Jeszcze raz o pałacu w Żaganiu

Ewa Lukas-Janowska

Jeszcze raz o pałacu w Żaganiu

Ochrona Zabytków 39/3 (154), 219-226

tra d itio n th e ch urch was raised in 1700. S till, th e analysis o f th e ch u rch ’s structure, ba sed on th e p h o to g ra p h , shows th a t th e ch urch porch w as b u ilt la te r th a n th e presbytery a n d th e n a ve. M o s t p ro b a b ly th e church po rch had o rig in a lly th e sa m e mass a n d m easu rem ents as th e preserved presby­ tery. Thus, o rig in a lly , th e church, tr ip a rtite a n d th re e -d o m e d , rep rese n te d an o ld e r version of w o o d e n te m p les of the Eastern C hurch which h a d been p o p u la r b e tw ee n th e basins of the D n ie p e r a n d th e San rivers. Ju dg ing by som e a rc h a ic co nstru ctio nal elem ents, both th e presbytery a n d n a ve m igh t h ave b e en b u ilt b e fo re 1700, w h ile th e ir reco nstru ctio n m ig h t have tra k e n p la c e in 1770. (This is th e d a te of th e supposed

church’s m o d e rn iza tio n ). .

2. In 1980 a district m onu m ents’ co n s e rv a to r a t Krosno a g re e d to tra n s fe r a church a t Lutow iska, which h a d no user, to D w e rn ik . The e ffe c t of this tran sfer, d o n e w ith o u t conservato rs’ su rv eilla n ce , can be best illu s tra te d by p h o ­ to g ra p s . The church a t Lutow iska, b u ilt in 1898, re p r e ­ sented o n e of n a tio n a l trends of th e U k ra in ia n style th a t was ty p ic a l of th e action s ta k e n by Polish, U k ra in ia n , C zech a n d Russian c u ltu ra l elites a t th e turn of th e 19th an d 20th c e n tu rie s. The sam e holds tru e of th e e a rlie r m en tio n ed ch urches a t Lutowiska (1 89) a n d a t Bystre (1 9 0 2 ), a li of th em s itu a te d in a clo se vicinity to ea ch other.

3. Just like th e ju st discussed church, th e church a t L ip o ­ w ie c from 1900, b u rn t in 1980, unused n o w ad ays, w as most p ro b a b ly b u ilt a c c o rd in g to th e sa m e desig n d raw n by the a rc h ite c t a n d b u ilt by th e te a m of c a rp e n te rs w h o h a d a pro fo u n d profession al k n o w le d g e a n d a high level of te c h n ic a l skills.

4. The U n ia te church a t Paniszczów , b u ilt in 1925, was p u lle d dow n in 1980 (since 1947 it had no user). The ch urch rep rese n te d th e o ld es t link in th e sa m e v a ria n t of th e n a tio n a l U k ra in ia n style as in the ca se o f th e e a rlie r m en tio n ed ch urches a t Lutow iska, Lipie an d Bystre. This v a ria n t co m b in e d tra d itio n a l a n d a lle g e d ly o rig in a l forms (b u ilt on a G reek -cro ss p la n a n d striving fo r th e five dom es) w ith a lo c a l b u ild in g tra d itio n (stressed ou t w ith th re e fin e dom es a n d an o b lo n g a r ra n g e m e n t of the structure, which in p ra c tic e m e a n t giving up a fiv e -d o m e lay o u t).

5. As reg a rd s its mass a n d p a rtia lly its la y o u t th e church a t Roztoki D o ln e , b u ilt in c a 1830, resem b led a sm all an d sim ple Latin parish ch urch. This te m p le w as c h a ra c te ris tic of a tra n s it a r e a be tw ee n e th n o g ra p h ic grou ps of th e B oj- kovie a n d o f th e Lem p kovie, in th e p ast q u ite th ickly p o ­ p u la te d w ith th e eth n ic Polish g ro u p . D u rin g r e p a ir work in 1983 this historic structure Was e n n o b le d to th e ran k of a fin e tw o -to w e r te m p le . M a y b e , new q u a litie s h ave been c r e a te d , ju st as i t w as th e c a s e w ith D w ernik-Lu to w .iska. Still, in both cases historic m onum ents have c e a s e d to exist an d this kind o f p ro c ed u re has no th ing in com m on w ith th e pro tectio n o f c u ltu ra l prop erty.

6. A w o o d e n U n ia te ch urch, d a tin g b a ck to th e '2nd h a lf of th e 19th century, tra n s fe rre d from P o g o rzelec to Giiby upon th e perm ission of conservators have also been su­ b je c te d to m a jo r a lte ra tio n s .

N o te : U n til 1947 U n ia te churches a t Z a łę ż e (f. Z a łu ż e ), Lu to­ w iska, Lipie, Bystre, Paniszczów a n d Roztoki D o ln e b e lo n g e d to th e C a th o lic Eastern C hu rch. The te m p le a t P og orzelec w as a ch u rch of O ld B elievers un til its tran sfer.

E W A L U K A S -J A N O W S K A

JESZCZE RAZ O PAŁACU W ŻAGANIU

W „ O c h ro n ie Z abytków " nr 1, 1985, u kaza ł się kom u­ n ikat Józieła D ługosza P ałac w Ż a g a n i u i j e g o o d b u ­ d o w a , z a w ierając y nieścisłości dotyczące historii p a ła ­ cu i kw itujący je g o o d b u d o w ę za le d w ie kilkom a zd a­ n iam i. Z o b lig o w a ło m nie to do o pu b liko w an ia n in ie j­ szego kom unikatu 1.

S tarałam się przedstaw ić w mim fairy budowy p ałac u , w trosce, aby nieścisłości zaw a rte w pierwszym komu­ n ikacie nie zostały u trw alo n e w lite ra tu rze fac h o w ej. C h ciała m także tro ch ę w ięcej m iejsca poświęcić blisko dwodzieściai la t trw a ją c e j o db u d o w ie teg o cen n eg o obiektu, który z a jm u je w ażn e m iejsce w irozwoju e u ro ­ pejskiej arch itektu ry X V II—XIX w.

Historia pałacu do 1945 r.

P ałac w Ż a g a n iu był wznoszony w czterech etaipach budow lanych, p oczynając od g otyckiego zam ku, na dziew iętn astow iecznej rezydencji ko ńcząc. M a ją c na uw adze fallet, że głó w ne p race b u d o w lan e zostały wy­ ko n an e w X V II w., po d ru g ie j w o jn ie św iatow ej nai- daino obiektow i niaizwę zw ią zan ą z rodem S iedem nasto­ wiecznych w łaścicieli — czeskich książąt Lobkowiców. Z am e k średniowieczny został usytuowany w półn ocno ­ -w schodniej części m iasta i łączył się w je d e n system obronny z m uram i miejskim i. O toczony ze wszystkich stron' g łębo kim i, n aw odnianym i fosam i reprezento w ał z a ło żen ie zbliżone do kw adratu z w ew nętrznym d z ie ­ dzińcem i czterem a narożnymi b aste jam i.

Jeszcze przed prawnym otrzym aniem przez księcia A l­ b rechta W aillensteiino len n a1 żag ań s kieg o (luty 1628 r.) zrodziło się z ain tere so w an ie księcia b ud o w ą now ego zało żen ia w Ż a g a n ia . N o w a b u d o w la m ia ła być czwo­ robokiem , p o siadać taikże cylindryczne b aste je i w łasny system obronny w postaci n aw o d n ianych fos. Efektyw­ ne p rac e b u d o w la n e prowadizone w pierwszym półroczu 1632 i d ru g iej połow ie 1633 r. poprzedzały wywłaszcze­ nia zm ierzając e do uzyskania olbrzym iego terenu pod przyszłą budow ę, ja k też d z ia ła n ia zw ią zan e z groma*- dzeniem m a teria łó w budow lanych potrzebnych do re alizacji tych zam iarów . M o rd w C h e b ie (25 lutego 1634 r.) przekreślił szeroko zak ro jo n e plany księcia' A lb rec h ta1, a< d o b ra żag ań s kie przeszły w ręce czeskich ks iążąt Lobkowiców. Z budow li W aflen stein ow skiej z a ­ chow ały się p iw nice skrzydeł: p ółnocnego, z a c h o d n ie ­ go i w schodniego, o ra z mury trzech cylindrycznych bastei.

1 W la ta c h 1979—1984 p e łn iła m z ra m ie n ia PKZ — O d d z ia ł w P oznaniu n a d z ó r konserw atorski. N a d z ó r te n p rze ję ła m po m oich ko le g a c h , którzy p ro w a d zili go w o k re s a c h : od 1968 do 1971 r. — m gr Ewa K ręglew ska-Fo kso w icz, od 1972 d o 1973 r. — m gr A ndirzej B jlle rt, o d 1974 do 1978 r. — m gr R e n a ta Linette. W 1984 r. s p o rzą d ziła m 5-to m o w e s p ra ­ w o z d a n ie z na d zo ru ko nserw atorskiego za la ta 1965—1983

(m ps, PKZ — O d d z ia ł w P ozn aniu , 1984). W tym samym ro ­ ku z o s tała w yk o n a n a na p o d s ta w ie m o jeg o scenariusza w y­ s taw a z p rac ko nserw atorskich, o p ra c o w a n a przez P ra co w ­ nię A rc h itektu ry PKZ — O d d z ia ł w P oznaniu.

Po p rz e ję c iu w 1648 r. k się stw a ż a g a ń s k ie g o przez księ ciai W a c ła w a E uzebiusza L o b k a w i ca p a sta m o w io - n o w z n ie ś ć w Ż a g a n iu n o w ą re z y d e n c ję 2. N a w y b o ­ rze aTchłitektom iczniej k o n c e p c ji p rzyszłeg o z a ło ż e n ia zaw a ż y ła b u d o w la p a ła c o w a w z n o s z o n a w ó w czas w c z e s k ic h R audm ieach. A n a lo g ie m o g ły być tym b a r ­ d z ie j w y ra z is te , iż 'n a d w o rn y m m u ra to re m był w o b u w y p a d k a c h W ło c h - A n to n i Porta'.

P om im o k o n ie c z n o ś c i pnzystosaw am io ju ż is tn je jq c y c h m u ró w z a ło ż e n a w a łle m ste im o w skle g o , P orta stw orzył u k ła d p rz e s trz e n n y o d z n a ic z a jq c y się w ie likq przejnzy- s to s c iq k o m p o z y c ji. N o p o d s ta w ie je g o p la n ó w p o ­ w s ta ło z a ło ż e n ie p a ła c o w e , ze skrzydłem p a ira w a n o - wym od s tro n y p o łu d n io w e j3. W e w n ę trz a c h krzyżyu- jq o e siię a im fila d y p o m ie szczeń z o s ta ły o p a r te o du że, n a ro ż n e sale. K o m p o z y c ji d o p e łn ia ły k o ry ta rz e u s y tu o ­ w a n e w p ó łtra ik ta c h od s tro n y dziedzińca!.

W m o m e n c ie śm ie ra i iksiięcia w 1677 r. budiow a ż a g a ń ­ ska n ie b yła je szcze z a k o ń c z o n a , zaś p ra c e b u d o w la n e trw a ły d o 1693 r.4 K się stw o ż a g a ń s k ie p o z o s ta w a ło w irękach ro d z in y L o b k o w ic ó w d o 1786 r., po czym z o ­ s ta ło s p rz e d a n e k s ię c iu P io tro w i Biironow i 5. W id o k zaimku sp rze d b u d o w y la b k o w fc o w s k ie j je s t p rz e d s ta ­ w io n y n a ry s u n k u w ykonom ym w 1671 r., p o d s ta w o w e zaś fazy ro z b u d o w y o b ie k tu z e s ta w ił G e o rg S te lle r. W ś w ie tle p rz e d s ta w io n y c h po w yże j d a n y c h , o p a rty c h n o p rz e k a z a c h ik o n o g ra fic z n y c h i kairtog ra ,lic z n y c h , zaisikakujqce je s t s tw ie rd z e n ie Józefa- D łu g o s z e , który niai s. 37 s w o je g o k o m u n ik a tu p is z e : ,,... F a k t y c z n ie b u d o w ę r o z p o c z ą ł d o p i e r o A n t o n i o Porta, który w y b u ­ d o w a ł j e d n o skrzydło p a ł a c u " . D a le j ner s. 38 te g o ż k o ­ m u n ik a tu c z y ta m y : .Trz ecia f a z a b u d o w y p a ł a c u ro z ­ p o c z ę ł a się p o z a k u p i e n i u k s ięstw a ż a g a ń s k i e g o prz e z k s ięc ia k u r l a n d z k i e g o P io tr a B i r o n a w 1786 r. W tym cz a s ie b u d o w l a b yła m o c n o z a n i e d b a n a , d l a t e g o n a j ­ p i e r w w y m i e n i o n o wszystkie o k n a i drzw i, a d o p i e r o p ó ź n i e j d o b u d o w a n o skrzydło w s c h o d n e , w którym z n a ­ l a z ł a się s a l a t e a t r a l n o - b a l o w a o p o d w ó j n e j w y s o k o ­ ści, o z d o b i o n a m a l o w a n y m p l a f o n e m . " D o p ra w d y n ie w ia d o m o , s kqd a u to r z a e z e rp n q ł te w ia d o m o ś c i, n ie sq b o w ie m p o p a irte p rz y p is a m i. 1. Ż a g a ń w 1620 r.: p l a n m ia st a w y k on an y przez W . S eb is ch a (oryg. był pr ze c h o w y w a n y do 1945 r. w e W r o c ła w s k ie j B ibl io­ tec e M ie js ki ej , sygn. Hs. N r 943 c, BI. 41, repr. z F. M a ­ t u s z k i e w i c z , G . S t e l l e r , „ U ns er e S a g a n - S p r o t t a u e r H e i m a t " , K ö ln -R o d e n k ir c h e n 1956, s. 54), p l a n n i e je s t z o ­ r ie n t o w a n y (p ó łn o c w d o le rysunku), w id oc zn e z a ło ż e n ie z a m ­ ku sp rz e d r oz bu do w y w al le n s te in o w s k ie j (1 6 3 2 —1633), lin ią k r o p ka - kr e sk a z a z n a c z o n o zarys m ia st a śr e d n io w ie c z n e g o ; 1 - Star y Rynek, 2 - p l a c Lu dw ik a ( N o w y Rynek), 3 — klasztor A u g u s t ia n ó w z kościołem farnym, 4 — z a m e k , 5 — kościół M in o r y tó w ( p ó ź n ie j Jezuicki), 6 — c m e n ta r z ze szpi­ t a le m .Św. D u c h a . 7 — b r a m a w i o d ą c a w ki erunku m ie js c o­ wości Kącik, 8 - b r a m a szp ita ln a, 9 — b r a m a Żars ka, 10 — furt a n a d fosą młyńską

1. Ż a g a ń in 162 0; until 1945 the p l a n of the town, dr aw n by W . Sebisch, was ke p t in the W r o c ł a w Public Library. The p l a n is no t o r i e n t a t e d ( t h e north — a t the b o tt o m of the d r a w i n g ) ; visible fo u n da ti on s of the ca stle prio r to W a l l e n ­ stein's ex pa ns io n (1 6 3 2 —1 6 33 ); a dot-s tr oke lin e d e li n e a t e s th e ou tli ne of the m e d i e v a l t o w n : 1 — the O l d M a r k e t S q u ­ are, 2 - Ludwik Sq. ( N e w M a r k e t S q u a r e ), 3 - A u g u s t in ia n cloister with a pa ris h church, 4 — the castle, 5 — F r ia r M i n o r church ( l a t e r Jesuit's) 6 - c e m et er y the h o s p ita l of th e H o ly Ghost, 7 - a g a t e le a d i n g to th e p l a c e n a m e d Kącik, 8 —

a h o s p ita l g a t e , 9 — Ża rs ka g a t e , 10 — a w ic ke t over th e

mill's m o a t

Go d o s a li k o n c e rto w e j, w y b u d o w a n e j w c z a s a c h Pio­ tra Biirona, to n ig d y n ie p o s ia d a ła p o d w ó jn e j w y s o ­ kości, n a to m ia s t p o w ie rz c h n ia je j o d p o w ia d a ła dwoim p o m ie s z c z e n io m u tw o rz o n y m w n ie j w X IX w . (p ię tn o , pom . 113 i 114). S a la k o n c e rto w a była, n a k ry ta s k le ­ p ie n ie m k o le b k o w y m i d e k o ro w a n a ro z e ta m i u m ie s z ­ czon ym i w k a s e to n o w y c h p o la c h .

P o d s u m o w u jq e ro z w a ż a n ia na te m a t fa z b u d o w y ż a ­ g a ń s k ie g o p a ła c u , Józef D łu g o s z s tw ie rd z a ł na s. 3 8 :

,,.. W ł a ś n i e z a c z a s ó w P io tr a B i r o n a p o w s t a ł o s t a t e c z n y kształt c a ł e j b u d o w l i , z ł o ż o n e j z n a j s t a r s z e g o s k rz y d ła p ó ł n o c n e g o z w a n e g o s k rz y d łe m W a l l e n s t e i n a , z a c h o d ­ n i e g o z w a n e g o s k rz y d łe m L o b k o w i c a i w s c h o d n i e g o z w a n e g o k u r l a n d z k i m . " (? ) C zyżby a u to r a z a s u g e ro w a ło n a z e w n ic tw o ' p o s z c z e g ó ln y c h skrzyde ł, w p ro w a d z o n e d o p ie r o w X IX w ., a z a s to s o w a n e przez L a u s c h k e g o w je g o o p is a c h w n ę trz p a ła c o w y c h 6.

Także o p is w n ę trz zam ie s z c z o n y w powyższym k o m u n i­ k a c ie w y k a z u je p o w a ż n e n ie ś c is ło ś c i. S ta ło s ię w ię c k o n ie c z n e z a m ie s z c z e n ie s p is u re p re z e n ta c y jn y c h p o ­ m ieszczeń p ię tra , w ra z z p o d a n ie m d z ie w ię tn a s to w ie c z ­ n e g o i w s p ó łc z e s n e g o ic h n a z e w n ic tw a ! (ta b e la ) . W n ę ­ trz a z o s ta ły p o n a d to o z n a c z o n e n u m e ra m i 'zam ie szczo­ n y m i na rz u ta c h in w e n ta ry z a c y jn y c h .

W o k re s ie p rz y n a le ż n o ś c i Ż a g a n ia d o k s ię c ia ' P io tra B iirona w e w n ę trz a c h p a ła c o w y c h d o k o n a n a p e w n y c h

2 P ra w n e przejście księstwa w p o s ia d a n ie ks. Lobkow iców n a s tą p iło 30 k w ie tn ia 1648 r.

3 F u n d am en ty te g o skrzydła zostały od kryte w tr a k c ie p ra c a rch eo lo g ic zn yc h pro w ad zo n yc h na d z ie d z iń c u p a ła c u przez a rc h e o lo g ó w z PKZ - O d d z ia ł w P o zn an iu w 1975 r. 4 F. M a t u s z k i e w i c z , G. S t e l l e r , U n s er e S a g a n - -S p r o t t a u e r H e i m a t , K ö ln -R o d en kirch e n 1956, s. 88. Skrzy­ dło p ó łn o cn e ukończono w 1674 r., Skrzydło z a c h o d n ie n a p rze ło m ie la t 1 6 7 9 -1 6 8 0 , skrzydło w sc h o d n ie w 1693 r. W tym sam ym c za s ie ze służby u ks. Lo bkow icó w w ys tąp ił A n to n i Porta.

5 J. G . W o r b s, G es ch ic ht e des H er zo g tu m s S a g a n , S a g a n 1930, s. 76.

6 P. L a u s c h k e , Fü hr er durch S a g a n un d U m g e g e n d , S a ­ g a n (о к. 19 10), s. 5 4 - 5 6 .

2. Ż a g a ń , z a m e k w 1628 r.; p r o j e k t r e a liz a cy jn y prz yzi em ia z cz as ów w i e l k i e j roz bu do wy w al le ns te in ow s ki ej wyk on any przez W . B o c ca cc io (p ro je k t ten był p r ze c ho w yw an y w Ż a ­ ga ńsk im A r c h iw u m Książęcym, po czym z a g in ą ł, w 1674 r. został s k o p i o w a n y pr ze z A. Portę, a k o p ia ta z n a j d o w a ł a się w Cz esk im A rc h iw u m K ra jo wy m w Prad ze, w zes pol e ak t Lobkowiców, syg. X I 14; G. S te ll e r z am ieś ciI re p r o d u kc ję kopii (F. M a t u s z k i e w i c z , G. S t e l l e r , op. cit., s. 8 4 ) ; kolorem c z a rn ym z az n a c z o n o mury z a m k o w e p o c h o d z ą c e sprzed r o z b u d o w y w al le ns te in ow s ki ej

2. Ż a g a ń , th e c a st le in 16 28; th e e x e c u ti o n a l p l a n of the g r o u n d -w o r k from the p e r io d of extensive W a l l e n s t e i n ’s e x ­ pansion, m a d e by W . B oc cac ci o (t h e p l a n was ke p t in the Ż a g a ń Prince's Archives a n d th en it g o t lost. In 1674 it was c o p i e d by A. Por ta a n d th e co py r e m a i n e d in th e Czec h N a t i o n a l Archives, in records of the Lobkovics. G. Ste ll er p u b li s h e d a r e p r o d u c t io n of the c o py ; ca stle walls th a t w er e th e r e p r io r to W a l l e n s t e i n ’s ex pa n si o n a r e m a r k e d in black.

3. Fazy ro z b u d o w y p a ł a c u ż a g a ń s k ie g o o p r a c o w a n e przez G. S te ll e r a n a p o d s ta w ie ze b ra ny c h przez n i e g o m a t e r ia ł ó w ka rto gr af ic zn y ch (r ep r. z : F. M a t u s z k i e w i c z , G. S t e I ­

I e r, op. cit., s. 8 7 ) ; S - p o łu d n ie , N - p ó łn o c ; g r u b ą , c i ą ­ g ł ą li n ią z a z n a c z o n o ob ec n y zarys p a ł a c u , p o c h o d z ą c y z cz a só w p r z e b u d o w y lob ko wi co ws ki e j (1 6 7 9 —1693), li n ią p r z e r y w a n ą — z a ło ż e n ie wal len s te in ow s ki e (1 6 3 2 —1633), c z a r ­ nym k o lo r em z a z n a c z o n o mury n a jw cz e śn ie js ze g o z a ło ż e n ia z a m k o w e g o (s p r z e d 1510 r.), ukośnymi kresk am i — mury p o ­ c h o d z ą c e z r o z b u d o w y z a m k u śre d ni o wi ec z n eg o , 1 - 4 — z a ­ ło ż en ie z a m k o w e sp rze d 1510 г., В - trzy b a s t e je z czasów roz bu do wy za m k u , Z — most zwo dz on y n a d fosą

3. S ta g es of th e extension o f the Ż a g a ń p a l a c e w o r k e d out by G. S te ll e r on the basis of the c o m p i l e d c a r t o g r a p h ic m a t e r i a l : S — south, N — n o rt h; a thick continuo us line marks th e p r e s e n t o u tli n e of the p a l a c e , d a t in g b a c k to th e tim e of Lobkovic's reconstruction ( 1 6 7 9 - 1 6 9 3 ) . A d a ­ sh ed lin e shows W a l l e n s t e i n ’s fo u n d a t io n w o rk ; b l a c k c o ­ lour depicts wa ll s of the ol des t ca stl e’s io rdesigns (b e fo r e 1 5 10 ); d i a g o n a l da shes — walls from the tim e of ex te n d in g the m e d i e v a l c a st le a n d 1—4 — ca stle fo u n da ti on s from b e ­ fore 1510, В — th re e s m al l bastions from the t im e of the castle's ex pa n si o n, Z — a d r a w b r i d g e on the m o a t

zm ian. G n e ra ln ym projektantem został arc h ite k t Kry­ stian W a le n ty Schnitze. W p ałac u pow stał te a tr i d uża sala koncertow a. Książe stworzył talkże g a le rię o b ra ­ zów, rzeźb i g ra fik 7.

Piotr Biiron zm arł w 1800 r. i zg o d n ie z je g o testa­ m entem d o b ra uzyskały p raw o d ziedziczenia po kq- d zieli, w wyniku czego były w łasn ością trzech książę­ cych c ó r e k 8. N a p odstaw ie umowy z a w a rte j w marcu 1842 r. m ajętno ść n a b y ła n ajm ło d sza córkai księaia Bi- rana — D o ro ta M a r ia księżna T a lle y ra n d -P e rig o rd 9. S ied zib a żag ań s ka była w ówczas p ow ażn ie zaniiedba- nai, w krótce je d n a k , dzięki energicznym zabiegom księżnej Doroty, zaczęła p o w racać d o d a w n e j św iet­

ności. Podjęto p rac e zw ią zan e z p rzeb u do w ą wnętrz. W miejscu bironow skiej sali koncertow ej utworzono d w a pom ieszczona, zw an e d u żą salą czerw oną i s a lą

7 D a n e d o ty c zą c e przeb u d o w y zostały z a c z e rp n ię te z pracy P. L a u s c h k e , o p . cit., s. 11 i 53 oraz B. P a t z a к a, D a s

herz o gl ic he Schloss in S a g a n , (w :) B e lw e d e r e M o n a t s c h ri f f für S a m m le r u n d Kunst- fre ud e, t. IV, 1930, s. 131.

8 W o je w ó d z k ie A rchiw u m P aństw o w e w Z ie lo n e j G ó rze, sygn. H A (2 31).

9 G . S t e l l e r , G r u n d und Gu tsh err en in Fürstentum S a ­

4. P a ła c w Ż a g a n i u , wid ok o d strony p o łu d n io w e j, n a pierwszym p l a n i e o r a n ż e r ia r a m p o w a w z n ie ­ siona w 1847 r. ( z d j ę c i e zostało w y k on an e w la t a c h trzydziestych XX w., p o r em o n c ie d a c h u w 1922 r., fot. Luge ) 4. The p a l a c e a t Ż a g a ń , vie w of the southern sid e; in th e first p l a ­ ne — a hothou se b u ilt in 1847 (t he p h ot o wa s ta k e n in the th ir ­ ties of th e 20t h century, af ter r e ­ p a ir i n g th e roof in 192 2)

k o n c e rto w ą , b łę k itn ą (p ię tro , pom . 113 i 114). D o k o ­ n a n o p io n o w y c h p o d z ia łó w przez w p ro w a d z e n ie a n t r e ­ s o li, u tw o rz o n o c ią g a p a rta m e n tó w c e s a rs k ic h (p ię tro , po m . 1 2 0 -1 2 5 ), z a p ro je k to w a n o k a p lic ę (pa irter, po m . 33). O d s tro n y p o łu d n io w e j p a ła c u , po z n ie s ie n iu s ie ­ d e m n a s to w ie c z n e j g a le r ii i p rz e p ro w a d z e n iu k o lo s a l­ nych p ro c z ie m nych , w z n ie s io n o o ra n ż e rię i d w a p o d ­ ja z d y .

P ro je k ta in te m w szystkich ty c h p ra c b y ł n a d w o rn y a r ­ c h ite k t k s ię ż n e j D o ro ty — Leomaird D o rs t-S c h a itz b e rg . O n też b y ł a u to re m rysun ku p rz e d s ta w ia ją c e g o p a ła c , n a p o d s ta w ie k tó re g o w y k o n a n o lito g r a fię w 1850 r. K się żna p rz y s tą p iła ta k ż e d o ro z b u d o w y z a ło ż e n ia p a r ­ k o w e g o , p o w o łu ją c d o p r a c p ro je k to w y c h O s k a ra T e i­ ch e rta 10. Park, w w y n ik u tych d z ia ła ń , uzyska ł c h a r a k ­ te r z a ło ż e n ia k r a jo b ra z o w e g o ze s p e c ja ln ie k o m p o ­ n o w a n y m i p u n k ta m i w id o k o w y m i, u s tro n ia m i, p a w ilo ­ n a m i o g ro d o w y m i, rzeźb am i i k o m p o z y c ja m i k w ie tn y ­ m i — n a le ż a ł, z d a n ie m ó w czesn ych, d o n a jp ię k n ie j­ szych ro m a n ty c z n y c h z a ło ż e ń p a rk o w y c h w N ie m ­ czech 11.

Po ś m ie rc i k s ię ż n e j D o ro ty w 1862 r. s p a d k o b ie r c ą z o s ta ł je j syn — N a p o le o n L u d w ik T a lle y ra n d -P e rig o rd . K siążę ta k ż e b a rd z o d b a ł o ż a g a ń s k ą re z y d e n c ję . Z a ­ ró w n o w p a rk u , zw anym p ó ź n ie j od je g o im ie n ia ) o g r o ­ d e m L u d w ik a , jaik też i w p a ła c u w p ro w a d z ił w ie le korzystnych zm ióin. K u p o w a ł obraizy i rzeźby, p o w ię ­ k szał k s ię g o z b io ry . W rę k a c h ro d z in y T a lle y ra n d ó w p o ­ z o s ta w a ł p a ła c d o 1935 r., k ie d y to ksią żę Bosain II T a lle y ra n d , z u w a g i na s w o ją o r ie n ta c ję p o lity c z n ą , z o s ta ł u z n a n y w ro g ie m III Rzeszy N ie m ie c k ie j ! m u s ia ł

o p u ś c ić Ż a g a ń , a je g o o lb rz y m ie d o b ra z o s ta ły s k o n fi­ s k o w a n e . D o w y b u c h u d r u g ie j w o jn y ś w ia to w e j w p o ­ m ie s z c z e n ia c h re p re z e n ta c y jn y c h p ie rw s z e g o p ię tr a p a ­ ła c u m ie ś c iło się m uze um w n ę trz , zaś p a r te r z a jm o ­ w a ła p o lic ja .

P o w o jen ne d zie je p ałac u 12

Już w 1945 ir. p o d ję to ' na te re n ie ob ie kt-u p ra c e p o ­ rz ą d k o w e , b o w ie m b u d y n e k niie był zniszczon y, a> je ­ d y n ie z n a c z n ie z a n ie d b a n y . W ro k p ó ź n ie j p iln o w a ło g o k ilk u s tra ż n ik ó w . D a ls z e lo sy p a ła c u s k o m p lik o w a ły s ię z n a c z n ie w o b e c roszczeń ro d z in y T a lle y ra n d ó w , w im ie n ia k tó re j w y s tą p iła a m b a s a d a francu ska:. W ro ­ ku 1948 U rz ą d W o je w ó d z k i w e W r o c ła w iu , o p ie r a ją c się na d e k re c ie o re fo rm ie r o ln e j, p o le c ił S ta ro s tw u P o w ia to w e m u p rz e ją ć p a ła c w ra z z p a rk ie m . W rok p ó ź n ie j U rz ą d W o je w ó d z k i w e W r o c ła w ia p o in fo r m o ­ w a ł U rz ą d M ie js k i w Ż a g a n iu , iż p a ła c ż a g a ń s k i ... ja k o b u d o w la b a ro k o w a ' z X V II w . o w y b itn e j w a rto ś c i a rc h ite k tu ry z o s ta ł w p is a n y d o r e je s tru z a b y tk ó w 13. D a lsze d z ie je p a ła c u — to w ła ś c iw ie ju ż ty lk o w a lk a o p rz e trw a n ie te g o o lb rz y m ie g o z e s p o łu . B ra k fu n d u ­ szy, u ż y tk o w n ik ó w o ra z z m ie n ia ją c e się c ią g le z a ło ż e ­ n ia p ro g ra m o w e d o ty c z ą c e a d a p ta c ji p o w o d o w a ły , iż o b ie k t u le g a ł p o s tę p u ją c e j d e w a s ta c ji. P ro w a d z o n e w p a ła c u d o ry w c z e p ra c e niie p o le p s z a ły te j s y tu a c ji. D o p ie ro w 1965 r. p o d ję to , z g o d n ie z w y k o n a n ą przez PP PKZ — O d d z ia ł w S z c z e c in ie d o k u m e n ta c ją , p ra c e b u d o w la n e . 10 O . T e i c h e r t , D e r H e r z o g li c h e Park zu S a g a n , S a g a n und S p ro tta u 1858. 11 L. E n q e, H e i m a t b ü c h l e i n des Kreises S a g a n , S a g a n 1930, s. 117.

12 H is to ria p o w o je n n a zo s ta ła o p ra c o w a n a na p o d s taw ie pism przechow yw anych w a rc h iw a c h : Ż a g a ń s k ie g o P ałac u Kultury, B iura D o k u m e n ta c ji Z a b ytkó w w Z ie lo n e j G ó rze i P racow n i K on serw acji Z a b ytkó w — O d d z ia ł w P ozn aniu . 13 D o k u m e n t w arch iw um PKZ — O d d z ia ł w P ozn aniu .

Program p rac konserwatorskich

D o k u m e n ta c ja n a u k o w o -h is to ry c z n a

S t u d i u m h i s t o r y c z n o - a r c h i t e k t o n i c z n e b a ro k o w e g o 1 p a ła c u w Ż a g a n iu z o s ta ło o p ra c o w a n e przez PP PKZ — O d d z io ł w e W r o c ła w iu w 1958 r. A u to ­ rem o p ra c o w a n ia był M a iria n K u tz n e r.

5. P a ł a c w Ż a g a n i u , w id ok od strony p ó ł n o c n o - z a c h o d n i e j (fot. R. Kanikowski, 1977 r.)

5. The p a l a c e a t Ż a g a ń , view from the n o rt h- w es te rn side

o b ie k tu o ra z z a w ie ra ło d o k ła d n y o p is p o m ie s z c z e ń (obecn.ie je s t to m a te r ia ł w y ją tk o w o c e n n y p o n ie w a ż w w ie lu w y p a d k a c h w n ę trz a u le g ły d a le k o id ą c y m z m ia ­ n o m ). A u to r p o d ją ł ta k ż e p ró b ę o p ra c o w a n ia a n a liz y fo r m a ln e j p a ła c u , u k a z u ją c o b ie k t ma tle a r c h ite k tu r y e u ro p e js k ie j.

D o k u m e n t a c j a i k o n o g r a f i c z n a . W 1974 r. w tr a k c ie k w e re n d y a r c h iw a ln e j p rz e p ro w a d z o n e j w W o ­ je w ó d z k im A rc h iw u m P ań stw ow ym w Z ie lo n e j G ó rz e , R e n a ta Li n e tte z id e n ty fi k o w a ła k o lo ro w e p rze zrocza p o ­ c h o d z ą c e z la t trz y d z ie s ty c h XX w ., d o ty c z ą c e w n ę trz p a ła c u w Ż a g a n iu . O p is id e n ty fik a c y jn y z o s ta ł u m ie s z ­ czo n y w o p r a c o w a n iu : W n ę t r z a p a ł a c u T a l l e y r a n d ó w w Ż a g a n i u . W pó źniejszym o k re s ie m a te r ia ł ik o n o g r a ­ fic z n y z o s ta ł p o w ię k s z o n y w w y n ik u k w e re n d d o k o n y w a ­ nych przez Ewę L u k a s -J a n o w s k ą . N a u w a g ę z a s łu g u je ta k ż e p o k a ź n y z b ió r z d ję ć i p rze zro czy z g ro m a d z o n y przez J a n a D ro z d o w s k ie g o . D z ię k i je g o u p rz e jm o ś c i w ie ­ le z n ic h z o s ta ło w y k o rz y s ta n y c h w p ra c a c h z w ią z a n y c h z z e s p o łe m p a ła c o w o -p a irk o w y m .

D o k u m e n t a c j a k a r t o g r a f i с z n a. W a r c h i­ w u m z ie la n g ó rs k im n ie z a c h o w a ły się ż a d n e z b io ry k a r ­ to g ra fic z n e , tym w ię c c e n n ie js z e są plam y z a m ie s z c z o n e w p ra c y F e lixa M a tu s z k ie w ic z a i i G e o rg a : S te lle ra . Poza w y ry w k o w o w y k o n y w a n y m i o d k ry w k a m i p o w ie rz c h ­ n io w y m i, k o m p le k s o w e b a d a n ia airchi te k to n ic z n e n ie były n ie s te ty p ro w a d z o n e . B a d a n ia a rc h e o lo g ic z n e B a d a n ia a rc h e o lo g ic z n e m ia ły taikże c h a r a k te r in te r w e n ­ cyjn y, n ie m n ie j je d n a k d z ię k i n im z o s ta ły w y ja ś n io n e n ie z m ie rn ie is to tn e p ro b le m y d o ty c z ą c e fa z b u d o w y o b ie k tu . B a d a n ia te k o n c e n tr o w a ły s ię w p iw n ic a c h i na d z ie d z iń c u p a ła c o w y m . W tr a k c ie p r a c z w ią z a n y c h z p o g łę b ia n ie m po m ie szczenia: p iw n ic z n e g o p rz e z n a ­ c z o n e g o na> k o tło w n ię (s k rz y d ło w s c h o d n ie ) n a tr a fio n o na k a m ie n n e m ury. K o m is ja z ło ż o n a z a r c h e o lo g ó w i h i­ s to ry k ó w sztuki z PKZ — O d d z ia ł w P o z n a n iu s tw ie rd z i­ ła , że m u ry te m o g ą s ta n o w ić re lik ty z a m k u p o c h o d z ą ­

c e g o z X V w . M u ry u zyska ły d o k ła d n ą in w e n ta ry z a c ję o p is o w ą i fo to g ra fic z n ą .

P rz e p ro w a d z o n y w 1975 r. w y k o p a rc h e o lo g ic z n y na te ­ re n ie d z ie d z iń c a ', z w ią z a n y b y ł z p ra c a m i zie m n y m i d o ­ ty c z ą c y m i p o d z ie m n e g o s k ła d u o p a łu . W p o d s u m o w a n iu b a d a ń a rc h e o lo g ic z n y c h , w y k o n a n y m przez E d w a rd a K ra u s e g o i R yszarda M a z u ro w s k ie g o z PKZ - O d d z ia ł w P o z n a n iu z a w a rto is to tn e s tw ie rd z e n ia d o ty c z ą c e z a ­ ło ż e n ia ś re d n io w ie c z n e g o z a m k u o ra z b u d o w y z c z a s ó w A lb re c h ta W a l le n s te in a . N ie z m ie rn ie is to tn y m fa k te m b y ło s tw ie rd z e n ie is tn ie n ia w y k o p ó w p o d m u r g a le r ii p o łu d n io w e j, k tó r a ,z o s ta ła w z n ie s io n a w la ta c h s ie d e m ­ d z ie s ią ty c h X V II w. A rc h e o lo g ic z n e p o tw ie rd z e n ie w y k o ­ n a n ia g a le r ii b y ło taik w a ż n e z u w a g i n a fa k t, iż s p r a ­ w a je j is tn ie n ia b y ła p rz e d m io te m lic z n y c h d y s k u s ji. G a ­ le ria ta u le g ła b o w ie m c a łk o w ite m u z n is z c z e n iu w z w ią z ­ ku z w y b u d o w a n ie m w d r u g ie j p o ło w ie X IX w . o r a n ­ ż e rii i p o d ja z d ó w o d s tro n y p o łu d n io w e j p a ła c u . W le c ie 1976 r. d y re k c ja Ż a g a ń s k ie g o P a ła c u K u ltu ry p o s ta n o w iła p rz e p ro w a d z ić w b e z p o ś re d n im o to c z e n iu p a ła c u b a d a n ia o d k ry w k o w e , w c e lu s p ra w d z e n ia is tn ie n ia b a s te i p o c h o d z ą c y c h z b u d o w y w a fle n s te in a w - s k ie j. P race te, n ie u z g o d n io n e z n a d z o re m k o n s e rw a ­ to rs k im PKZ — O d d z ia ł w P o z n a n iu , p ro w a d z o n e były przez n ie w y k w a lifik o w a n y c h ro b o tn ik ó w be z ż a d n e g o n a d z o ru . N ie m n ie j je d n a k b a s te je z o s ta ły o d k ry te . D a l­ sze d z ia ła n ia z o s ta ły w s trz y m a n e , a o d k ry te m u ry u d o ­ k u m e n to w a n o fo to g r a fic z n ie , g ra fic z n ie ii o p is o w o . E w e n­ tu a ln e n a s tę p n e w y k o p y m ia ły być p ro w a d z o n e p o d n a d z o re m a rc h e o lo g ic z n y m i a rc h ite k to n ic z n y m . D o s fi­ n a liz o w a n ia pow yższych z a m ie rz e ń je d n a k nlie d o szło , a o d k ry te fra g m e n ty m u ró w z o s ta ły z a s y p a n e . W y k o ­ n a n e p ra c e , a c z k o lw ie k c a łk o w ic ie n ie p ra w id ło w e z p u n k tu w id z e n ia ! k o n s e rw a to rs k ie g o , p o tw ie rd z iły je d ­ n a k w ia ry g o d n o ś ć o p is ó w h is to ry c z n y c h i p rz e k a z ó w k a rto g ra fic z n y c h o d n o s z ą c y c h s ię d o b u d o w y o b ie k tu z c z a s ó w A lb r e c h ta W a l le n s te in o .

A

6. P a ła c w Ż a g a n i u ; A - p l a n przyz iemia , В - p l a n p i ę t r a 6. The p a l a c e a t Ż a g a ń , A — p l a n of th e g r o u n d floor, В —

out in 1957)

Wytyczne konserwatorskie

Pierwsze wnioski konserw atorskie dotyczqce p ałac u z a ­ mieścił w swoim opracowainiiu M a ria n Kutzner (1958 r.). Były one je d n a k o dzw iercied leniem Istniejących w tym okresie możliwości ad ap tacyjn ych , jaik wiemy, p o w ażn ie ograniczonych. D la te g o też a u to r o p raco w ał aż cztery w arianty, p oczyn ając ad p rogram u minim um , kończąc zaś na wytycznych przyw racających p ałacow i w ygląd z czasów siedem nastow iecznej świetności. O s ta tn ia ko n ­ ce p c ja, zdaniem a u to ra najsłuszniejsza, nie m iała szans re alizacji. N ie p o p ie ra ł je j także ówczesny konserw ator w ojew ództw a zielonogórskiego — Klem ens Felchnerowski. D la te g o też w początkowym okresie a d a p ta c ja p ałacu d okonyw ana b yła bez szczegółowych i zatw ierdzonych w niosków konserwatorskich. W ie le nato m iast korekt w p row ad zan o bezpośrednio n a b u d o ­ wie, w ram ach spraw ow anych n ad zorów autorskich i konserwatorskich.

Przełomowym m om entem d la przyszłości obiektu było w p isan ie go w 1972 r. na listę obiektów w yjątkow o c e n ­ nych, co zwiększyło zarów no możliwości finansow e, jaik też um ożliw iło d o b ra n ie w łaściw szego program u a d a p ­ tacyjnego.

Dokumentacja techniczna i prace wykonawcze

D o ku m e n ta cja techniczna o pracow yw ana była przez w ie le lat, początkowo przez PKZ — O d d z ia ł w Szczeci­ nie, a od 1973 r. przez PKZ - O d d z ia ł w Poznaniu. Zasadniczym m ankam entem , zwłaszcza projektów szcze­ cińskich, był brak spojrzenia kom pleksowego na- o b ie k t i d zie le n ie projektów na o p raco w yw an ie poszczególnych skrzydeł. W ia d o m o je d n a k , iż d z ia ła n ia ta k ie były

spo-B

( n a p o d s t a w ie i n w e n t a r y z a c j i w y k o n a n e j w 1957 r.)

p l a n of the floor ( b a s e d on the c a t a l o g u i n g work c a r r ie d

w o d o w a n e ograniczonym i m ożliw ościam i inw estorskim i. W 1957 r. w ykonano in w en taryza cję p ałac u . W yko n aw cą były PKZ — O d d z ia ł w Szczecinie. Inw entairyzacjo ta ma już w chw ili o b e cn ej zn aczen ie d o k u m en taln e , jak o że p rzed sta w ia w nętrza p ałac o w e przed d o k o n a ­ niem istotnych, ostatnich zm ian.

Prace p rojektow e w pierwszym e ta p ie dotyczyły p ię tra skrzydła w schodniego, g dzie była p ro je k to w a n a sa la w i­ dowiskow a z zapleczem . Program ad a p ta c y jn y teg o skrzydła nie u legł zm ianom . S tw orzenie je d n a k d la sali o d p o w ied n ie g o zap lecza scenicznego odbyło się kosz­ tem zniszczenia w ie lu pom ieszczeń teg o skrzydła. Dziś n ie is tn ie ją : pokój gob elino w y (pom . 109), g a b in e t broni (pom . 110), ku rland zka sala jad alnai, zw ana tak że f a ­ m ilijn ą (pom . 111), czy w reszcie te a tr z ro tu nd ą (pom . 115 ii 117), p e łn ią c e o b e cn ie fu nkcję h a llu i bairu. Z a ­ sadnicza- zm ian a , w p ro w ad zo n a do teg o skrzydła-, doty­ czyła p o łąc zen ia ko m unikacyjnego z salą te a tra ln ą . Z o b lig o w a ło to p ro je kta n ta z PKZ — O d d z ia ł w Szcze­ cinę — Stanisława- Latoura- do zap ro je k to w a n ia now ej klatki schodow ej, której ks ztałt budzi o b e cn ie ko n tro ­ w ersyjne oceny.

N adzo ro w i konserw atorskiem u z PKZ — O d d z ia ł w Po­ z n an iu , spraw ow anem u w ówczas przez Renatę Linotte, u d a ło się n ato m iast uchronić salę te a tra ln ą , zw an ą kryształową (p iętro , pom. 113 -i 114) przed zniekształce­ niem , w w ypadku z re alizo w an ia projektu p rzew idu jąceg o a m fite a tra ln e podwyższenie w id o w n i. W ten bowiem w ła śn ie sposób u le g ła oszpeceniu sala- fa m ilijn a — o b e c ­

nie sala in te r (p iętro , pom. 103).

Program użytkowy d la skrzydła zacho d nieg o z m ien iał się w ie lo kro tn ie. W 1969 r. p od d an o a d a p ta c ji jeg o w nętrza d la potrzeb g arn izo n o w e g o klubu oficerskie­ go. Po p rzep ro w ad zen iu p rac budow lanych wojsko zre­ zygnow ało z przejęcia pom ieszczeń.

Spis p o m ie sz cz e ń p i ę t r a p a ł a c u

N r po m . N a z w a historyczna N a z w a współczesna

101 Korytarz klatki B iały h a ll kom inkow y

sc h o d o w e j

102 O b c o ję z y c z n y pokój książek

H a ll

103 S a la ja d a ln a S a la in te r

104 K orytarz Pom ieszczenie

p rze b u d o w a n e 105 K a n c e la ria ks. D o ro ty P om ieszczenie K orytarz p rz e b u d o w a n e 106 P om ieszczenie p rze b u d o w a n e 107 P om ieszczenie M a ła cze rw o n a s a la p rz e b u d o w a n e 108 Z a sce n ie

109 Pokój g o b e lin o w y K orytarz

110 G a b in e t broni K orytarz

111 K u rla n d z k a sa la ja d a ln a

S cen a

112 Fran cuska b ib lio te k a i g a le r ia o b ra zó w H a ll w iedeń ski 113 D u ż a s a la cze rw o n a S a la kryształow a 114 S a la k o n ce rto w a zw. S a la kryształow a B łę k itn ą 115 T e a tr Foyer przed sa lą kryształo w ą

116 Korytarz H a ll w iedeń ski

117 S c e n a te a tru B ar

118 Z a p le c z e sceny Z a p le c z e baru

119 K orytarz H a ll cesarski

120 P rzedsionek S e k re ta ria t d yrekto ra

S a lo n książęcy p a ła c u 121 G a b in e t d y re kto ra C esarski pokój p a ła c u 122 M a ła sa la do pracy ko n fe re n cy jn a 123 Korytarz H a ll cesarski 124 S y p ia ln ia cesarska G a b in e t z-cy S a lo n cesarski dyrekto ra 125 S alo n instruktorski 126 K orytarz H a ll cesarski

127 K orytarz klatki C zarn y h a ll

sc hod ow e j kom inkow y

128 P om ieszczenie za Pokój c h o re o g ra fa

k la tk ą schod ow ą

129 P okój hr. K an itza S a la lu strzan a

130 W ie lk a g a le r ia H a ll słoneczny

k u rla n d z k a

131 P okój Flory Złocisty sa lo n ik

132 S a la poselska S a la p u rp u ro w a 133 S y p ia ln ia posłów K redens 134 N ie m ie c k a b ib lio te k a S a la fa m ilijn a 135 P okój ks. A lb re c h ta S a la g ro d zk a W a lle n s te in a 136 S a la a u to g ra fó w S a la k u rla n d z k a 137 Korytarz H a ll słoneczny 138 S a la b ila rd o w a S a la b a lk o n o w a 139 P okój na za p le c zu P om ieszczenie k la tk i schod ow ej ąo s p o d a rc z e 140 P a la rn ia P a la rn ia

W 1972 r. p ow stała koncepcja zlo k a liz o w a n ia w te j czę­ ści p ałac u in te rn atu d la zespołu szkół zaw odow ych. A d a p ta c ja tai, pociqgaijqca za sabę koniecznaść w pro ­ w a d z e n ia licznych p ionów kan a liza cy jn yc h , była z p un k­ tu w id zen ia konserw atorskiego bard zo n ie w łaś ciw a. N a szczęście o d s tq p io o a od miej.

W 1973 r. p o s tan ow ion o zlokalizo w ać w skrzydle za­ chodnim m agazyny W o jew ó d zk ie g o Archiw um Państw o­ w eg o. O p ra c o w y w a n a w tym ce lu d o k u m e n ta c ja tec h ­ niczna w p ro w a d z a ła stropy o zw iększonej grubości (zn aczn e o b c ią ż e n ia jed no stkow e), a tym samym prze­ kreślała istn ie ją ce a m f i ląd ow e połgczenia' sal. Projekt ten n ie uzyskał a k c e p ta c ji W K Z w Z ie lo n e j G ó rze.

D o p ie ro w 1976 r. przedstaw iono program a d a p ta c ji skrzydła zacho d nieg o , który został zatw ierdzony przez w ła d ze konserw atorskie. Program ten przew idywał prze­ zn acze n ie piw nic teg o skrzydła d la potrzeb ZETO . P ar­ te r m iała zajm o w ać b ib lio tek a, zaś sale reprezentacyjn e p ię tra p ro ponow ano wykorzystać na p ałac ślubów. Pro­ g ram , do którego w łą cza n o sale p iętra w skrzydle p ó ł­ nocnym (do północnej klatki schodow ej), został z re a li­ zowany.

Proce pro w adzo n e w skrzydłach zachodnim i północnym o g ran ic zały się do z ab ieg ó w konserw atorskich. O d n a ­ w ia n o ii u zu p ełn ia n o sztukaterie sufitów, u zu p ełn ia n o i o d n a w ia n o b oazerie. W ykonyw ano prace podłogow e i cykliniarskie. W e w nętrzach w prow ad zo no now e tap ety lub dokonyw ano prac m alarskich.

Z przykrością musimy je d n a k stwierdzić, że pom im o w ielokrotnych interw en cji nadzoru konserw atorskiego z PKZ — O d d z ia ł w Poznaniu, nie dokończono prac w obecnym h allu cesarskim (p iętro , pom. 126, 123, 119), n ie zrekonstruow ano taikże sklepień i sufitów z fasetam i w zespole dziew iętnastow iecznych a p a rta m e n tó w cesar­ skich (p iętro , pom. 120, 122, 124 i 125), poza pom. 121. W wyniku tak ie g o d z ia ła n ia mamy dziś do czynienia z w nętrzam i niemożliwym i do w łaściw ej a d a p ta c ji, zbyt wysokimi, których n ie można ani w łaściw ie ośw ietlić, an i urządzić. S p raw ą, n o iktôrq nałeży także zwrócić u w agę, jest w łaściw e u rząd zen ie pomieszczeń ciqgu re­ prezentacyjn eg o . Istn iejq ce w p ałac u m eble, g ro m a ­ d zon e w sposób przypadkowy, nie n a d a ją się w w ielu wypadikach do eksp o no w ania. Brak tu także o brazów , rzeźb i innych ele m en tó w w yposażenia. W y d a je się, że klasa teg o o biektu w ym a g ałab y łaskaw szego sp o jrzen ia naczelnych w ła d z M inisterstw a Kultury i Sztuki. O b o k p rac zwiqzainych z w nętrzam i pałacow ym i prow adzono roboty elew acyjn e. E lew acje zew nętrzne zaczęto rem on­ to w a ć w 1974 r. W yko n aw cę był Z akła d Rzemieślniczy z S ulechow a, kierow any przez inż. Tadeusza Rutyń- skiego. E lew acje d ziedziń ca konserw ow ano w latach 1980—1983. W yko n aw cę była S p ółd zieln ia Rzemiosł Róż­ nych z S ulechow a1, zaś m aszkarony o drestaurow ał airty- sta plastyk M iro sław Patecki. D użq pom oc stanow iła d o k u m en tac ja fo to g raficzn a m aszkaronów w ykon an a przez Bronisława Вu g iela.

Po zakończenia prac projektowych przyszła1 kolej n a park. W roku 1984 została o p raco w an a je g o ew idencja', a autorzy R afał Awzain i Ewa Lukas-Janowska d okon ali ro zp ozn an ia dotyczącego drzew ostanu o raz układu h i­ storycznego zało żen ia . O b e c n ie jest opracow yw any p ro ­ je k t techniczny datyczqcy pierwszej części parku, zw a­ nej ogrodem Ludwika.

W niniejszym ko m u n ikacie sta ra n o się w m ożliw ie zw ię­ zły sposób przedstaw ić problem y zw ią zan e z w ie lo le ł- nłq o d b u d o w ę żag ań s kieg o p ałac u . Jaik z p rzedstaw io­ nej historii odbudow y w ynika, oprócz b łę d ó w p ro jekto ­ wych i w ielu n ie d o ciąg n ię ć konserwatorskich, były też

re a liz a c je w pełni u da n e .

Po w ielu latach prac przywrócono do życia je d e n z n a j­ wspanialszych p ałac ó w Polski, o b ie k t ściśle zw iązany z kulturq eu ro p ejskę, którego historia jes t na tyle p a s jo n u ją c a , że n ie p otrzeb uje naiwnych upiększeń aini tan ich an e g d o t.

m gr Ewa Lu kas -Janowska

PP PKZ — O d d z i a ł w Z i e lo n e j G ó rz e

ONCE AGAIN ON THE PALACE AT 2AGAŃ

This rep o rt is a response to Józef D tu gosz’s a r tic le e n title d "T h e P a la c e a t Ż a g a ń an d Its R eco nstru ction” , p u b lis h ed in " O c h ro n a Z a b y tk ó w ” , no 1, 1985.

The a b o v e a rtic le , co n ta in in g in a c c u ra c y on th e history of th e p a la c e a n d pu tting off n e a rly tw e n ty -y e a r lo ng re c o n ­ struction of th e b u ild in g w ith m ere ly fe w sentences, bound m e dow n to w rite this p a p e r. From 1979 to 1983, on b e h a lf of th e Poznań b ran ch of th e A te lie rs fo r th e C o n servatio n of C u ltu ra l Property, I was resp o n s ib le fo r c o n se rv atio n in ­ spection an d in 1984 I p re p a re d a fiv e -v o lu m e re p o rt on co nservation a n d construction w ork covering th e years of 1 9 6 5 -1 9 8 3 .

The p a la c e a t Ż a g a ń w as e re c te d in fo u r b u ild in g stages, starting w ith a G o th ic castle a n d stopp ing a t a 1 9 -th century resid ence. The successive ow ners of th e p a la c e w e r e : Ż a g a ń P iast princes, n o b le m a n ’s fa m ilie s , Prince A lb re c h t W a lle n s te in (1 6 2 8 -1 6 3 4 ), g o v e rn o r of th e E m p ero r’s arm y in th e th irty ­ -y e a r w ar, a n d C zech's Lobkovic princes (1648—17 8 6 ). Sold in 1786 to K u rla n d ’s Prince P iotr В fron, th e p a la c e w as then in hands of his successors. In 1842 th e e s ta te w as b o u g h t by D o ro ta M a r ia , Princess T a lle y ra n d P erigo rd , th e yo un gest d a u g h te r of Prince Biron. A fte r her d e a th th e Ż a g a ń e s ta te was in h e rite d by its le g itim a te heirs a n d it re m a in e d in hands of th e T a lle y ra n d s until 1935 w h en du e to his p o litic a l op inio ns P rince Bosan II T a lle y ra n d was re c o g n ize d to be th e en em y of th e 3rd G erm an; Reich a n d h a d to lea ve Ż a g a ń an d his la rg e e s tate g o t co n fiscated .

The p a la c e a t Ż a g a ń was b u ilt a n d d e v e lo p e d by best bu ilders

in th e S iles ia a n d C zechs. Its construction w as c o m m en ced ac c o rd in g to th e design of W . B occaccio, e re c te d by A . Por­ ta , p a rtia lly reco nstru cted by L. D o rs t-S c h a tzb e rg . A m a g n ifi­ ce n t la n d s c a p e p a rk w as desig n ed by O . T e ic h e rt starting from 1850.

P o st-w ar co nservatio n a n d co nstru ctio nal w o rk las ted — w ith som e in tervals — from 1965 to 1983. It w as p re c e d e d by sc ientific a n d histo rical d o c u m e n ta tio n p re p a re d by M . Kutz- ner a n d also by a rc h a e o lo g ic a l studies (w h ich re v e a le d parts o f a G o th ic ca stle a n d 17-th cen tu ry southern b a lu s tra d e ), c o n se rv atio n g u id e -lin e s a n d te c h n ic a l d o c u m e n ta tio n draw n by Szczecin an d P ozn ań bran ches of th e A te lie rs fo r the C o n servatio n of C u ltu ra l Froperty. The e a stern w in g housed a th e a tre h a ll a n d its a m en ities . As a resu lt o f this work, som e of sp len d id rooms g o t destroyed. A d a p ta tio n plans fo r no rthern a n d w estern wings w e re s u b je c te d to num erous m o d ific a tio n s . It w as in J 9 7 6 th a t fin a lly still a new version of th e p lan w as a p p ro v e d by co nservation a u th o ritie s . The b a s e m e n t of th e p a la c e g o t oc cu p ied by th e In stitu te for C o m p u ta tio n a l T e c h n iq u e , th e grou nd flo o r b e c a m e a lib rary, w h ile fin e rooms in th e u p p e r flo o r w ere c h a n g e d in to th e p a la c e of w ed d in g s. They a re also used fo r c u ltu ra l events. E levatio ns w ere re p a ire d , w ith intervals, from 1974 to 1983. The w ork in th e park is still u n d e r w ay.

A fte r m any years o n e of th e most m a g n ific e n t p a la c e s in P o la n d , closely as s o c ia te d w ith the E u ro p ean cu ltu re, has fin a lly been restored.