to czynnik przesą- dzający o wysokiej moralności płatniczej.

W Polsce, mimo pewnej poprawy, niekorzyst- ne tendencje utrzymują się. Wg „BAROMETRU PŁATNOŚCI NA ŚWIECIE” za rok 2016 (Bisno- de D&B) ¹⁵, mimo rosnących zasobów pieniężnych przedsiębiorstw, ich długi rosną. W 2016 roku w terminie płacona była niespełna co druga faktura – 43,5%, choć w porównaniu z rokiem 2015 oznacza to poprawę terminowości płatności o 0,5 pkt proc.

Jednak 34% zobowiązań regulowanych było do 30 dni po terminie płatności. Jednocześnie, w przy- padku 15% faktur opóźnienie wyniosło powyżej 90 dni, w tym 12% miało opóźnienie powyżej 120 dni.

Najmniejsza terminowość płatności w regulowaniu swoich zobowiązań cechowała przedsiębiorstwa duże. Spłacały one w terminie zaledwie 37% faktur, a około 57% faktur regulowały do 30 dni po termi- nie. Przy tym wydłużanie terminu płatności powy- żej 120 dni dotyczyło 13,1% mikroprzedsiębiorstw i 11,5% przedsiębiorstw małych. Najgorsza pod względem terminowości sytuacja cechowała przed- siębiorstwa branży budowlanej (tylko 36,4% faktur w tej branży było płaconych w terminie), sprzedaży detalicznej (38%) i przedsiębiorstwa transportowe (43,9%), zaś najbardziej rzetelnymi płatnikami 2016 roku były przedsiębiorstwa z sektora usług fi nan- sowych (54,1%), fi rmy usługowe (48,3%) i handlu hurtowego (48%).

Niekorzystna sytuacja w Polsce pod względem terminów płatności przedsiębiorstw znajduje też potwierdzenie w danych i opiniach Biura Informa- cji Kredytowej (BIK). Z danych tych wynika, że w ciągu pierwszego kwartału 2017 r. liczba fi rm, które mają zaległe zobowiązania zwiększyła się o 3

15 Barometr płatności na świecie z 2016 r., oraz Barometr płatności na świecie 2017. Raport Bisnode D&B Polska, http://www.bisno- de.pl/blog/terminowosc-platnosci-to-nie-w-polsce/barometr-platnosci-na-swiecie-2016/ dostęp 30.04. 2017

WIERZYTELNOŚCI I UPADŁOŚCI

Kraj Liczba dni Polska= 100 %

Litwa Szwecja

Francja

Dania Estonia

300 321 395 395 410 425

43,8%

46,9%

57,7%

57,7%

59,9%

62,0%

62,6%

68,5%

74,5%

89,2%

94,9%

100,0%

163,5%

Niemcy

Hiszpania Republika Czeska

Irlandia Polska

429 469 510 611 650 685 1120

Tab. 1. Średni czas dochodzenia drogą sądową należności z umów (w dniach).

Bisnode Polska: Polskie fi rmy najgorszymi płatnikami w Europie, https://www.wiadomoscihandlowe.pl/artykuly/bisnode-polska--polskie-fi rmy-najgorszymi-platnikami,40318, dostęp 4 czerwca 2017 Raport BIG Indeks zatorów płatniczych, Grudzień 2016, inwestycje.pl/resources/Attachment/2016/12_22/fi le26490.pdf http://inwe-stycje.pl/resources/Attachment/2016/12_22/fi le26490.pdf Sytuacja fi nansowa sektora przedsiębiorstw w III kw. 2016 r Raport Nr 04/16 (grudzień 2016 r.), Autorzy: Zofi a Jankiewicz, Łukasz Postek, Katarzyna Puchalska, Agnieszka Sawicka, Izabela Tymoczko, Instytut Ekonomiczny, NBP Warszawa 2016

tys ¹⁶. Charakterystyczne jest przy tym duże zróżni- cowanie regionalne i branżowe pod względem termi- nowości płatności przedsiębiorstw.

Podobnie niekorzystny obraz wyłania się z analiz przedstawionych w Raporcie BIG INFOMONITOR (dane za 2016 r.). Wynika z nich, że 48% badanych przedsiębiorstw (głównie małych i średnich) wciąż ma trudności z terminowym odzyskiwaniem należ- ności od kontrahentów i sytuacja pod tym względem nie poprawia się. Zarazem 91% badanych przedsię- biorstw uznaje nieterminowe regulowanie płatności jako barierę rozwojową negatywnie wpływającą na wyniki działalności gospodarczej. Stąd też 47%

badanych przedsiębiorstw decyduje się na drogę są- dową, aby wyegzekwować należności od kontrahen- tów ¹⁷.

Jednak – jak wynika z badań Banku Światowe- go – procesy sądowe w takich sprawach cechuje przewlekłość i Polska negatywnie wyróżnia się pod tym względem na tle innych krajów UE. Gorsze, niż Polska, wyniki wykazują jedynie Włochy (tab. 1).

Nieco mniej niekorzystny obraz zatorów płatni- czych wyłania się z analiz Instytutu Ekonomicznego NBP. Wynika z nich, że: „Zachodzące zmiany w sy- tuacji ekonomicznej sektora przedsiębiorstw, w tym utrzymanie dodatniej dynamiki wyniku fi nansowe- go oraz spadku nakładów na środki trwałe, skutkują dalszą akumulacją najbardziej płynnych aktywów obrotowych, przekładając się na wzrost wskaźników płynności. Tym samym, płynność sektora utrzymuje się na wysokim, bezpiecznym poziomie” ¹⁸. Zarazem analizy te potwierdzają, że więcej problemów z ob- sługą kredytów miał sektor MSP, gdzie udział złych kredytów sięgał ok. 11%, gdy w sektorze dużych fi rm było to ok. 7,5%.”

Występujące różnice w wynikach badań realizo- wanych przez poszczególne ośrodki badawcze mają podłoże przede wszystkim w zróżnicowanej próbie badawczej i metodyce badań. Badania NBP opar- te są na zagregowanych statystykach, podczas gdy wcześniej cytowane były badania na danych jednost- kowych.

Pozytywne oceny płynności przedsiębiorstw w analizach NBP znajdują też potwierdzenie w da- nych GUS (tab.2). Wynika z nich, że wskaźniki płyn- ności przedsiębiorstw oscylują wokół poziomów granicznych, uznawanych za względnie bezpieczne i racjonalne (1,2-2 dla wskaźnika płynności III stop- ni i 1-1,5 dla wskaźnika II stopnia; natomiast wskaź- nik płynności I stopnia, czyli kasowości, natych- miastowej płynności, uzależniony jest od specyfi ki branżowej.)

Względnie korzystne kształtowanie się wskaźni- ków płynności (choć w granicach dolnych norm) nie podważa wcześniej przedstawionych, negatywnych ocen terminowości płatności przedsiębiorstw. Do ta- kiego wniosku uprawniają też zredagowane analizy należności i zobowiązań (Tab. 3).

16 Bisnode Polska: Polskie fi rmy najgorszymi płatnikami w Europie, https://www.wiadomoscihandlowe.pl/artykuly/bisnode-polska- -polskie-fi rmy-najgorszymi-platnikam,40318, dostęp 4 czerwca 2017

17 Raport BIG Indeks zatorów płatniczych, Grudzień 2016, inwestycje.pl/resources/Attachment/2016/12_22/fi le26490.pdf http://inwe- stycje.pl/resources/Attachment/2016/12_22/fi le26490.pdf

18 Sytuacja fi nansowa sektora przedsiębiorstw w III kw. 2016 r Raport Nr 04/16 (grudzień 2016 r.), autorzy: Zofi a Jankiewicz, Łukasz Postek, Katarzyna Puchalska, Agnieszka Sawicka, Izabela Tymoczko, Instytut Ekonomiczny, NBP Warszawa 2016

Tab. 1. Średni czas dochodzenia drogą sądową należności z umów (w dniach).

Źródło: Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju, do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.), Warszawa, 2017, s 221.

98,0%

91,4%

88,4%

105,5%

21,9%

24,5%

24,5%

19,9%

7,6%

7,4%

6,7%

8,0%

38,9 39,3 37,9 39,2

103,4 110,2 109,6 98,7

148,3 156,3 160,8 140,5

Źródło: Wyniki fi nansowe podmiotów gospodarczych I-XII 2016, GUS, Maj 2017, tab.4 *relacja inwestycji krót-koterminowych do zobowiązań krótkoterminowych (bez funduszy specjalnych);** relacja inwestycji krótkotermi-nowych i należności krótkoterminowych do zobowiązań krótkoterminowych (bez funduszy specjalnych);*** relacja aktywów obrotowych jednostki (zapasów, należności krótkoterminowych inwestycji krótkoterminowych i krótko-terminowych rozliczeń międzyokresowych) do zobowiązań krótkoterminowych (bez funduszy specjalnych).

Tab. 2. Wskaźniki płynności podmiotów gospodarczych w Polsce w 2016 r.

Tab. 3. Zobowiązania i należności przedsiębiorstw w Polsce w 2016 r. Źródło: Wyniki fi nansowe podmiotów gospodarczych I-XII 2016, GUS, Maj 2017, tab.4

Raport FOR: Zatory płatnicze: duży problem dla małych fi rm, https://for.org.pl/pl/a/5213,raport-for-zatory-platnicze-duzy-pro-blem-dla-malych-fi rm Wskaźnik płynności fi nansowej I stopnia*

Relacja zobowiązań do należności (z tytułu dostaw i usług)

a – ogółem

a – ogółem b – liczba pracujących 10-49

b – liczba pracujących 10-49

Wyszczególnienie

Wyszczególnienie c – liczba pracujących 50-249

c – liczba pracujących 50-249

d – liczba pracujących 250 i więcej

d – liczba pracujących 250 i więcej Wskaźnik płynności fi nansowej II stopnia**

Udział kredytów bankowych w zobowiązaniach krótkoterminowych Wskaźnik płynności fi nansowej III stopnia***

Udział podatków w zobowiązaniach krótkoterminowych Źródło: Wyniki fi nansowe podmiotów gospodarczych I-XII 2016, GUS, Maj 2017, tab.4 *relacja inwestycji krót- koterminowych do zobowiązań krótkoterminowych (bez funduszy specjalnych);** relacja inwestycji krótkotermi- nowych i należności krótkoterminowych do zobowiązań krótkoterminowych (bez funduszy specjalnych);*** relacja aktywów obrotowych jednostki (zapasów, należności krótkoterminowych inwestycji krótkoterminowych i krótko- terminowych rozliczeń międzyokresowych) do zobowiązań krótkoterminowych (bez funduszy specjalnych).

Tab. 2. Wskaźniki płynności podmiotów gospodarczych w Polsce w 2016 r.

Tab. 3. Zobowiązania i należności przedsiębiorstw w Polsce w 2016 r.

Z tabeli tej wynika, że duże przedsiębiorstwa ce- chuje korzystniejsza dla nich relacja zobowiązań do należności. Oznacza to, że większe przedsiębiorstwa lepiej sobie radzą z odzyskiwaniem wierzytelności niż przedsiębiorstwa mniejsze. Relatywnie mniejsze są też zobowiązania przedsiębiorstw dużych z tytułu kredytów bankowych, ale większe z tytułu podat- ków.

Niekorzystną sytuację pod względem terminowo- ści płatności potwierdza też Raport Forum Obywa- telskiego Rozwoju pod wielce wymownym tytułem - Zatory płatnicze: duży problem dla małych fi rm ¹⁹.

Zatory płatnicze silnie dotykają zatem przedsię- biorstwa, zwłaszcza mniejsze, i stanowią uporczywie utrzymującą się barierę rozwoju oraz racjonalizacji

19 Raport FOR: Zatory płatnicze: duży problem dla małych fi rm, https://for.org.pl/pl/a/5213,raport-for-zatory-platnicze-duzy-pro- blem-dla-malych-fi rm

działalności przedsiębiorstw. Uporczywe utrzymy- wanie się zatorów płatniczych wskazuje, że mają one podłoże systemowe, w tym wynikające ze słabości kształtowania i egzekwowania prawa. Zatory takie są, bowiem, oczywistym przejawem nierespektowa- nia prawa. Wskazuje to tym samym na konieczność zmian w tym obszarze.

Zatory płatnicze – kwesti e regulacyjne Ze względu na globalny, ponadnarodowy problem nieterminowości płatności i zatorów płatniczych Unia Europejska, w celu przeciwdziałania temu zja- wisku, wydała w 2011 r. specjalną dyrektywę (DY- REKTYWA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY 2011/7/UE z dnia 16 lutego 2011 r. w spra- Źródło: Wyniki fi nansowe podmiotów gospodarczych I-XII 2016, GUS, Maj 2017, tab.4

WIERZYTELNOŚCI I UPADŁOŚCI

Wskaźnik płynności fi nansowej

I stopnia*

a – ogółem b – liczba pracujących 10-49 Wyszczególnienie

c – liczba pracujących 50-249 d – liczba pracujących 250 i więcej

Wskaźnik płynności fi nansowej II stopnia**

Wskaźnik płynności fi nansowej III stopnia***

Relacja zobowiązań do należności (z tytułu dostaw

i usług) a – ogółem

b – liczba pracujących 10-49 Wyszczególnienie

d – liczba pracujących 250 i więcej

Udział kredytów bankowych w zobowiązaniach krótkoterminowych

Udział podatków w zobowiązaniach krótkoterminowych

20 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/7/ UE z 16.02.2011 w sprawie zwalczania opóźnień w płatnościach w transak- cjach handlowych, Dz.U.UE.L.2011.48.1, z późn.zm., Brussels, 2011.

21 The European Payment Report, 2017. https://www.intrum.com/globalassets/corporate/publications/epr/epr-2017.pdf oraz The Eu- ropean Payment Report, 2016. https://www.intrum.com/globalassets/countries/norway/documents/2016/european-payment-report-euro- pa-2016.pdf

22 Ustawa z 8 marca 2013 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych (Dz.U. poz. 403 z późn. zm.).

23Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju, do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.), Ministerstwo Rozwoju, Warszawa 2017

24Pakiet wierzycielski- usprawnienie dochodzenia wierzytelności ,https://www.mr.gov.pl/media/21040/Pakiet_wierzycielski.pdf

wie zwalczania opóźnień w płatnościach w trans- akcjach handlowych). Dyrektywa ta odnosi się do wszystkich płatności, które stanowią wynagrodzenie w transakcjach pomiędzy przedsiębiorcami, a także do transakcji pomiędzy przedsiębiorcami i władzami publicznymi. Zgodnie z dyrektywą „terminy płatno- ści między przedsiębiorstwami nie powinny co do zasady przekraczać 60 dni kalendarzowych, chyba że strony w umowie wyraźnie ustalą inaczej i pod warunkiem że ustalenie to nie jest rażąco nieuczciwe wobec wierzyciela. Dla sektora publicznego ten ter- min wynosi 30 dni” ²⁰.

Jednak wg ukierunkowanego na ocenę realizacji tej dyrektywy raportu na temat płatności w Europie w 2016 r. – The European Payment Report 2017 – opracowanego przez fi rmę badawczą Intrum Justitia na podstawie danych prawie 10 tys. fi rm w 29 kra- jach Europy, nieterminowe płatności wciąż stanowią nierozwiązany problem w wielu przedsiębiorstwach.

Dzieje się tak mimo, że rzeczona dyrektywa obowią- zuje od 2013 r. Z badań przeprowadzonych w 2017 r. wynika, że choć dyrektywa została ogłoszona w 2011 r., większość przedsiębiorstw wciąż jej nie zna. Szczególnie dotyczy to Polski, gdzie tylko 8%

badanych przedsiębiorstw wskazuje w ankietach, że zna tę dyrektywę, podczas gdy średnia dla UE wyno- si 31%. Zarazem, wyraźna jest poprawa, bo w roku 2016 ten wskaźnik wynosił zaledwie 2% ²¹. Lepsza, natomiast, choć też niedostateczna, jest znajomość krajowych przepisów dotyczących wierzytelności.

Taką znajomość deklaruje 63% badanych przedsię- biorstw w Polsce i jest to wynik korzystniejszy niż średnia w UE, wynosząca 57%.

Wyniki tych badań korespondują z badaniami uzy- skanym przez zespół SGH (w tym realizowanymi w ramach rzeczonego grantu NCN na temat znajo- mości regulacji prawnych dotyczących upadłości przedsiębiorstw). Wybrane wyniki badań na ten te- mat prezentowane były m.in. w Biuletynie PTE nr 1 z 2015 r. oraz nr 4 z 2016 r. (Biuletyny PTE dostępne są w Internecie: http://www.pte.pl/pliki/1/68/Biule- tyn_4_2016.pdf).

Z raportu The European Payment Report 2016 wy- nika, że 36% polskich fi rm uznaje, że nieterminowe odzyskiwanie należności ma znaczący lub wysoce negatywny wpływ na szanse przetrwania biznesu.

Zarazem, aż 79 % przedsiębiorstw uznaje, że obecne przepisy prawa utrudniają prowadzenie działalności gospodarczej i nie sprzyjają terminowemu spłacaniu długów (średni wskaźnik dla UE wynosi 61%).

Przedstawione dane wskazują na dysfunkcje regu- lacji prawnych dotyczących ochrony praw wierzy- cieli w Polsce. Sytuacja pod tym względem jest nie- korzystna, mimo obowiązującej od ponad trzech lat – i dostosowanej do dyrektywy UE – Ustawy z dnia 8 marca 2013 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych ²².

Jak wykazywano w Biuletynie nr 4/2016 (wyd.

cytowane), mimo specjalnej dyrektywy UE doty- czącej dyscyplinowania spłat długów oraz mimo dostosowanej do tej dyrektywy ustawy Sejmu, nie następuje dostateczna poprawa po tym względem.

Nieprzypadkowo zatem, problem dysfunkcji w systemie ochrony praw wierzycieli został uwzględniony w rządowym dokumencie pt. Stra- tegia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.) ²³. W ramach re- alizacji przyjętych w tej Strategii celów i narzędzi, wprowadzane są rozwiązania mające służyć lepszej ochronie praw wierzycieli. Ma służyć temu m.in.

tzw. Pakiet wierzycielski – usprawnienie dochodze- nia wierzytelności ²⁴. Jego podłoże stanowi rządowa diagnoza, w której podkreśla się, że trudności w od- zyskiwaniu należności przez przedsiębiorców od ich kontrahentów mają negatywny wpływ na stabilność fi nansów przedsiębiorstw. Dotyczy to zwłaszcza małych i średnich przedsiębiorstw. Nieterminowe płatności szczególnie negatywnie wpływają na mi- kroprzedsiębiorstwa (zatrudniające do 9 osób).

Z rządowej diagnozy wynika, że od kilku lat liczba wnoszonych do sądów spraw dotyczących roszczeń wierzycielskich systematycznie rośnie. W 2015 r. do sądów wpłynęło ogółem ok. 6,5 mln spraw cywil- nych. W sądach rejonowych w 2015 r. w stosunku do

25 j.w.

26 j.w.

27 j.w.

28 j w. Pieniądze zostają mi wypłacone.Nie muszę nawet (...)

29 Ustawa z dnia 7 kwietnia 2017 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ułatwienia dochodzenia wierzytelności Data ogłoszenia: 2017- 05-12, Dziennik Ustaw 2017, pozycja: 933

WIERZYTELNOŚCI I UPADŁOŚCI

2007 r. liczba wnoszonych spraw wzrosła o 319%, a liczba spraw pozostałych do załatwienia z ubie- głych lat zwiększyła się o 790%. W sądach okręgo- wych w 2015 r. ponad 41% spraw gospodarczych rozpoznawanych było dłużej niż 12 miesięcy, po- nad 25% – dłużej niż 2 lata, a rozpoznanie aż 10%

spraw trwało dłużej niż 3 lata. W rządowej diagno- zie podkreśla się przy tym, że największe szanse na uzyskanie płatności istnieją w ciągu 3 miesięcy od ustalonego terminu zapłaty. Im później podejmo- wane próby egzekucji długu, tym mniejsza jest ich skuteczność, o czym może świadczyć fakt, że komor- nicy – działający po zakończeniu wielomiesięcznego procesu – egzekwują mniej niż 25% zgłaszanych im wierzytelności ^25. Zwraca się ponadto uwagę na niską efektywność wdrożonych przed sześcioma laty po- stępowań grupowych. Wskazuje się, że żadne z „du- żych” postępowań grupowych do dnia dzisiejszego nie jest prawomocnie zakończone, mimo że niektóre z nich wniesione zostały już w 2010 r. ²⁶

W rządowej diagnozie przywoływane są przy tym wyniki badań przeprowadzonych w maju 2016 r. przez PARP na zlecenie Ministerstwa Rozwoju.

Wskazują one, że 86,4% ankietowanych przedsię- biorstw uznało, że problem zatorów płatniczych wy- maga interwencji ustawodawcy ²⁷.

Stąd też w Pakiecie wierzycielskim przewidziane zostały następujące kierunki rozwiązań mające słu- żyć lepszej ochronie praw wierzycieli:

1) Zwiększenie możliwości uzyskania wiarygodne- go i pełnego obrazu stanu wypłacalności kontrahenta dzięki biurom informacji gospodarczej (BIG).

2) Stworzenie klarownych zasad odpowiedzialno- ści w relacjach inwestor-podwykonawca.

3) Usprawnienie procesów cywilnych: umożliwie- nie dochodzenia w postępowaniu uproszczonym należności o wysokości do 20,000 zł (wcześniej – 10,000 zł).

4) Zwiększenie wpływu stron na przebieg postę- powania w procesie cywilnym – możliwość doko- nywania przez strony, pod kontrolą sądu, uzgodnień dotyczących m.in. przeprowadzania dowodów (czy podnoszenia zarzutów).

5) Umożliwienie wydawania notarialnych nakazów zapłaty doręczanych do rąk dłużnika, od których ²⁸ dłużnik (pozwany) może wnieść sprzeciw do sądu.

6) Zwiększenie efektywności zabezpieczenia i eg- zekucji – m.in. wydłużenie terminu, po którym za- bezpieczenie wygasa.

7) Stworzenie pozytywnych przesłanek zawierania ugód przez podmioty publiczne.

8) Usprawnienie postępowań grupowych, głównie dzięki poszerzeniu zakresu zastosowania tego trybu oraz skrócenie czasu trwania postępowań grupo- wych, czy doprecyzowanie zasad stosowania kaucji.

Obecnie stopniowo wdrażane są nowe regulacje prawne ukierunkowane na realizację Pakietu wie- rzycielskiego. Pierwsza z nich to obowiązująca od 1 czerwca 2017 r. ustawa z dnia 7 kwietnia 2017 r.

o zmianie niektórych ustaw w celu ułatwienia docho- dzenia wierzytelności ²⁹. Ustawa ta wprowadza wiele postulowanych przez przedsiębiorców zmian, ukie- runkowanych na lepszą ochronę praw wierzycieli, zgodnie z rekomendacjami zawartymi w Pakiecie wierzycielskim.

Zakończenie

Trudności, jakie napotykają polskie przedsiębior- stwa w odzyskiwaniu swoich należności od kon- trahentów, przekładają się na szereg negatywnych następstw dla ich funkcjonowania, co w skrajnym przypadku może prowadzić do ich upadłości. Nega- tywne następstwa nieterminowego spłacania długów dotyczą nie tylko przedsiębiorstw, ale i całej gospo- darki, chociażby poprzez wskazywany w tym opra- cowaniu efekt domina, efekt zarażania. Negatywnie wpływa to na zatrudnienie i motywacje do inwesto- wania.

Obok materialnych szkód, nie mniejsze, a być może większe znaczenie ma towarzysząca dysfunkcjom w ochronie praw wierzycieli erozja zaufania. Erozja taka dotyczy zaufania do kontrahentów, państwa i prawa. Skutki tego są niewymierne, ale działa- ją jak podskórna siła niszcząca. Dlatego też za pozytywny i wręcz niezbędny kierunek można uznać rządowy program pt. Pakiet wierzycielski