1 2 9 *
S t i m m e n a u s ^ v a j i S u n b * 2 Ö i f f e n f c t > < t f t
( <DZid>tam tiid)er S e il)
3 tt t> a l t
1 9} e r n h n r b 9? u f t : © e t © infafe ber © rjie ß e r im O ftla n b u n b ißre S lu fg a b e n . • • . • > • • • • 9* S a s ia n b t a b r in ben e in g e a lie b e rte n O ftg e b ie te n . 23on S lb o lf S cß m t b t - 2 3 o b e n f t e b t 3. F r ie b r id ; 2öUi>cIm I . u n b "bas 93olEsfcßulwe{en. 23on D r. © u n n a r © ß t « 1 e ; S tu b ie n r a t a
ber S tlb rc d ;t-© ü rc r-S c ß u le , S 3 e rlin -S tc u fö lln ... ...1__
©eite
129*
130*
9 3 e v n l > a v b 9 R u f t :
er ber ^rjie^er im öftiartb unb ii)re ^ufguben.
3 n bet orofjen Siebe, itt ber Sleidiätninifiet 81 u ft atit 22. 3!obember in ber Slula ber ©chillericbule tior ber ißofener CSrjiet)erfeijaft bie © ru nblinien einer neuen beutfrfien ffitjieiiung int Sufantntenljang m it ber 2lit»
tiinbigung ber $eutfct)en ¡¡jauptjcbule jufam m enfaffenb b a rlette, fpraeß er auch über bie befonberen Slufgaben ber ©räietier in t neuen Dfttanb unb machte habet folgenbe Slu^fübrunsen:
„ 6 e i t jw e ie in ß a lb ta u fc n b S a g te n fin b m it g a n j w e n ig e n S lusnaßm en n a ß e ju fä m tlicß e S te o o lu tio n c n gefeßeitert, w e il iljre ^ ü i) r e r n id ;t e r fa n n t ß a tte n , baß bas 2 ß e fe n tlid ;e einet- S te o o lu tio n nießt bie SRacßtiibernaßm e, fo n b e rn bie © rjic ß u n g ber 9üenfd;en if t . "
6 o fagte ber ffü ijr e r e in m a l in e in e r fe in e r _ Sieben.
3Bas fiegreieße K rie g e g e w o n n e n ßaben, ift ß ä u fig fd ;o n in ber n ä d tfte n © c n e ra tio n w ic b e r o e rlo re n w o rb e n . © e r o p fe ro o lle © in fa l; eines icbenben © efddecbts w ir b e rft ban n fin n o o ll, w e n n Eontm enbcn © c n e ra tio n e n b a b u rd ; bas £ c b c n gefiebert w ir b , © a s <Sd>icffat biefes O ftla n b e s ift e in lebenbiger 93e w cis b a fü r, baß nießt e in m a lig e S B a ffe n ta te n fta rfe r © e - fd ;le d ;te r u n te r großen F ü h re rn genügen, fo n b e rn eine © r- jie b u n g , bie ben nacßEotmnenbcn © e fcß led;tcrn biefeiben K rä fte lebenbig I;ä lt, m it benen bie U m fa ß te n ben 93oben crE ä m p ft haben, © a ß bem S d ;w e rte ber 15flug fo lg e n m u ß , w iffe vi w ir .
$>as U m fie b lu n g s w e rt, bas m it fe in e r großen F lu rb e re in ig u n g eine ftetige O rb n u n g u n b e in e n b a u e rß a fte n F rie b e n g a ra n tie re n fo ll, g a ra n tie rt and) b ie fe n S ta u n t a ls b a u e rh a fte n beutfeben SJefiß. © iß © rjie ß u n g ber F u g e n b aber m u ß n id ;t n u r e in fle iß ig e s , j u r S lrb e it tüchtiges 93ol£ e rjie ß e n , fo n b e rn auch h a rte S ltänner, bie bas S c h w e rt tra g e n w o lle n u n b fü h re n to n n e n , u n b F ra u e n , bie n u r fo!d;e SSänner lie b e n u n b n u r fold;e S ö h n e gebären w o lle n . S o g e h ö rt neben bie K a fc rn e n id )t n u r ber © a u e rn ß o f, fo n b e rn auch bie S ch u le , © e m m ilitä rifc h e n S u fa m m cn b ru cß n a d ; ber ro te n S tooem berreoolte ift bie polnifche V e rg e w a ltig u n g biefes beutfehett S taum es g e fo lg t. 3 ß m fo ls t« bie © n te ig n u n g ber beutfeßen SJauern, u n b S ie w iffe n bas a lle fe lb ft, ber leigte u n b entfeßeibenbe K a m p f w ü rb e u m bie b c u tfd ;c S ch u le g e fü h rt.
§ ie r in b ie fe r S c ß ille rfd ;u le ftehen w ir a u f e in e r S tä tte bes 9 3 o lE stum stam pfes, in ber fid> bie b c u tfd ;c S Rinberßeit m it ih re n eigenen S öa ffe n b is ju r © n tfcß e ib u n g sftu n b e bureß ben S ie g bes © ro ß b e u tfd ;e n 9teid;es jä h e , ta p fe r u n b tre u j u behaupten »erm ochte. g n b ie fe r S e it, w o bie © ntfeß eibungs- fchlacht u m eine neue S e it gefd;lagen w ir b , w o ber S eß rer m it fe in e m © in fa ß w e n ig e r w ic h tig e rfd ;e in t a ls ber S o lb a t, fo ll gerabe er (ich a n b ie fe r S te lle b e w u ß t b le ib e n , baß a u f bie
© a u e r Eein 23eruf größere S J e ra n tw o rtu n g trä g t, fe in e 2 lrb e it a u f bie © a u e r entfeßeibenber fe in Eann a ls bie bes beutfeßen
© « ie ß e rs . © a n n w ir b er ben K o p f höher tra g e n u n b m it je n e m S e lb ftb e w u ß tfe in bie A u fg a b e n lö fe n , bie ih m b e i bem m ä chtigen Stufbauw erE ju g e fa lle n fin b : icß fpredtje o o m S lu fb a u bes beutfeßen SZlenfcßen.
© ie fe S lu fb a u a rb e it if t n irg e n b s fo g ro ß , aber auch n trg e n b s fo u n g e w ö h nlich w ie h ie r im O ftla n b . § ie r fteßen w ir a u f bem © o b e n , a u f bem bie K e rn fo rb c tu n g e n bes n a tio n a l-
fo jia liftifd ;e n P ro g ra m m s , bie großen in n e n - u n b außen- p o litifc ß e n F e t t ’ e ru n g e n bes F ü ßr er6> in höcßfter © m h e it oor u n s fteßen: bie o ö lfifd je F ^ rb e ru n g u n b bie S ta u m fo rb e ru n g . S e r 33auernboben im O fte n , o o n bem w ir in ben S aß re n bes K a m p fe s u m neue SBerte u n b 8 'e le fo o ft gefproeßen ßaben, h ie r lie g t e r ! © achten w ir aber e in ft in e rfte r S in ie a n ben F u g ber naeßgeborenen 93auernfößne bes 2lltreicßes m ^ b e n O ftra u m , bie n id )t m e ß r in bie le b e n o e rje ß re n be n © ro ß fta c te u n b n ie m e ß r in bie F ^e m b e w a n b e rn fo llte n , fo begegnen w ir ß ie r n u n ben b c u tfd ;e n 9tüc£w anberern, ben 93olEsbeutfd)cn aus bem 9 3 a lte n la n b , aus S B o lß p n icn , aus © a lijie n u n b ben ü b rig e n © e b ie te n bes O fte n s . lt n b b a m it fteßt n u n le ib h a ftig a u d ; b e re its bie neue große e u ro p ä ifd ;e O rb n u n g o o r u n s , -bie bem © u re ß e ina n b e r u n b © e g e n e in a n b e r u n b bem b a n n t o e r- bunbe n e n in n e re n H n frie b e n ber 32tenfd;en in u n o ö lfg c h e n S ta a ts g e b ilb e n u n b b lu tig e n S tusein a n b e rfe ß u n g e n em Cnbe maeßen fo ll u n b w ir b . S ille biefe 91tenfd)en, bie h ie rh e r ju r u d - Eommen, fin b © eutfd>e bureß 9 ? lu t u n b S d ;id fa l. S ie fm b g e p rü ft a u f bie £ re u e j u iß re m eigenen SBefen, ja ß c u n b E am pfßart, u n b ßaben bie große S te ife p rü fu n g abgelegt, baß fie bie Süchtigen fin b , bie 93eoölEerung ber SltarE a b ju g e b e n u n b © r e n jo o lt j u w e rb e n , a ls fie , bem S tufe bes F ü h re rs fo lg e n b , g lä u b ig u n b o p fe rb e re it ßeim Eeßrten. 3lber_ bureß bie lange S lb w e fe n ß e it o o m S tcid; unterfeßeiben fie fid ; u n tc r - e in a n b e r u n b o o n ben © olE sgenoffen im S Ü treidn S ie m u ffe n ju m $ e il noeß le rn e n , bie beutfeße S pracße rießtig ju fpeeeßen, if t fie boeß e in e m S e il ber ooltsbeutfcßen K in b e r in ip o le n burcl) p o lnifcß en S e rro r a b g e w ö ß n t w o rb e n , © ie § e im fü ß ru n g ber S tü d w a n b e re r, ißre S ln fie b lu n g , iß r Slnfaß in ber S e ru fs a rb e tt u n b ih re © in g lic b e ru n g in bie O rg a n ifa tio n e n ber b c u tfd fc n 9 3 olfsgem einfchaft u n b bes © ro ß b e u tfd ;c n Steid;es m itte n im K rie g e u n b in ber erfte n S aß rcsß ä lfte gegen a lle fü n b e rn iffc eines fu rd ;tb a re n S B inters fin b S lu fg a b cn , beren S lusm aß m a n e rft g a n j ß ie r an O r t u n b S te lle e rm e ffe n Eann. U n b ß ie r m ü ffe n b a n n b ie je n ig e n , bie es noch nießt b e g riffe n ßaben fo llte n , e rft g a n j e rm e ffe n , w a s bie S ta tio n a lfo jia liftifc ß e P a r te i be b e u te t. O ßne fie w ä re biefes SöerE in folcßem S e m p o g le id i- je ü ig m it ber © u rcß E äm pfung ber g rö ß te n SBeltentfcßeibung m it ben SBaffen ü b e rh a u p t nießt j u b e n fe n . SBenn w ir btejes a lle s in e in e m überblicEen, b a n n w äcßft 3 ß re S lufgabe, m e in e b c u tfd ie n © tjic ß e r u n b © rjic ß e rin n c n in ^ o fe n — u n b m 3 ß n e n fpred;e icß ju g le id ; bas g efam te © rjie ß e rE o rps bes S Battßc- la n b cs an — , 3 ß re S lufgabe in iß re r g a n je n ©röße,_ aber auch in iß re r S cßw ere m äeßtig ßeraus. © ie fe K in b e r, bte S ie je ß t u n te rric h te n u n b e rjie ß e n , fo lle n e in ft, e rw a d )fe n , _ em StucE ju n g e s beutfeßes 93olE a n ber © re n je fe in w ie aus e in e m © u ß .
© a ra u s e rg ib t fid ; n u n , welcße F e d e r u n g e n S ie ju n ä c ß ft a n fieß fe lb e r fte lle n m ü ffe n , w e n n biefes SBcrE g e lin g e n fo ll. S ie m ü ffe n fe lb ft o o n biefer S lufgabe e r g riffe n fe in u n b b a ru m fte ts ben Sölict a u f ben F ü ß re r ß e fte n . _ Söerben S ie b e i bei- S lufgabe feßwaeß, b a n n gefäß rben S ie fe in SSerE. © a s m a ty W S ie fieß E la r! Slber S ie w e rb e n ftarE b le ib e n . U n b ju m j e t t e n rid ;te n S ie bie Slugen a u f bie S o lb a te n g rä b e r, a u f i>ie © ra b e r o o n 25rom berg u n b a u f alle jene, bie in ber ©ei*b<d>te iß r i.c 0 e n ß ingegeben ßaben, a u f baß bas O ftla n b ö cu tfd ; w e rb e u n b
1 3 0 * S U i d j t a m t l t d j e r S e i l
b le ib e . lln b b a n n rich te n S ie aud> g l;re Xlugen a u f bie K in b e r fe tbft, bie S ie erziehen fo lie n . © e r S a u e r n tre d ber S B o lb p n ie n - b c u tfd ;e n w a r fe rn e re r als g b re © ife rtb a f)n fa i? rt in biefes © e b ie t.
©s g ib t S d )ro ie rig te ite n in f jü iie u n b g ü lle , fä m p fe rifd )e n
© in fa b ! 21ber f;a t es je e tw a s anberes gegeben, fe it 2lb o lf Z it ie r bie K a m p ffa fm e f ü r F r e ih e it u n b 23rot aufgezogen b a t?
© e r g ü b re r b a t u n s fte ts e in g e p rä g t: © a s 23olt w ir b im m e r fern, m as feine g ü b r e r f in b ! g m p re u fjifcb e n © re rjie rte g ie m e n t fia n b ber S a b : „ g n S tu n b e n ber 2cot u n b © e fa b r fo ü ber 92tann a u f feine O ffiz ie re fe b e n .“ © ie fe r o crp flic b te n b e S a b lebte in ben V e r je n ber 211ten © a rb e . 2 ln bie S e ite bes g ü b r e r - to rp s b e r P a r te i m ufz e in © r 3ie b e tio rp s tre te n r o n bem feiben (Seifte. Xlnbers fa n n es n id ;t fe in . S ie w e rb e n b a m it auch e in e r X lu ffa ffu n g ben © a ra u s machen, bie ju bem n a tio n a l- fo jia iifíifd ;e n © e ifte bes tä m p fe rife b e n © in fa b e s a b fo lu t n ic h t p a & t: bafs b ie 2 lrb e it im O ffe n , w e il fie u n b e q u e m ift, fü r bie w e n ig e r © a u g lid ;e n ba ift. SBenn es nach b ie fe m © ru n b fa b g in g e , b a n n m äre bie g r o n t e b e n fa lls e in ‘■piaij f ü r bie l l n - ta u g iie b fe it. © s fin b in b ie fe r fa m p fe rfü llte n S e it o ft genug tr itifd ;e SBorte ü b e r ben S c fire r u n b ü b e r bie beutfcl;e S chule g c fp ro d ;e n m o rb e n . g l; r im © in fa b bes O ftla n b e s b r in g t biefe K r i t i t zu m S cb m e ige n , in b e m g b t ben tä m p fe rife b e n u n b o p fe rb e re ite n © in fa b f ü r biefe u n o e rg le id > Iid ;e n gefcbid;t!icben 2 tu fg a b e n höher ftc llt a ls a lle 2 3 equem licbteiten. gd> w e if;, m ie es m it ber S e b re rw o b n u n g s fra g e a u s fie b t. geb w e if;, m o ru n te r S ie a lle a m m e iffe n le ib e n : u n te r b ie fe r u n g e lö fte n g r a g e ! ©s m irb bie 2 lu fg a be a lle r S te ile n fe in , bas ju ro iffe n u n b a lle s zu tu n , u m h ie r 21bbilfe ju febaffen. 21ber S ie m o lle rt u n b m ir m ü ffe n a lle S o lb a te n fe in .
iln fe re S o lb a te n haben ü b e r o ie r g a b re in febw erftem G in g e n gegen bie ganze 2BeIt g e fä m p ft u n b g e tä m p ft. S ie haben o o r 23erbun gelegen, a n ber S o m m e , in ben © rie b te rn o o n g la n b e r n . © s gab fe in SOanten, te in 28eid;en, u n b ich g la u b e , bab bie © rid ;te r o o n g la n b e r n im m e r nod) fd>led)tere 23ebaufungen gaben a ls bie fcblecbtefte S e b re rm o b n u n g . © a s
aber rn u b je b e r m iffe n : ©s ift ja g a r fe in e S e it b a ju , j e | t zu fra g e n , w e ld ;e 2 3 e b a g lid ;fe ite n u n s j e | t bas S eben o e rp flid )te t ift ju b ie te n . 2 8 ir flehen im K a m p f, u n b z w a r im g ro ß e n
© n tfd rc ib u n g s fa m p f. 6 ie fteben a lle m it b a rin u n b a n ber g r o n t. © a s g ilt n u n a u d ; f ü r alle jene £ e l)rträ fte im X lltre id ), bie ficb fe rtig m a c b e n m ü ffe n 311m © in fa b im O ftla n b , u n b bas g ilt fü r a lle jene © ie n ftftc llc n im 2t(treicb, benen burch biefen e rn e u te n 2lbzug o o n S e h k rä fte n neue S d ;w ie rig fe ite n e r- m a d ;fe n . © s fteben h ie r © aufenbe o o n K irtb c rn , bie n o d ; u n - b c fd ;u lt fin b , u n b m ä rte n aufgefcbloffen u n b le rn b e re it, m ie fa u m je m a ls K in b e r im 2 U tre id ;, a u f beutfeben U n te rric h t,
© ie fe K rä fte h e rb e fu ifd ia ffe n , ift m e in e 2lu fg a b e , u n b tdr m e r b e fie berbeifebaffen. lln b a n b ie fe m f ü n f t e m ü ffe n S ie , bie S ie h ie r fd ;o n im © in fa b fin b , e rfe n n e n , melche 23er- p flid ;tu n g S ie gegenüber ben 3 te u a n fo m m e n b e n h a ben. S in b S ie fe lb ft h ie r e in gefcbloffenes © rjie b e rfo rp s , gepaeft o o n ih re r 2lu fg a b e , b a n n m erbett bie 2te u a n fo m m e n b e n o o n b iefem
© e ifte e r g riffe n w e rb e n u n b b ie n o d ; o o rl;a n b e n e n S ü d e n fcb licfjcn u n b m it g b n e n ju fa m m e n m a e b fe n . 23cgrüben S ie bie n e u e n K rä fte aber m it SBenn u n b 21ber u n b be lü fte n S ie fie m it K la g e n ü b e r bie S d ;m ic rig !e itc n , u n b fin b e n bie S tcucn h ie r te in oorftofzenbes g r o n tfo r p s o o r, b a n n w e rb e n aud) bie n e u e n K a m e ra b c n ber © rjie h u n g fch m a d )m ü tig . g e b e r oon g h n e n m u f; ben S tc u a n fo m m e n b e n fo fo r t fo in bie 21ug e n fchauen, bab er m e r ft, w a s h ie r g e fd ;ie l;t. K e in e r b a rf m e h r n a d ; h in te n febauen, m ic b c r abgeben w o lle n n a d ; bem 2tltreid>
ober bem SBeften: b a ru m b itte id ; S ie in b ie fe r S tu n b e . © e n n w a s ,ift bas fci)on fü r e in O p fe r, w e n n m ir u n te r m a n g e lh a fte n 2 3 e rl;ä ltn iffe n eine S e itla n g h ie r bu rcb b a lte n m ü ffe n , gegenüber b e m , w a s täglich u n fe re g lie g e r fd )a ffe n m ü ffe n . S ie w e rb e n ja auch niebt g e fra g t, ob es ih n e n bequem ift, im e tfig e n 3 8 in te r m it ih re m g lu g ä e u g in bie 2to rb fe e b in u n te rg e b e n 3U m ü ffe n .
© e s g ü b re rs febönfte u n b m iebtigfte u n b , o o n in n e n gefeben, böcbfte n a tio n a lfo 3ia liftifd ;e 21u fg a b e fa n n n ich t leicht fe in , fo m e n ig h ie r im 2B a rtl;e g a u m ie in ber 2to rb fe e .
ßcm bfaijr in ben ein$egíieberíen O fígebíeíen.
93on Slbolf 6 d ) m l í > t - 9 3 o í > e n f t e í > t . 23ereits a m 3 0 . S e p te m b e r 1939, u n m itte lb a r n a d ; 23e-
e n b ig u n g bes ^polenfelbzuges a lfo , e rte ilte bas 9?eicbserziebungs- m in ifte r iu m ben 2 lu ftra g , bie 23orausfet$ungen f ü r bie @ in- rid ;tu n g bes S a n b ja b rs in ben befebten O ftg c b ic tc n 311 fd ;a ffc n .
© ie b a m a lig e n © befs ber g io ilo e rm a ltu n g fe |te n ficb p c rfö n lid ) f ü r eine fta rte B e le g u n g ber in 3m ifd ;e n bem © ro fjb e u tfd ;c n 9teid) e in g e g lie b e rte n © e b ie te m it S a n b ja b rla g e rn e in . S ie e rfa n n te n , bab bas S a n b ja b r a u f © ru n b fe in e r b is h e rig e n
© rfa h ru n g e n u n b S e iftu n g e n in ben beutfeben O ft- u n b © re n z - geb ie ten in befo n b e re m S to ffe b e ru fe n fe in m ü rb e 3m S ttit- m irfu n g b e im p o litifd ;c n , fu ltu r e llc n u n b m irtfc b a ftlic b e n S tufbau ber n e u e n 9 teid;sgaue.
© ie fo fo rt c in g e le ite tc n Sttafsnabm en fa n b e n baber auch bie le b b a fte fte lln te rftü b u n g ber 3u ftä n b ig e n ‘■ parteibienftftelten u n b m ü rb e n insb e fo n b e re auch burch ben 9 te id ;8 fo m m iffa r fü r bie g e ftig u n g b e u tfd ;e n 9 3 o Itstu m s g e fö rb e rt. S o to n n te n bie n ich t unb e trä ch tlich e n § in b e rn iffe fcbnell ü b e rro u n b e n w e rb e n , in b e m sunäcbft bie f ü r bie 2 lu fn a l;m e o o n S a n b ja b rla g e rn geeig n e te n © ebäube fid ;e rg e fie !!t m ü rb e n . © e re n 2lu s b a u u n b V e rric h tu n g f ü r bie S toede bes S a n b ja h rs m ü rb e n jm a r burch b ie 2 8 itte ru n g s o e rb ä ltn iffe 21n fa n g bes g a b re s a u fs febmerfte g e ftö rt, a b e r bennoeb g elang es burch ben © in fa | a lle r fta a tlicb e n © ie n ftfte lle n u n b bie u n e rm ü b lid ;e © ä tig fe it ber b e re its o o r 23eginn bes V a n b ja b rs in bie O ftg e b ie te ab- g e o rb n ete n S a n b ja b rfü b re r, bie recbt^citige u n b o tb n u n g s - m ä g ig e V e rk e ilu n g b e r © ebäube im m efentlicben 3U erreichen.
© s m a r fd ;o n eine S e iftu n g , bafe bas S a n b ja l;r in biefen
© e b ie te n gleichzeitig m it b e m 211treicb a m 2 5 . 2 tp r il b e g in n e n to n n te .
g m 9 te id ;sg a u 2B artbe(anb m ü rb e n 26 S a rtb ja b rla g e r fü r 8 0 0 9Jtäbd>en u n b 7 0 0 g u n g e n , b aoon 10 im S te g ie ru n g sb e zirt V o b e n fa lza , 16 im S te g ie ru n g sb e z irf ‘ißofen, e r ö ffn e t; im 9 te id ;s- g a u © a n zig -2 B e ftp re u b e n b e fin b e n fici> 17 S a n b ja h rla g e r fü r 780 27täbchen, u n b zm a r in ben 23ezirfen © a n z ig 9, 22tarien- m e rb e r 6 u n b 23rombecg 2 Ü a n b ja l;r(a g e r.
g n O fto b e rfcb le fie n (9 te g ie ru n g sb e z irf K a tto m ib ) fin b zunächft in ben gcfcbloffcnen b e u tf4 )cn S ic b lu n g s g c b ic te n 4 £ a n b ja l> r- la g c r f ü r 120 g u n g e n u n b 100 22tä bd)en e in g e rid ;te t.
© ie S a g e t b e fin b e n ficb a u fje r benen, bie b e re its im ehe
m a lig e n g r e ifta a t © a n z ig u n b 2 8 e ftp rcu g e n o o rl;a n b e n roaren, a u s n a h m slo s in © e b ie te n , bie bem fd ;m e rfte n p o ln ifcb e n © e rro r ausgefet3t w a re n . 23ei ber n e uen X lufgabe, o o r bie bie in biefen S ä g e rn ein g e fetjte n S a n b ja b rfü b re r u n b - fü l;re rin n e n g e ftc llt m ü rb e n , b e w ä h rte fid ; je b t bie fe it g a h re n im £ a n b ja l;r in tla rc r p o litifd ;c r S ie lfe b u n g betriebene O ftfd ;u lu n g a u f bas befte. O i;n e biefe ja h re la n g e 2 3 o rb e re itu n g sa rb e it h ä tte n bie 2 1 n forberungen n ich t e r fü llt w e rb e n to n n e n . S o aber fte llte ficb eine grofze 21n za b l o o n beftens a u sg e b ilb e te n u n b fü r bie ih n e n erftre b e n sm e rte fte X lufgabe b e re its a u s g e rii^ te te n S a n b ja h re rzie b e rn fo fo rt u n b u n a u fg e fo rb e rt z u r 23erfü g u n g . 2t u r e in g e rin g e r © e il o o n ih n e n to n n te eingef-tst w e rb e n . S ic m ü rb e n o o r ih re m © in fa b noch e in m a l a u f bie befonberen X lufgaben, bie ficb il;n e n in ben Ö ftg a u e n a u f a lle n © e b ie te n e n tg e g e n fte lle n , in e in e m S d m lu n g s la g e r o o rb e re ite t. 2 llle w a re n o o n bem g lü b e n b e n SSBunfcb b e fre it, b e m bem 2teicb 3u rü d g e m o n n e n e n S anbe ih re beften K rä fte 3U w ib m e n . lln b es m u f; heute g e ja g t w e rb e n , bab f*e m it V in g e b u n g u n b ein e r b e ifp ie ll;a fte n © in fa b b e re itfe b a ft eine S e iftu n g o o llb ra cb t haben,
© i c h t a m t l t c h e r S e i l 1 3 1 *
bte aber a n d ; u n e in g e fd trä n fte S in e tfe n n u n g p e rb ie n t u r.b aud>
t>on a lle n © te ile n g e fu n b e n b a t.
f f la r bet ber © rü n b u n g bes S a n b fa ltrs 1934 bie p o littfc ^ c n n b ' w irtfch a ftU d te S tetlage b e fttm m te r © e b icte mafegebenb g c w c fe n __bie 3 u n g e n u n b © lä b d ;c n (ta m m te n im w e fc titlid te n a us b cn 3 n b u ftrie rc p ie re n bcs SBcftens u n b O fte n s — u n b w a r b c r © irtfa l; bes S a n b ja h ts , rä u m lic h gefeiten, p o n u n te rg e o rb n e te r
© e b e u tu n g , fe (tut fid ; fp ä te r bte S ltb e it bcs S a n b ja ftrs fta rf nad;
b cn © re ttje n l;tn p e tfd to b e n .. © ie © o lts tu m s a rb e it rü d te im m e r m e h r in ben © o rb e rg ru n b . © la jjg e b cn b fü r b cn © in fa h b cr S a n b ja ltria g e r tu u rb e n u n bie S ie t ber © te n je , iftre befenberen g o rb e ru n g e n u n b © o ta u sfe tsu n g e n .
© te Ä a rtb ja b rla g c r erroiefon fid ; l;te r a ls eine p o lts p o litifd te SBaffc, bie ihresgleichen bisher n ich t h a tte . © a s m itte n im b ö rflid ;e n Heben ftcl;cnbc S a n b ja ftrla g e r h a tte b u rd ; bas in n ig e
© e rb u ttb e n fe in m it ben © le n fd te n u n b bie K e n n tn is ber je gegebenen © c fo n b e rfte ite n im © o lts tu m s fa m p f g a n j außer
gew öhnliche © rfo lg e e r jie lt, f ü r bie es b is b a ltin © e rg le id te n id tt gab. © in e ähnlich w irte n b e u n b w irffa m e © in rie fttu n g beftanb nicf)t. 3 n ben © re n jg c b ie tc n tta tte bas S a n b ja ltr m anchen © e rja g te n ju m S lu sfta lte n in fe in e m © o r f b e ftim m t.
© ie S a n b ja lttla g e r R atten a lte S itt e n u n b © e b rä u d ;e w ie b e r gem edt. © a s © o r f i;a t fid ; fe lb ft w ie b e rg e fu n b e n u n b le b t n u n in fe in e n g e fte n u n b f e ie r n fe in eigenes Sieben, © a s fd ta fft feftere © in b u n g e n a ls a lle s anbere. © ie S a n b ja ftrla g e r fin b nicht m d ;r m e g ju b e n te n aus b iefen © ö rfe rn , u n b too n u r e in m a l b cr © e b a n te au fta u e ftte p o n ber © e rle g u n g eines S a rib - ja ftrla g e ts , erltob fid) e in e in h e itlic h e r S öiile bagegen, ber ban n ja auclt in bcn m e ifte n g ä lte n bie äußeren S d ;w ie rig te itc n fd tn e ll b e fe itig e n fta lf.
©e la g nahe, biefe e rp ro b te u n b g e fd tä rfte © o lfs tu m s w a ffe attdt in ben n e u g e w o n n e n e n © c b ic te n b e s 'O fte n s c in ju fc h c n .
© ie b ifjip lin ie r te 3 u n g m a n n fd ;a ft ber S a n b ja ftrla g e r m it iftre n t im m e r fa u b e re n S lu ftre te n , o ft m it © lu fit ju g u ttb g a n fa r e n ju g a u s g e rü fte t, g ib t audt ben fo n ft fd tn e ll o e r- flin g e n b c n © o rffe ie rn e in b e m o n ftra tio e s © e p rä g e . © ie S an b ja itrm ä b cb e n w ir te n in ftillc re r, aber n id tt w e n ig e r tie f- b rin g e rtb e r S lrt in ben F a m ilie n bes © o rfe s . S ie u n te rh a lte n o ft e in e n © o rftin b e rg a rte n u n b h e lfe n audt fo n ft m it bei b cr
© e tre u u n g u n b © rjie h u n g bes K lc in ftn b c s neben iftre r bie
© ä u e rin n e n u n b S ie b lc rin n e n e n tla fte n b e n H a u s a rb e it, © ie fle iß ig e n S a n b ja ftrju n g e n u n b -tn ä b d te n aber fittb m it ih re n flin te n H ä n b e n eine feftr m e rtb a re H ilfe a u f bem g e lb e bei a lle n la n b w irtfcf> a ftltd ;e n © fle g e - u n b © rn tc a rb e ite n . l l n - tte rb ro ffe n , bei S o n n c n b ra ttb , © e g e n u n b S tu r m fin b fie bie im m e r frö h lic h e n S je lje r. S ie haben o ft e rft w ie b e r g r o ftfin n u n b S ebcnsfreube in bie Port tie fe m S elb , fd jw e rfte n fe e lifd ;e n
© rfch ü tte ru n g e n u n b w irtfe h a ftiie h e r S lo t b e b rä n g te n b e u tfd tc n
F a m ilie n gebracht, © e r Iß o le n te rro r u n b © lo rb h a t in fa ft a ile n © ö rfe rn g e w ü te t, in benen fteuk bie S a n b ja ftrla g e r
„© a r g e n bcs © e u tfe fttu m s “ fin b .
SUcnn bie. S a n b ja ftrju n g e n u n b -m äbchen ben © o rfg e n o ffe ti ih re © in la b u n g e n b rin g e n j u e in e m © o rfa b e n b in ih re m H ager u n b m it bem © efueft p o n 80 b is 100 © lä rm e rn u n b g ra u e n rechnen, b a n n fa ffe n © ä ttm e u n b © a rte n a m S tacftm ittag nicht m e h r bie p ie le n © e fu d te r. Slus ber w e ite re n U m g e b u n g to m m e n fie j u H u n b c rte n , m it © fe rb u n b Söagcn, j u g u ß , m it g a ftr - rä b e rn , a u f la n g e n SBegen. © a s S a n b ja ftrla g e r ift n id tt n u r ju m tu ltu r e lle n © iit t d p u n t t g e w o rb e n ; es if t fü r biefe n a d ; b e m © e u tfd ttu m p e rla n g e n b e n © leufcften einfach S lu s b tu d u n b © e rfö rp e ru n g b e u tfd ;cn n a tio n a ifo s ia liftiid te n SBcfcns.
H e u te ta n n ohne Ü b e rtre ib u n g ge fa g t w e rb e n , baß bas
£ a n b ja ftr ber ih m ju g e m e ffe n e n befonberen © e b e u tu n g im O fte n n id tt n u r gerecht g e w o rb e n ift, fo n b e rn baf3 — rpie es in bem a m tlid ;c n © e rid ;t h e iß t — „b a s S a n b ja h r fid ) im 91al;m cn ber A u fb a u a rb e it a ls eine ber w id ttig fte n © in rie fttu n g e n ju r g e ftig u n g bes beutfehen © o lts tu m s im S B artftegau b e w ä h rt.
800 a u sg e w ä h lte ju n g e n u n b S llä b cl aus bem © a u e rfa h re n h ie r eine © rjie h u n g , bie geeignet ift, bie a u fje ro rb e n tlich fta rte n g e iftig e n u n b tö rp e rlic h e n S d tä b e n b e r p o ln ifch e n S e it, w e n n auch n ich t p o llftä n b ig , fo hoch in tyotyem Silage w ie b e r a u s - a u s ju m e rje n . S o m it w e rb e n befonbers geeignete SKenfdten f ü r ben © a u g e w o n n e n , bie fn e t b o b e n ftä n b ig fin b u n b bie im S a u fe ber Eom m enben fja ftre a ls tü c h tig e r S tadtw uclts f ü r bie g ü h ru n g s a rb e it ber H itle r-g u g e n b u n b ber P a r te i, ^ in s - befonbere aber a u d ; f ü r bie im © a u n o tw e n b ig e n bäuerlichen u n b h a n b w e rtlid te n © e ru fe cin g e fe h t w e rb e n to n n e n , © i e . ein h e itlich e w e lta n fch a u lid te S tu s rid ttu n g u n b porberufliche^ © r- tü c h tig u n g biefer gugenb iie h e n im S a n b ja h r, bie nad) ih re r
© n tia ffu n g ju m g ro fje n © e il g ü lt r e r ber H itle r-B u g e n b b jw . g ü h re rin n e rt bes © u n b e s © eutfeher SJläbei fe in w e rb e n , w ir b fo w o ftl ber eingefeffenen a ls auch ber n e u e in g e w ie fe n e n © e p ö ltc - ru n g in ih re r g e m e in fa m e n © ru n b lta itu n g eine noch n id tt ju überfeftenbe g ü n ftig e S lu s w irtu n g g e b e n ."
S lm © nbe bes K rie g s ja h re s 1940 ta n n bas S a n b ja h r m e lb e n , ba§ es feine ih m g e fte llte n S lu fg a b e n tm b e fre ite n O fte n o o ll e r fü llt h a t. © o n b iefem S rfo lg ta n n fiep n u r bet ben rich tig e n
© e g r iff machen, ber bie p o rg e fu n b e n e n © e rftä ltn iffe ta n n te u n b auch w e if;, baf; ber größte © e il ber S a n b ja h rfü h re r im g e lb e fte ltt.
© a s S a n b ja h r ift fto lj b a ra u f, fe in e n © e il be ig e tra g e n ju haben j u bem großen SBert bes g ü h re rs , u n b w ir b im m e r alle K rä fte a n fp a n n e n , u m w e ite rh in b e re it j u fe in f ü r bie A u f gabe, bie ih m ber g ü ltr e r g e fte llt h a t: „ ® a s S a n b ja h r u n b ber S lrb e its b te n ft ftn b bte fo jta le n © in ric h tu n g e n ber g u fu n f t — w ie w o llte ich m e in e g ro fje n S ie b lu n g s p lä n e tm O fte n o e r- w irtlic h e n , w e n n ich ® uci> n >cht h ä tte !“
$riebrid) < 5öifi)dm I. unb baö 93olföfd)uItoefen.
93on Dr . ©virtnac S i t i e i e , 0 tubiertfot an
®a8 Qaljr 17d0 War baS Satjr bes Steflieruttflä- Wecftfelä «on fjriebrid) SBilljelm I. ju Sriebridt I I . $ c r
©olbatertlönio ftarb, unb feilt orefjer Soljn beßann bie Serie ber Kriege, bie Sßreufjctt groß gemacht hat. Unfere S eit, bie in «ieler SBeäiehung Wieber „friberiätanifch“
fühlt nnb beult unb bte fictj hier nnb bort Wieber »or fra g e n geftettt fteltt, bie »or jw eihnnbert 3af)ren fd)on ga n j ähnlich geftettt w ürben, hat alten © rm tb, fid) nrit jener ißetiobe jit Befaffen. SSir nehmen beäwegen ben 3ahre8Wedifet ju m 8tnta6, u m ben fotgenben SCuffafe ju »eröffenttidjen, ber unferen Sefertt ffir eilte ganje tReitje «on heute aituetten Stagen ( j. SS. hetreffenb bte Siotle ber ©diute Bei ber ffiotonifation ber neuen Oft»
gebiete, Problem ber Sim ultanfchule u fw .) hiftorifdie Sßer.ipeltiben gibt. Sffiegen feines UmfangS w irb ber Sluffajj erft in t erften Ja n u a rh e ft ahgefdjtoffen werben.
O llitte n in bte S e it bes K a m p fe s , ben bas © rofsbeutfdte gleich fü r fe in © a fe in ju fü h re n b a t f ie l a m 3 1 - 9Kai 1940 ber jw e iftu n b e rtjä h rig e © obestag K ö n ig g rie b ric h a B ilftd m s I.
ber 2(lbredtt-5>üt'ef-®cl)Ule, 93cflitt-QleuEölln.
p o n © re u fse n . 2 lls feine eigentliche © e g te ru n g sa ttfg a b e h a t es ber „ S o lb a te n tö n ig “ angefelten, eine fta rte © la ch t im g n n e rn j u b e g rü n be n . © ic h t m it U n re d ;t if t b ie fe r H e rrfd ;e r, ber bas X lrbüb bes preuhifchen O f fijie r s u n b bes preufeifchc« © e a m te n g e p rä g t h a t, a ls ber größte „in n e re “ K ö n ig ^ re u ^ e n s bejetchnet w o rb e n . S liie rb in g s ift biefe © e je id tn u n g o o m tu ltu r e lle n
© o b e n a u s, fo w e it er S Siffenfchaft u n b K u n ft u m fc h lie fjt, fchwer ju pe rfte b en . 3 8 o b l aber_ haben bie innerett_ O leform en bes K ö n ig s , bie o o r a lle m bie O rb n u n g bes S ta a ts h a u s h a lte s u n b bte w irtfc h a ftlld te S B o h lfa h rt bes © o lte s a ls © ru n b la g e m ilttä rifc h - p o lttiic h c r ' © la d ;t e rftre b te n , H e w e ite rh in auch in n e rh a lb bes S chulbetetd^es tt. a. fw chft bebeutfam e ©lafe- n a h m e n a u f bem © e b icte bes „n te b e re n “ S d tu lw e fe n s je itig te n , titm btefen © h re n tttd p e rfd ta fft.
g m S c ita lte r bes S lb fo lu tis m u s Ereift bas p o litifd te Sebcn u n b © e n te n — im Iln te rfc h ie b e ju u n fe re r h e u tig e n S lnfthauung n o d t n ic h t u m bas © o ltf fo n b e rn u m ben S ta a t, bcr tu bem S a n b e s fü rfte n o e rtö rp e rt ift. S o u m fe h re ib t e in m a l g rte o rta ; S B tlh d m I . , ber fe in K ö n ig tu m w ie e in e n „ B o c h e r de bronce
1 3 2 * R i d j t a m t l i c l j e r T e i l
fta b ilifie rte , feine „s o u v e ra in e té “ aud) m it ben 2 B o rte n : „ © te S e lig E e it ift fü r © o tt, aber a lic s anbere m u f; m e in fe in “ , ein 2 lu s fp ru cb , ber im © in n é ber bpnaftifdpen 3 d ;fu d )t ber g tir fte n fe in e r S e it g ebeutet m erben Eonnte, m ie fie aus bem bef’a n n te n
„ L ’é ta t c’ e s t-m o i“ eines £ u b m ig s X I V . j u u n s fp r id tt. © ie fe m ip re u f;e n tö n ig , ber b e re its fo } ia i benEt, g ilt aber ber S ta a t m e b r a ls bas eigene Sei;. § a r t m tb lei&cnfclpaftlid) fü ijt t er fin ) ais b lo fje r 23oIlftrccter fta a tlicb e r R o tm e n b ig E e ite n, fid>
fd b ft in e in e m u n e rm ü b lid > e n S lrb e itsie b e n fa ft u e rje ftre n b im © ie n fte a m © ta a te , fo baf; er m ä h re n b fe in e r m e h r a is fü n fu n b ^ m a n jig jä itrig e n R e g ie ru n g s ä e it' eigentlich bas fdrnn p o rie b t, m as fe in g ro fje r S o lm , bem 23orbifbe fe in e s 23aters fo lg e n b , in fe in e r b e rü h m t gem orbenen © e n te n j a u s fp ricf)t, n u r ber erfte © ie n e r feines S ta a te s fe in j u m o lle n .
g ü t b ic S c jic fn m g bes S ta a te s j u r S chule u n te r g rie b rid ) S ö ilh e lm I . m irb es aber p o r a lle m b e b e u tfa m , baf; er fid ) als fia n b e s h e rr n id ) t n u r a ls b lo fte r m e ltlid te r R e g e n t fü h lt, m ie n a d ; if)m g r ie b rid ; ber © ro fje , fo n b e rn äugleid) aud; a ls o b e rfte r 2 3ifd;of ber p ro tc fta n tifd ;e n £ a n b e s tird ;e . ' 2üs ro cltlic b e r R e g e n t m u f; er fid ; a us re a lp o iitifd > e n © rü n b e h fü r bie © in tid )tu n g ber S d m le in te re ffie re n , ba in if>rcr § e b u n g e in m efentliches M it t e l ju r S tä r tu n g ber a llg e m e in e n 2 B irtfd ;a fts lr a ft bes £ a n b e s
a u e rb lid e n ift. © e r K ö n ig lebte a b e r nod) fta r f in ber S in- fcf)auung, bie bem p ro te fia n tifcf)e n T e r r ito r ia lfü r fte n tü m a ls eig e n tüm lich e s © rbe aus ber 9 îe fo rm a tio n s je it überEom m en m a r, baf; fiel) n ä m lich ber S an b e sfte rr a ls bie p o n © o tt e in - g e fe ljtc O b r ig te it f ü lle n u n b bafter aus © b rifte n p flic b t heraus aud> fü r bas S e e le n h e il fe in e r U n te rta n e n fo rg e n m ü ffe ; aud) aus biefem Eirchenpolitifchen ober r d ig iö fe n . S tre b e n m e nbet f id) g rie b ric h 2 B ill;d m I . ber S d m le „ u m © o tte s 2 B ille n “ ¡u .
© e in 2 lm t, „ S t a tt h a lte r © o tte s “ a u f p re u ftifch cr © rbe ju fe in , n im m t er ä u fje rft e rn ft. © e in e S o rg e u m biefe re lig iö fe 23er- a n tm o rtu n g p o r © o tt, bie ih n fe in g a n je s £ e b e n p e rfo lg t h a t, la ffe n auch feine SBorte a us bem g a h re 1722 b e u tlid ) e rte n n e n :
„Stöenn ich baue u . oerbeffere b a s £ a n b u . ich m ad;e {eine
© heiften, fo lu lfe t m ir a lle s n it . “ © ie fe beiben, fd ; r perfd>ieben- a rtig e n © ero e g g rü n b e g r ie b rid ; 2 8 i(l;d m s I . , feine p ro fa n e S o rg e fü r bas zeitliche 2Bof)l fe in e r U n te rta n e n u n b feine re lig iö fe S o rg e fü r ih r em iges § c i( , e rtlä re n p o rn e f)m tid ) fe in befonberes g n te re ffe fü r bie b re ite n 23olEsfd)id)ten u n b feine T ä tig te it fü r bas „n ie b e re “ S d ;u lro e fe n , m ie bas 18. 3 a t;r- h u n b e rt a us fe in e r g e b u rts ftä n b ifd ) g e rid ;te te n © in fie llu n g heraus bas fp ä te re 23olEsfchulmefen n e n n t.
23is ¿ur S e it g r ie b rid ; S B ilhelm s I. m a r bie b ra n b e n b u rg ifd ;- preugifche S d ;u (p o liti£ gegenüber ber o ie le r tle in e re r T e r rito r ie n bes © eutfehen R e id ;e s ju rü d g e b lie b e n . © e r ©ebanEe ber 9 2 la d )te n tfa ltu n g befct)äftigte fe it ber R e g ie ru n g bes © ro f;e n K u r fü rfte n ben b ra n b e n b u rg ifch -p re u fjifch e n S ta a t ^u fta rt.
S o if t es ju perftehen, baf; in 23ranbenburg-Ç preuf;en e rft fa ft fra n b e rt 3 a l)re fp ä te r a ls in bem M einen g ü r fte n tu m S Beim ar ber ftaatliche S cfm läm ang p e rtü n b e t m ü rb e , © a s b e rü h m t gem orbene ,,© e n e ra l-© ö ic t“ p o m 28. S e p te m b e r 1717, bas aber n ich t n u r o o n ber S d ;u ( p flid ) t h a n b e lt, b e fagt, „b a f; h in * E ür.ftig a n benen O rte n , mo S ch u le n fe in , bie © Ite rn b e i nach- brücMicher S tr a fe g e h o lten fe in fo lle n , ih re K in b e r . . . in bie S d ;u le ju fd)icten“ . ’ ©s ift ju bead;ten, baf; o o n e in e r a llg e m e in e n , to ta le n S c h u lp flic h t, m ie fie im 17. g a h rlm n b e tt oon SBolfgang R atEe, bem e rfte n beutfehen R e fo rm p ä b a g o g e n , g e fo rd e rt m ü rb e , h ie r noch n ich t bie Siebe ift u n b noch nict>t bie Siebe fe in Eonnte. © s gab ja im ip re u jje n g rie b ric h S B ilh e lm s I.
noch n icht ü b e ra ll, ju m a l a u f bem £ a n b e , in hinreid>enb bichter 2 3 e rte ilu n g bie n ö tig e n S ch u le n , © rft m e n n bas © b itt p o m g a h re 1717 g e fo rb e rt h o tte , bafs ü b e ra ll im S anbe S ch u le n c in ju r id d e n fe ie n , m äre bie gefei$lid>e 23erEünbung e in e r S c h u l
p flic h t bl;ne © mfd>ränEung m öglich ge ro o tb e n . S tu r b a n n m äre auch § . p. TreitfchEes S lu ffa ffu n g jenes gefe^geberifchen SlEtes p o m 0 a b re 1717 berechtigt gem efen, bie er in bie 2Borte fa jjte :
„q5reufeen p o r a n !“ Slber bie m a n n ig fa ch e n S d>m ierigE eiten, bie fid ; e in e r 23erm ir£lid)ung ber S d ;u lp flic h t in p o lle m U m fa n g e e n tg e g e n fte m m te n , brachten es m it fid ;, bafj es n o d ; eines ganzen 3 a h rh u n b e rts b e b u rfte , ehe ber S chulä m a n g in ipreufoen n ich t n u r g ru n b fä h lic h , fo n b e rn a u d ; ta ifä c h lid ; e in g e fü h rt m erben Eonnte.
Stecbtsgefdncbtlid) gefehen fte llt a lfo ber S chuläm ang bie erfte a llg e m e in e „ © ie n ftp flic h t“ b a r, bie ber beutfehen fju g e n b o o n S ta a ts m egen a u fe rle g t m o rb e n if t ; fp ä te r fo lg te n bie m ilitä rifc h e © ie n ftp flic h t u n b äu te tjt bie 2 trb e its b ie n ftp flid ;t.
Ü b e ra ll ba, mo m ährenb ber S Iegierung Ç rie b ric h S B ilhelm s I.
bas © b itt p o m 5 a l;re 1717 m irtü d ; äur 2 lu s fü h ru n g Eam, m ag m o h l ben © Ite m u n b S dnbern a m frü h e fte n bie anbrechenbe
„ S ta a tlid ;£ e it" bes n ie b e re n S ch u lm efe n s ju m 23em ugtfein
g e to m m e n fe in . 25on ben gro ß e n S in ie n ber © rä ie h u n g s- gefdnd)te her gefehen ift es m o h l bas b e ö e u tfa m fte SXom ent a n bem S biEt, b a ^ es b e r S t a a t ” ift, ber ben S chuläm ang e in fü h rte u n b h ie r m it bas ftaatliche jjn te re ffe a n ber © Ü b u n g bes 33o!Ees energifch beEunbete, n ich t ober bie K irche, g enauer efagt, bie e in ä d n e n K o n fe ffio n e h , b ic noch lange S e it banad;
ie S ch u le a ls i h r e © o m ä n e b c tra d ;te te n . ©emife m a r 2 3 ra n b ertb u rg -cPreuf5en — m ir h ö rte n es b e re its — h ifte rifc h nid>t ber erfte S ta a t in © e u tfd ü a n b , ber bie S c h u lp flic h t perEünbete.
2Beü es aber berfelbe S ta a t m a r, ber eben b u rd ) ben S o tb a te n - Eönig u n b fe in e n großen S o h n _äur K e im je lle bes © ro fjb e u tfd h e n 9Icid)es gem orben ift, b ü rfe n m ir neben ben 28. S e p te m b e r 1717 ben 6. g u ü 1938 rücfen, a n bem bie 2 ta tiD n a !fo ä ia liftifch R e g ie ru n g eine reichsgefehüche R e g e lu n g ber S c h u lp flic h t o e r- Eünbete.
g rie b ric h 2Bill>elm I . ift h ä u fig a ls „2 3 a te r ber preufeifchen 93ol£sfchule“ g e p rie fe n m o rb e n , in bem S in n e , a ls habe er bie preufeifdm 23ol£sfchule e rft g e fd ;a ffe n , ähnlich m ie m a n 211. S u th e r, 21. © o m e n iu s ober § . ‘p e fta lo ä ä i, ¡eben fü r fid ), a ls „2 3 a te r ber 23olEsfchule“ fchlechthin beäeicpnet h.ot. ©s ift h ie r n ich t b e r O r t, bie © n tm id lu n g äu fcln ib e rn , bie bie 23o(Es- fchule fd ;o n p o r bem S o lb a te n E ö n ig b u rdfgem acht h a tte , fe it ih re U rfo rm änm e rfte n 221ale in © u ro p a a u f germ cinifchem , u n b jrn a r b e u tfeh-proteftanüfehem 23oben m ährenb bes R e fo rm a tio n s - ja h rh u n b e rts e rfd ;ie n e n m a r. S o p ie l je b e n fa lls ift ric h tig , ba^
bie äu 23eginn bes 18. g a h rfm n b c rts b e re its im ^ lu fe b e fin b lid ;e
„p o ltsfd m lg e fch ich tü ch e “ ©ntm icElung bureb g r ie b r id ; S B ilhelm I . eine fta rte g ö rb e ru n g e rfa h re n h o t, ä u m a l in fe in e r S ie b lin g s - p ro o in ä O ftp re u fje n .
. © e s S o lb a tc n E ö n ig s p e rfö n lid ;e s g n tc re ffe fü r bie 23ol£s- b ilb u n g e n tfp ra n g p o r a lle m fe in e r tie fe n R e lig io fitä t, b ic ficf>
m it e in e m h e ro o rra g e n b e n 2B ir£ lich £ citsfin n u n b ftarEen S d ;a ffe n s b ra n g p a a rte , © a ra u s b ü rfte fiel) bie befonbere Z u n e ig u n g e rtlä re n , bie b ie fe r ‘preufsenEönig, ber — • m ie feine 23orfai)ren — fe in S ebcn la n g re fo rm ie rt b lie b , ber n e u a u f- geEom tnenen, in fcharfem © egenfah äu r lu th e rifd ;e n O rth o b o p te ftehenben p ie tiftifd je n © e m e g u n g äum a n b te . 21uf re lig iö fe m u n b E ird fe n p o litifch e m © e b ie te e rftre b te biefe u n b o g m a tifch e 23cm egung bie Ü b e rm in b u n g ber K o n fe ffio n s o e rfch ie b e n h e ite n a u f bem g e m e in fa m e n 23oben eines b u rd ) bie T a t fid) b e m äfnenben
© e m ü ts d > rifte n tu m s , eines „p ra E tifche n © h rifte n tu m s “ ; a u f bem © e b ie te bes S d ;u lm e fe n s h a t ber fo g . „fja lle fc h e rp ie tis m u s “ bas niebere S d m lm e fe n 2 3 ra n b en b u rg -rß re u ^e n s ä u ^ e rft ftarE b e e in flu ß t. iJ ü r bie ffü h re rfc h a ft, bie ber p reufjifche S ta a t a u f bem © e b ie te ber 23ol£sbiIbung m it g tie b ric h 2 B ilh e lm I . in © e u tfch la n b ü b e rn a h m , m a r es p o n entfeheibenber 23ebeutung, bag b ie fe r K ö n ig m it fe in e m S in n fü r O r g a n ifa tio n , fü r bas
^ra E tifch e u n b R ü ^lic h e , aber auch m it bem m a rm e n f i e l e n in ber ra u h e n Schale in 2 lu g u ft § e rm a n n ¡JrancEe, bem ß a u p te bes ija lle fc h e n ^P ie tism u s, eine ih m in n e rlic h o e rm a n b te R a tu r entbecEte, fo baf; er ¡hm bei e in e m 23efud) bes § a lle fch e n SBaifen- haufes im g a h re 1713 feine m ä d ;tig e © ö n n e rfc h a ft m it ben S Borten p e rh ie f;: ,,3 d ) m ill S e in ‘p r o c u r a to r fe in . S chreibe
© r m ir n u r , m e n n ih m je m a n b ä u m ib e t if t.“
3 m e in ä d n e n ift n u n bie 2 B irtfa m £ e it g tie b r id ) S B ilh e lm s I.
f ü r bas S d ;u t- u n b © rä ie h u n g sm e fe n nach atuci S e ite n ln n baräulegen, n a d ; ber m ilitä rifc h e n u n b ber ä 'o ü e n .
2Bie beEannt, m a r g rie b ric h S B ilh d m I. m it £ e ib u n b S eele S o lb a t, tr u g a ls e rfte r eu ro p ä ifch e r S o u p e rä n fe it bem g a h re 1725 befta n b ig bie O ffiä ie rs u n ifo rm , u n b äm ar bie eines O b e rftc n , u n b crmecEte im preujsifdpcn O ffiä ie rE o rp s bas urgerm anifd;_e
© e fo lg fch a ftsm e fe n m it fe in e n 23e g riffe n o o n S Ö a ffe n fä h ig te it u n b © h re äu n e u e m S eben. © r fprach es a us, baf; jeb e r ipreufee
„ f ü r bie SBaffen g e b o re n “ fei, er m ußte ben O ffiä ie re n fe in e r 2 lrm e c e in E orporatioes © h rg e fiib l cm äuflöB en, er h>og fe in
£ c b e n la n g ber ^ a f f io n fü r bie „£ a n g c n K e r ls “ a n , f ü r bie 22länner ber „^S o ts b a m e r 2Bachtparabc“ , u n b lie f; troig fe in e r m a n ch m a l an © eiä grenäenben S p a rfa m E c it b a fü r R lillio n e n p o n 2 B e rb e ta le rn in s 2 lu s la n b gehen. ® r hegte f ü r feine „lie b e n b la u e n K in b e r “ , m ie er feine S o lb a te n ” h ä u fig n a n n te , eine p a tria rc h a lifd )e S u n e ig u n g , u n b biefe m irEte fich n u n auch cräieherifd) ftarE a u s. S o b e fte llte e t e in m a l im 3af)t'e 1733 äum 2 lu h e n bes S e e le n h e ils fe in e r O ffiz ie re bei bem jü n g e re n grancEe, b e m S o h n e bes $ ie tifte n fü l> re rs , 2000 © p e m p la re bes R e u e n T e fta m e n ts , m it bem § in m e is , „fo lch e in R o th - le b e r m o h l e in b in b e n äu la ffe n , m eld;e o o r bie o ffic ie r fe p n fo lle n “ . 23efonbers aber ta rn e n feine S üa fjnabm en f ü r © r- äiehung u n b 2 3 e ru fs o o rb ilb u n g , bie er fü r S o lb a te n u n b S olb a te n E in b e r tr a f, bem n ie b e re n S o lb a te n fta n b e äu 9u le .
gmor gab es fci)on p o r ber B e ü bes S o lb a te n E ö n ig s e in ä d n e S ch u le n fü r S o lb a te n E in b e r. 2Eber g rie b ric h S B ilhelm s I.
<Ji i cf) t a m t I i cf) e r % e i i 1 3 3 *
U n te rn e h m u n g e n a u f b e m © ebiete bes R tilitä r f4 u lw e fe n s , bie ü b ria e n s m it ber R e rm e h ru n g feines § e e re s h a n b in h a n b q in q c n , bebeuten boci> e tw a s R e u e s. © ru n b le g e n b fü r bas
© m porE om m en b cr © a rn ifo n - u n b R c g im e n ts f4 u le n m ü rb e bie © irc u la ire -O rb re an a lle R e g im e n te r, 3 n fa n te ric , K a p a llc n e unb” © ra q o n c r . . . » a m 2 2 . S a n u a r 1 7 2 0 ". © ie nähere 2lu ffic i)t ü b e r biefe R tilitä rfd m le n fü h rte ber © a rn ifo n - ober g e lb - p re b ia e r, ber auch ben R e lig io n s u n te rric h t e rte ilte , m äl)rcnb e t ben U n te rric h t in ben p ro fa n e n R ächern u n b g e rtig E e ite n m e ift bem R e g im e n ts tü fte r ü b e rlie f;. R lilit ä r if 4 e r © e ift u n b
¡tra ffe B ucht w a lte te n in biefen S ch u le n , beren S e iftu n g e n in ber © le m e n ta rb ilb u n g w ir in b e ffe n nicht ü b e rf4 ät;en b ü rfe n
© e r © o lb a te n fö n ig lie f; es fid> n icht n e hm en, ju w c ile n p e rfö n lid i 9ach bem Redeten ju fehen u n b bie K in b e r fc lb ft j u e x a m in ie re n .
© a s fchönfte © e n fm a l fe in e r p ä te rlich e n g ü r fo r g e f ü r bie S in b c r fe in e r U n te r o ffijie r e u n b © o lb a te n w ü rb e aber bas
© ro fic R lilitä rw a ifc n h a u s , bas er in p o ts b a n t, b e m © ta n b o rt leines © re n a b ie rre g im e n ts , ber K e rn tru p p e fe in e r S lrm ee, aus ben R ig e lfte in e n errich te n lie f;, bie er fid i b u rd ) A bbruch ber RtarienEirche a u f bem h a tlu n g e rb e rg bei R ra n b e n b u rg , bem ä lte fte n R a u b e n fm a l b c r SltarE, p e rfd ;a fft h a tte . S B aifenhaus- a rü n b u n g e n w a re n a n firf> b a m a ls nichts R e u e s m e h r, ¿nm al ber a u f p ra ttifch « B e w ä h ru n g p in sictcn b c © e ift p ie tiftifc h e r g r ö m m ig te it fid> m e lfa d ) in fo k b e n © riin b u n g e n äußerte,
© a s R e u a rtig e biefes p o n g r ie b r i4 S B ilhelm I . im S a ln e 1724 e rö ffn e te n SBaifenhaufes lie g t n u n b a rin , baf; es f ü r SBaifen- Enaben fe in e r © o lb a te n , in e rfte r £ in ie fü r bie p e rw a ifte n © o h n e fe in e r „S a n g e n K e rls “ , b e fiim m t w a r. © e u tlic h p e rra te n R lethobe u n b ltn te rric h ts p la n b ie fe r S ln fta lt bas § a llefche R o rb ilb . SBar bod; h - 21. b ra n d e fe lb ft u rfp rü n g lid ) o o n bem
© o lb a te n fö n ig e m it ber © in rid > tu n g eines R lilitä rm a ife n h a u fe s in P o ts b a m b e a u ftra g t w o rb e n , h a tte es jeboeb a ls 2 1 i4 t- m ilit iir abg e le h n t. SBar cs aud) bie eigentliche 2 lu fg a be bcs p o ts b a m e r R lilitä rw a ife n h a u fe s gew efen, bie SBaifenEnabcn w ie b e r ju © o lb a te n ju e rg e h e n , fo fo lltc n fie bod; gleichseitig, ber m e rfa n tiliftifc h e n © in fte llu n g bes S ta a te s entfprechenb, ju 2lrb e itc rn fü r n e u e in ju rid p e n b e 3 n b u fta c n u n b K u ltu r e n a u s g e b ilb e t w e rb e n , b a m it bie R tilitä r u n ta u g lig e n u n te r ih n e n nach R c rla ffe n ber S ln fta lt fd w n g e fcln ilt u n b g e ü b t in bie e in je ln e n 3 n b u ftrie n e in tre te n Eönnten. © ie fe s 3 ic l w ü rb e jeboch n u r te ilw e ife e rreicht, © ie S fa u p tb e b e u tu n g ber S ln fta lt in ber © räie h u n g sg e fd n d ite lie g t in a n b e re r R ic h tu n g : fie w a r b i e e r ft e 6 i m u 11 a n f 4 u t e.
g n R ra n b e n b u rg -p re u f;e n w a re n burd> bie e in je ln e n te r r ito r ia le n © rw e rb u n g e n pcrfd)iebene d ) riftü 4 c R c te n n tn iffe ä u fa m m e n g e fo m m e n . ¡Seit b c m 'S lu sg a n g bcs 17. g a fn h u n b e rts ftre b te n b a h « bie h o h e n jo lle r n , b ü r g © ra ie im n g ä u t S o le ra n ; bie re lig iö fe n S p a ltu n g e n u n te r ih re n U n te rta n e n ¿u üben- b rü d e n . © c n ^ h 'to fo p h e n © . SB. S e ib n ij b e f4 ä ftig tc n ja h r
zehntelang U nionsgebanE en, u n b a u 4 g r ie b r i4 S B ilhelm I . ftre b te eine R e re in ig u n g p o n R e fo rm ie rte n u n b S u th e ra n e rn in fe in e m S ta a te a n , w ie ja ü b e rh a u p t ber 'P ie tis m u s a u f eine B u riid b rä n g u n g bes fo n fe iiio n e ll-b o g m a tifd )e n © le m e n te s in b cr R e lig io n h in h m a rb e ite te . 3 n je n e r B e it, in ber fo n ft bas S ch u lm efe n n o 4 ftre n g E on fe ffio n e ll g e fp a lte n w a r, w a r es e tw a s u n e r lw r t R e u e s, w e n n im P o ts b a m e r R tilitä r w a ife n - haufe K in b e r perfchiebenen © la u b e n s , b. f>. lu th e rifd ie r, re fo rm ie rte r u n b fa th o lif4 e r K o n fe ffio n , b e re its j u e in e r S r- 3ic h u n g s g c m c in fd ;a ft ju fa m m e n g e fa fe t u n b g e m e in fa m u n te r rich te t w ü rb e n , a u sg e n o m m e n im R c lig io n s - , genauer K a tc d n s m u s u n te rrid p , ber o o n bem © e iftli4 e n o b e r" S e in e r b cr b e tre ffe n b e n K o n fe ffio n e r te ilt w ü rb e , © o e n tfta n b a u f bem © e b ie te bcs R lilit ä r f 4 u lw e fe n s ,> beffen oberfte 2lu ffid ) t b e im K rie g s b e p a rte m e n t lag, e tw a b re io ie rtc l 3 ahr h n n b e rt nad) ber 93eenbigutig bes großen, © e u tfd )la n b je rrü tte n b e n R e - lig io n s frie g e s bie erfte S ln fta lt, bie g r u n b fä p d ) e in e n p a r itä tif4 c n
© h a ra ltc r h a tte . 23on h ie r ift bie © n tw id lu n g ausgegangen, bie e rft ü b e r 200 3 « h re fp ä te r, nad) bem g ro fje n U m b r u 4 bes 3 a h re s 1933, e in e n 2 tb f4 lu f; g e fu n b e n h a t b u rd ) re ftlo fe S5e rw ir£ li4 u n g bes © ru n b fa ie s , baf; bie © in fie itlich E e it ber b e u tf4 en < S ta a ts f4 u le burch fe in e n i4 tfta a tlid ;e S lu to ritä t b e e in trä d p ig t w e rb e n b a rf.
© ie fe © 4 äPfu n S S *ie b rid ) S Bilhetm s I . ju 'p o ts b a m , bie p o r m e in als 200 3 af>ren in s S eben tr a t, h a t bie © tü r m e ber B e it iib e rb a u e rt. h e u te b e tre u t bas O b e rfo n u n a n b o ber 2Bcf)r- m a 4 t bie © tiftu n g bes © o lb a te n tö n ig s ; ju ih re m © h « f w ü rb e p o m ^ ü b c a r im 3 a h re 1938 h e rm a n n © b rin g e r n a n n t. U n te r ber n a tio n a lfo jia liftifd ic n © ta a ts fü h ru n g ta rn h i « 3u ber b e re its beftebenben 93o!E sf4ule n o 4 eine R titte !f4 u le u n b fp ä te r eine O b e rf4 u le h in ju , fo baf; jc t;t K in b e r a us bem g a n je n R e i4 in e rfte r S in ie © o lb a te n tin b e r, bie in frü h e r 3 u g e n b
fd io n p e rw a ift fin b , ih re r d > a ra fte rlid )cn 93eran(agung u n b g e iftig e n S e g a b u n g e n tfp re 4 e n b in n e rh a lb b ie fe r S ln fta lt fo q e fö rb e rt w e rb e n fö n n e n , w ie bies fo n ft w o h l n u r fe ite n b cr § a ll ift. © o fte llt bas ,,© ro f;e R lilitä rw a ife n h a u s P o ts b a m “ eine e in z ig a rtig e © in r i4 tu n g im © ro fe b e u tf4 e n R e i4 e b a r.
3 t i e b r i4 S B ilh e lm I. perE örpert in fiep n i p t n u r ben
© o lb a te n , fo n b e rtr a u 4 ben R a u e rn u n b S a n b w ir t. Slls
© ru n b h e rr, b. h- a ls © o m ä n e n b e fih e r, w a r er a u f bie R e n ta b ilitä t fe in e r © o m ä n e n - u n b © 4 a tu llg ü te r a u fs äuf;erfte b e b a 4 t. 3 n § in b lid a u f feine R e ftre b u n g e n , ben R a u e rn fta n b u n b feine © ra ie h u n g ju fo tb e rn , haben w ir h ie r h a u p tfä 4 l i 4 a u f bie iß r o p in j O ftpreufeen, p o r a lle m a u f bie lit a u if4 en R e u rfe b ie fe r 'p r o p in ;, 511 achten. R o n e in e r R lü te bes ehe
m a lig e n O rb e n sla n b e s Spreufeen w a r im 1 7 . 3 a h rlm n b e rt nichts m e h r ju fp ü re n . h a tte ber fd>rcdlicf)e © a ta re n e in fa ll w ä fire n b ' bcs f 4iw ebifcb - p o tnifchen K rie g e s m e h r a ls 250 © ö rfe r u n b © tä b te R reufeens in R ra n b u n b 2 lf4 « g elegt, ü b e r 100 000 21tenfd)en b u r 4 © 4 w e rt u n b © euchen b a h in - g e ra fft, fo w ü rb e n b u r 4 eine fe it 1709 p o m O fte n her e in - g ebrungene ‘P e fte p ib e m ie , ber e in a llg e m e in e s R ic h fte rb e n fo lg te , w e ite © tre d e n bes R reufeenlanbes P ö llig entpölE ert.
h ie r im p re u f;ifd )e n O fte n h a t n u n 3 ;r ie b r i4 S B ilh e lm I . e in großes SBcrE in n e re r K o lo n ifa tio n g e fd )a ffe n , bas a ls bas
„R e ta b liffe m e n t“ p o n O ftp rcu fe e n rü h m lid ^ ft b e fa n n tg e w o rb e n ift. S ilit ih m w a r e in ä u ^ e rft bebeutfam es SBerf fd n ilif4 e n S lu fb a u s p e rb u n b e n .
SBir übergehen bie P ier e rfte n R e r fu 4 e e in e r © 4 u le n - g tü n b u n g in O ftp re u f;e n , bie ber cpreuf;enEönig a ls o ftp r e u f;ii4 «
© o m ä n e n b e fih e r u n te rn o m m e n h a tte , bie ficf> aber w egen ber a llju großen © p a rfa m E e it bes E ö n ig li4 e n © u ts h e rrn tro g fe in e r R e f> a rrli4 £ e it n id ;t h a tte n ju m © rfo lg e fü h re n la ffe n . R u r ber fü n fte u n b entfeiw ibenbe © d ;u le n g rü n b u n g s p e rfu 4 . fo m m t h ie r m R e t r a 4 t . U m bas n u r b ü n n befiebelte o ft- p re u f;if4 e £ a n b w ir t f 4 a ftlid ) a u fb liih e n ju la ffe n , genügte w e b e r bie © u r4 fü f> ru n g e in e r R e rw a ltu n g s re fo rm , bie bie R ta d )t bes ftä n b if4 en S lbels b ra 4 , n o 4 bie Slnlage e in e r s n u fte r- w irtfe h a ft, w ie fie a u f ben © ü te rn £ e o p o lb s p o n © e ffa u im R reufeenlanbe e n tfta n b e n w a r, p ie lm e h r m u ^ te bas m e n f4 en- leere £ a n b p o r a lle m ftä rte r b e fie b elt w e rb e n . („S2lenfd>en erad)te i 4 f ü r ben g rö ß te n R e i4 tu m .“ ) © aufenbe p o n K o lo n ifte n aus ben p e rfd iie b e n fte n © e b ie te n bes R eid )e s Eamen n a 4 u n b nad) a u f bes 'K ö n ig s SBerbcn in bem n o rb o ftö e u tfd )e n R a u m e ju fa m m e n , u m ftep h ie r eine neue h « m a t ju g rü n b e n . fü n fte F a m ilie w a r Jcplie^licb im S anbe 3 :r ie b r i4 S B ilhetm s I.
eine K o lo n ifte n fa m ilie .
3 n b ie fe m 3 ufatnm enl>ange ift p o r a lle m an bie R n fie b lu n g ber © a p b u rg e r ‘p ro te fta rite n in ben lit a u if4 e n R e jirE e n bes R ceufeenlanbes ju e rin n e rn , bie u m ih re s © la u b e n s w ille n im 3 af;re 1732 p o n bem © rjb ifd w f g in in a n p o n © a p b u rg a u s ih re n f 4 önen S ilp e n tä le rn p e rtrie b e n w o rb e n w a re n . 3 n großen S ä g e n jo g e n fie — im ganzen e tw a 20 000 ‘p e rfo n e n — b u r 4 bie b e u tf4 e n S anbe n a 4 bem p re u fe if4 e n O fte n , em
£ r e d , ber in fo lg e ftä rffte r S ln te iln a b m e a lle r R ep ö lE e ru n g s- f 4 i 4 te n aber m e h r e in e m S riu m p h ju g e ta p fe re r © la u b e n s - E äm pfer a ls e in e m 3 u g e a rm e r R e rtrie b e n e r gliep. © ie S lu f- n a h m e b e r © a p b u rg e r b u r 4 g r ie b r i4 S B ilh e lm I . w ü rb e p o m ganzen R olEe a ls eine beutfepe £ a t e m p fu n b e n . © rft im gegen
w ä rtig e n K rie g e h a t © e u tfch la n b w ie b e r b a m it R e rg le i4 b a re s e rle b t. »
© e r K ö n ig , ber ben erfte n 3 u g ber © a ljb u r g e r in p o ts b a m fe lb ft e m p fa n g e n u n b ih n e n p e rfp ro d )e n h a tte , aud) fü r ih r g e iftig e s SBohl W fo rg e n , w o llte b u r 4 ben R a u p o n K ird ;e n u n b © 4 u le n ih n e n geben, w a s bie h e im a t ih n e n p e rfa g t h a tte . R a lb aber m u f;te er f i 4 ü b e rje u g e n , baf; er n u r in R e rb in b u n g m it e in e r R e fo rm bes g e fa u lte n o ftp re u f;ii4 e n © 4 u lw e fc n s fe in fö n ig licp e s S Bort re d ;t e in lö fe n Eönnte. R 0 4 im 3 c 4 re 1732 w ü rb e eine a u fe e ro rb e n tli4 e K ir 4 e n - u n b © 4 u lE o m m iffio n in O ftp re u ^ e n e in g e fe |t. R a d )b e m b e r K ö n ig j u r R o lle n b u n g bes @4 u lg rü n b u n g sw e r£ e s e in K a p ita l p o n 50 000 © a le rn , ben fo g e n a n n te n „M o n s P ie ta tis “ , g e ftifte t h a tte , legte bie K o m m iffio n a m 31. 3 » li 1736 bem K ö n ig e ben p la n p o r, n a 4 w eld>em f i 4 bie © rü n b u n g b e r © d n tlo n p o lljie h c n fo lltc , b e tite lt: „ P r in c ip ia re g u la tiv a ober © e n e r a l- © 4 u le n - p ia n , nad) w elchem bas £ a n b f4 u !w e fe n im K ö n ig re i4 e p r e u fje n e in g e r i4 te t w e rb e n fo ll.“ © e r K ö n ig n a h m bie R o rla g e a n .
© ie P rin c ip ia r e g u la tiv a p o m SafH'e 1735 p e rfu d je n 311m e rfte n R ia le eine w ir t f 4 a f t l i4 e © ru n b la g e f ü r bas nicberc
© 4 u lw e fe n in P re u ß e n ju fd )a ffe n . © ie e n th a lte n 3U oetn 3 w ede R e ftim m u n g e n f ü r bie @ rri4 tu n g u n b p o r a lle m fü r