J
T R E Ś Ć N U M E R U
s tro n a A C T A A P O S T O L IC A E S E D IS
147. M o tu p ro p rio : A b r o g a tu r a lte ru m com m a p a ra g ra p h i secun-
dae can. 1099 ... 401
148. R esponsa ad p ro p o s ita d u b ia ...402
Z A R Z Ą D Z E N IA 149. W s p ra w ie a ’ : c ji m is y jn e j za r o k 1948 . . ' ...403
150. D e k re t w s p ra w ie w y łą c z e n ia m ie s z k a ń c ó w o s ie d li K u ja w a i J ó z e fa t z p a r a f ii Ł o b d o w o i w c ie le n ia ic h do p a r a f ii W ro c - k i, w de kan acie g o lu bsfciin i po w ie cie b ro d n ic k im . . . . 403
151. D e k re t w s p ra w ie w y łą c z e n ia m ie s z k a ń c ó w w io s k i D u b ie ln o z p a r a fii S e ro c k i p rz y łą c z e n ia ic h do p a r a f ii Ś w ieka to w o, w d e k a n a c ie i p o w ie c ie Ś w ie c k im ... ... . 404
152. O ra tio im p e ra ta p ro A . D. 1949 ... 404
153. D o d a tk o w e e g z a m in y p ro b e n e fic io i p ro c u ra . . . . 405
154. W ie c z n a A d o r a c j a ...405
155. D o ty c z y B r a c tw T r z e ź w o ś c i ... 406
156. W s p ra w ie c h ó ró w k o ś c i e l n y c h ... 406
157. D o ty c z y K r u c ja t y E u c h a r y s t y c z n e j ...406
158. K o n s e k ro w a n e k a m ie n ie o ł t a r z o w e ...407
159. D e c re tu m s u s p e n s io n ls ... 407
160. yv s p ra w ie „O rd o D iv in i O f f ic ii“ i „E le n c h u “ ... 407
161. O p ła ta za „ O r ę d o w n ik “ n r 6/1948 . . . . . . . , 407
K O M U N I K A T Y 162. Z m ia n y w ś ró d d u c h o w ie ń s tw a ...408
163. D o s ta w a w in a m s z a l n e g o ... ... 164. K s ię g i k aso w e i fo rm u la rz e r a c h u n k o w e ... 410
165. S k ła d n ic a d r u k ó w p a r a fia ln y c h ...410
166. O k a z y jn a z a m ia n a -s p rz e d a ż . 410 R O Z P R A W Y I P R Z Y C Z Y N K I X . d r F r . M a n th e y — R e lig io lo g ia d ia m a tu ( I I I ) . . . 411
X . F . P e lp liń s k i — S to la t S e m in a riu m D u cho w ne go w P e lp lin ie ( V I ) 457 B I B L I O G R A F I A ..., . . . 479
o r ę d o w n i k !
I D I E C E Z J I C H E Ł M I Ń S K I E J
R O K 4 (66) L IS T O P A D - G R U D Z IE Ń 1948 N U M E R 6
A C T A A P O S T O L IC A E SEDIS
/■X GÁ "V
01) 4 / 1 ^ 8 ^ 147
M O T U P R O P R I O
ABROGATUR A LTER U M C O M M A PARAG RA PH I SECUNDAE C A N . 1099
P I U S P P . X I I .
D ecretum „N e tem ere“ , decessoris N o s tri fei. rec. P ii X iussu la tu m , s ta tu e ra t (art. X I) omnes in Ecclesia ca tho lica b a p ti- zatos, e tia m si ab eadem postea defecissent, te n e ri ad servandam u a a trim o n ii fo rm a m in C o n c ilio T rid e n tin o d e fin ita m .
V e ru m ne i r r it a evaderent m a trim o n ia eorum qui, ab acatho- lic is n a ti in Ecclesia ca tho lica b a p tiz a ti, ab in f a n t ili aetate in hae- resi v e l schism ate a u t in fid e lita te v e l sine u lla re lig io n e adole- v issent, in Códice Iu ris C an on ici s ta tu tu m f u it huiusm odo b a p tí
zalos non te n e ri ad canonicam m a trim o n ii fo rm a m servandam . A t e x p e rie n tia tr ig in ta a n n o ru m satis d o c u it e xem ptio ne m a servanda canónica m a trim o n ii fo rm a , h u iu s m o d i in Ecclesia catholica b a p tiz a tis concessam, bono a n im a ru m haud em olum ento fuisse, im m o in s o lu tio n e casuum saepe saepius d i f f im ita te s m u lt i- Plicasse; quam obrem N obis v is u m est e xpe dire u t m em orata cxe m p tio rèvocetur.
E t ideo Nos, a u d itis E m is ac R evm is P a trib u s Suprem ae s - C ongregationis S. O ffic ii, M o tu P ro p rio ac de p le n itu d in e A p o - stolicae potestatis, decernim us ac sta tu im u s omnes in Ecclesia catholica b aptizatos te n e ri ad canonicam m a trim o n ii fo rm a m ser- v andam ; abrogam os ita q u e a lte ru m comma paragraphs secundae can. 1099, et iubem us u t verba „ i t e m a b a c a t h o l i c i s n a t i , c t s i i n E c c l e s i a c a t h o l i c a b a p t i z a t i , q u i a b i n - f a n t i 1 i a e t a t e i n h a e r e s i v e l s c h i s m a t e a u t i n f i - 6 1 i t a t e a u t s i n e u l l a r e l i g i o n e a d o l e v e r u n t ,
26 401
n / ( 2 ? 3 2? D a
q u o t i e s c u m p a r t e a c a t h o l i c a c o n t r a x e r i n t “ ex can. 1099 e xpu ng an tu r.
Haee autem a rre p ta occasione, M issio na rie s ceterosque Sacer
dotes adm onem us u t iid e m p ra escripta canonum 750— 751 sánete servent.
M andam us ig itu r u t hae L itte ra e A p ostolicae M o tu P ro p rio datae in A cta A postolicae Sedis re fe ra n tu r, ac sta tu im u s ut, quae in iisdem iussa sunt, v im suam e xe ra n t a die 1 J a n u a rii a nn i M C M X L IX . C ö n tra riis q u ib u s lib e t non obstantibus', etiam p e c u lia ri m en tion e dignis.
D a tu m ex A r c e G a n d u l p . h i , prope Rom am , die 1 m en- sis August), in festo S. P e tri in V in c u lis , anno M C M X L V III, P o n tific a tu s N o s tri décimo.
P i u s PP. X I I ( A . A . S., vol. 40, n r 8, p. 305— 306)
148
RESPONSA A D PROPOSITA DUBIA C O M M I S S I O P O N T I F I C I A
A D CO DICIS C A N O N E S A U T H E N T IC E INTERPRET A N D O S
E m i Patres P o n tific ia e C om m issionis ad C odicis cánones a uth en tice in terpretan do s, p ro p o sitis in p le n a rio coetu quae se- q u u n tu r dubiis, responder), m a n d a ru n t u t in fra ad singula:1 — De fo rm a ce le bra tion is m a trim o n ii
D. A n p er p ra e s c rip tu m can. 1097 § 2, in fin e , d erog etur ca~
n o n i 1099 § 1, n. 3. — R. N egative.
I I — De dispensatione ab im p e d im e n tis m a trim o n ia lib u s D. U tru m can. 1052 ita in te llig e n d u s s it u t dispensatio im p e - tra ta pro certo et d e te rm in a te im p e d im e n to v a le a t e tia m p ro a lio im p e d im e n to eiusdem speciei in aequali v e l in f e r io r i gradu, quod in s u p p lic i lib e llo bona v e l , m ala fid e re tic itu m fu e r it; an p otius ita ta n tu m u t dispensatio ab im p e d im e n to expresso non v itie t u r p e r re tic e n tia m a liu s im p e d im e n ti eiusdem speciei in aequali ve l in fe r io r i gradu.
R. A f fir m a t iv e ad p rim a m partem , n e g a tive ad secundam.
D a tu m R o m a e , e C iv ita te V a tican a , die 8 m. Iu lio a. 1948.
L. + S. M. Card. M assim i, Praeses.
A. Cousa, O rd in is B a s ilia n o ru m A leppen., a Secretis.
(A . A . S,/ v o l. 40, n r 9, p. 386)
Z A R Z Ą D Z E N IA
W SPRAW IE A K C JI M ISYJNEJ ZA ROK 1948
W e d łu g otrzym anego przez Nas spraw ozdania z a k c ji m is y jn e j w y n ik a , że dotychczas ty lk o w 103 p a ra fia c h naszej diecezji is tn ie je P a p . D z i e ł o R o z k r z e w i e n i a W i a r y , któ re g o w z n io słym celem je st m o d litw ą i o fia rą p rzyczyn ić się do w z ro s tu k r ó lestw a Bożego na ziem i. B y pomoc ta stała się b ard zie j skuteczną, należy starać się o w łączenie a k c ji m is y jn e j w o rb itę p ra cy dusz
p asterskiej i w s z ystkich p rz e ja w ó w życia p arafialnego. Z e w n ę trz n y m spraw dzianem tego je st is tn ie n ie P apieskich D zie ł M is y jn y c h . A b y zew w sp ó łp ra cy m is y jn e j o b ją ł w szystkie p a ra fie diecezji;
zarządzam n in ie js z y m , ażeby w św ięto Trzech K r ó li 1949 ro k u od
now iono, w zg lę d n ie założono Pap. D zieło R ozkrzew ie nia W ia ry w, ty c h p arafia ch, w k tó ry c h ono dotychczas n ie istn ie je.
D la zobrazow ania ro z w o ju a k c ji m is y jn e j w ro k u 1948 zechcą W ie le b n i X X . Rządcy p a ra fii w y p e łn ić załączony do niniejszego n u m e ru „O rę d o w n ik a “ K w e s t i o n a r i u s z i przesłać go do D y re k c ji D iece zja lne j D z ie ł M is y jn y c h w P e lp lin ie n a jp ó ź n ie j do dnia 31 stycznia 1949 r. O fia ry zebrane na cele m is y jn e w ro k u spraw ozdaw czym należy przesłać na ko n to P. K . O. w G d y n i n r X I-189 pt. „D z ie ło R ozkrzew ie nia W ia ry dla diecezji C h e łm iń s k ie j w P e lp lin ie “ .
P e l p l i n , dnia 30 listopada 1948 roku .
f K a z im ie rz Józef K o w a ls k i B is k u p C h e łm iń s k i 149
150 D E K R E T
W SPRAW IE W Y Ł Ą C Z E N IA M IE S ZK A Ń C Ó W OSIEDLI K U J A W A I JÓZEFAT Z P A R A F II ŁO B D O W O I W C IE L E N IA IC H DO P A R A F II W R O C K I, W D E K A N A C IE GOLUBSKIM
I PO W IEC IE B R O D N IC K IM
M ieszkańcy osiedli K u j a w a i J ó z e f a t, należący do pa
r a fii Ł o b d o w o, w n ie ś li do K u r ii B is k u p ie j prośbę o w yłącze n ie ich z p a r a fii dotychczasowej i w ń e le n ie do p a ra fii W ro c k i.
Jako p ow ody kanoniczne podają, że odległość do kościoła w W ro c- kach w y n o s i zaledw ie 3 do 4 km , podczas g dy do kościoła para fia ln eg o w Ł o b d o w ie m a ją 8 do 9 km , co w okresie je sie n n o -zi-
m o w y m jest rzeczą szczególnie p rz y k rą i u cią żliw ą . D la te j też p rz y c z y n y ciążą o ni do p a ra fii W ro c k i i ta m d otąd oddaw na chętnie na nabożeństwa uczęszczają.
P rz y c h y la ją c się do te j uzasadnionej prośby, po w ysłuch an iu , kogo w ysłuchać należy (kan. 1428), w yłącza m n in ie js z y m d ekre tem na podstaw ie kan. 1427 K . P r. K a n. osiedla K u ja w a i Józefat z obrębu p a ra fii Ł ob do w o i w c ie la m je do p a r a fii W r o c k i .
Pow yższy d e k re t w chodzi w życie z d niem 1 listopada 1948 r.
P e l p l i n , dnia 16 p aźd zie rn ika 1948 roku .
t K a z im ie rz Józef K o w a ls k i B is k u p C h e łm iń s k i
151 D E K R E T
W SPRAW IE W Y Ł Ą C Z E N IA M IE S ZK A Ń C Ó W W IO S K I DU- BIELNO Z P A R A FII SEROCK I PRZYŁĄCZENIE IC H DO PA
R A F II Ś W IE K A T O W O , W D EK A N A C IE I PO W IEC IE Ś W IE C K IM
M ieszkańcy w si D u b i e l n o m ają do swego kościoła p ara fia ln e g o w S e r o c k u 7,5 k m drogi, do kościoła zaś w Ś w ie k a to w ie ty lk o 3,5 km . Chodzenie na nabożeństwa do dotychczaso
wego kościoła p a ra fia ln e g o je st ze w zglę du na daleką odległość u cią żliw e , ty m b a rd z ie j, że droga p ro w a d zi przez lasy na prze
strze n i 6 km . D latego też m ieszkańcy D u b ie ln a uczęszczają na na
bożeństw a p rze w a żn ie do Ś w iekatow a.
Zbadaw szy stan rzeczy i w ysłuch aw szy zainteresow anych po m y ś li kan. 1428, z w a ln ia m n in ie js z y m dekrete m na podstaw ie kan.
1427 K . P r. K a n. m ieszkańców D u b ie ln a z dotychczasowej p rz y należności do p a r a fii Serock i w cie la m ic h do p a ra fii Ś w i e k a t o w o .
D e k re t ten w cho dzi w życie z dniem 1 listop ad a 1948 r.
P e l p l i n , d nia 19 paźd zie rnika 1948 roku .
t K a z im ie rz Józef K o w a ls k i B is k u p C h e łm iń s k i
152
O R A T IO IM P E R A TA PRO A. D. 1949
P ro A n n o D o m in i 1949 o b lig a t o rd in a rio modo p ra escripta O r a t i o i m p e r a t a p ro re non g ra v i, quae est 29 Ín te r d iv e r
sas „a d p o s t u l a n d a m c a r i t a t e m .
i empöre aestivo fas est s u b s titu iré supradictae o ra tio n i irn - peratae eas „a d petendam p lu v ia m “ v e l „a d p ostulandam sereni- ta te m “ .
Haec o ra tio im p e ra ta o m itti debet secundum norm as „ O r d i- nis d iv in i O ffic ii p ro 1949“ (Praenotanda B -X I, n. 1.)
P e l p l i n i , die 31 O ctobris 1948.
t C asim iru s Joseph K o w a ls k i Episcopus Culm ensis
153
D O D A TK O W E E G Z A M IN Y PRO BENEFICIO 1 PRO CURA
W dniach 8 i 9 m arca 1949 ro k u odbędzie się w S e m in a riu m D u c h o w n y m w P e lp lin ie d o d a t k o w y e g z a m i n ‘ p r o b e n e f i c i o , a w d n iu 10 tegoż m iesiąca e g z a m i n p r o c u r a . D o egzam inu p ro cura o bo w ią zuje m a te ria ł z ro k u 1948.Do egzaminu p ro cura sta w ią się bezw zględnie wszyscy ci Księża, k tó rz y w listop ad zie ro k u bieżącego n ie m o g li na egza
m in przybyć. Ci, k tó rz y n ie sta w ią się do egzam inu bez uzasa
dnion ej przyczyn y, narażą się na ka rę kościelną i pozbaw ią się ju ry s d y k c ji.
Na egzamin p ro cura należy zabrać i oddać bezpośrednio przed egzam inem in s tru m e n tu m iu ris d ic tio n is .
P e l p l i n , dnia 22 listopada 1948 roku.
f K a z im ie rz Józef K o w a ls k i B is k u p C h e łm iń s k i
154
W IE C Z N A A D O R A C JA
Celem u n ik n ię c ia nieścisłości w in te rp re ta c ji porząd ku W i e c z n e j A d o r a c j i (cfr. S ta tu ta Syn. Dioec. C ulm ., add it.
X I I, str. 196), podaje się do w iadom ości W ie le b n ych X X . Rządców kościołów ,' że słow a „ in c ip it h. 6 ve s p e rtin a “ n ależy rozum ięć w ty m sensie, iż W ieczna A d o ra c ja rozpoczyna się w k a żd ym k o ściele od p ie rw szych nieszpór dnia poprzedzającego te rm in w y m ie n io n y w statutach. Np. w katedrze p e lp liń s k ie j W ieczna A d o racja, wyznaczona na dzień 1 g ru d n ia , rozpoczyna się z p ie rw s z y m i nieszporam i d nia 30 listopada.
W ie le b n i X X . Rządcy ko ścio łów w in n i zatem przestrzegać su-
* m ie n n ie p orządku, podanego w sta tu tach synodalnych, i to także w kościołach, k tó re o trz y m a li w kom endzie na czas przejściow y.
405
D O TYC ZY BRACTW TRZEŹW O ŚCI
Polecam y gorąco w s z y s tk im Duszpasterzom , zarów no Ducho
w ie ń s tw u p a ra fia ln e m u ja k i X X . P re fektom , zakładanie B r a c t w T r z e ź w o ś c i . N ależy korzystać z tego środka w a lk i z nagm in-.
ną ju ż chorobą społeczną, ja k ą je st obecnie coraz w ięcej rozsze
rzające się p ija ń s tw o . D ośw iadczenie duszpasterskie wskaże każ
demu, ja k im i m eto da m i należy w p a ra fii organizow ać i p ro w a dzić apostołów idei trzeźw ości, i ja k w p ły w a ć na szerokie w a r
s tw y ludności.
Zachęcam y w s z ystkich X X . Duszpasterzy, b y z zapałem z a ję li się także ty m w ażn ym o d c in k ie m p ra cy p a ra fia ln e j, u św iadam iając lud , ile złego w yrządza a lk o h o liz m poszczególnemu cz ło w ie k o w i i całem u n arod ow i. Szczególnie należy w yk o rz y s ta ć bieżący okres a d w e n to w y dla p ro pa ga nd y id e i trzeźw ości. Będzie to jed en z w a
ru n k ó w skutecznego i owocnego przeżycia ś w ią t Bożego N aro dzenia.
P rz y p o m in a m y rów nocześnie z a tw ie rd zo n y S ta tu t B ra c tw a Trzeźw ości, ogłoszony w num erze 1/1948 „O rę d o w n ik a (poz. 12, str. 16 nn). W sprawach trzeźw ości należy zwracać się do d ie cezjalnego re fe re n ta p rzy Z w ią z k u „C a rita s “ , X. prób. D ą b ro w skiego w e W rockach.
155
156
W SPRAW IE CHÓRÓW KO ŚCIELNYC H
K u r ia B is k u p ia zw raca W ielebnem u D u c h o w ie ń s tw u uwagę na to, że w szystkie p a ra fia ln e c h ó r y k o ś c i e l n e są zespo-
■ ła m i ściśle litu rg ic z n y m i, k tó re służą w y łą c z n ie chw ale Bożej i k u l
to w i re lig ijn e m u . Wobec powyższego p rzystą p ie n ie chórów k o ścielnych do ja k ic h k o lw ie k zw iązkó w św ieckich je st n ie a ktu a ln e i niedozw olone.
157
D O TYC ZY K R U CJATY EUCHARYSTYCZNEJ
We w szystkich sprawach, dotyczących K r u c j a t y E u c h a r y s t y c z n e j , zechcą W ie le b n i X X . Duszpasterze zwracać się do D y re k to ra diecezjalnego tegoż Dzieła, k tó ry m jest X. radca #■
W ła d y s ła w M ły ń s k i w Tczewie, par. św. Józefa.
K O N SEK R O W A N E K A M IE N IE O ŁTA R ZO W E
W ielebnem u D u c h o w ie ń s tw u podaje się do w iadom ości, że w K u r ii B is k u p ie j w P e lp lin ie można otrzym ać n o w i k o n s e k ro w ane ka m ie n ie o łtarzow e (alta re p o rta tile ).
158
159
DECRETUM SUSPENSIONIS
M ic h a e l Z a w a d z k i , sacerdos dioecesis Siedlcensis seu Podlachensis, die 10 N ove m b ris 1948 a iu ris d ic tio n e et a d iv in is ab O rd in a rio Siedlcensi suspensus (can. 2279 § 2, I o et 2o), ad a l
ta re non est adm ittendus.
160
W SPRAW IE „ORDO D IV IN I O F F IC II" I „ELENCHU"
N a .p o c z ą tk u ro k u 1949 roześle A d m in is tra c ja „O rę d o w n ik a “ do w sz y s tk ic h B iu r P a ra fia ln y c h i W ielebnego D u ch ow ień stw a diece
zjalnego „ O r d o D i v i n i O f f i c i i “ oraz „ S p i s k o ś c i o ł ó w i d u c h o w i e ń s t w a “ na ro k 1949. W y s y łk a n astą pi bez po
b ra n ia pocztowego d la zaoszczędzenia w y s o k ic h kosztów p o rto riu m . Do każdej w y s y łk i zostanie dołączony przekaz czekow y P K O z po
daniem sum y kosztów p rz e s y łk i. U prasza się o n i e z w ł o c z n i e przekazanie sum y należnej za odebrane „O rd o “ i „E len chu s“ na
ty c h m ia s t po nadejściu p rze syłki.
161
O P Ł A T A ZA „O R Ę D O W N IK " NR 6^1948
O płata za n in ie js z y n u m e r 6/48 „O rę d o w n ik a “ w y n o s i 180,—
z ł (sto osiem dziesiąt złotych) za jeden egzemplarz. Poszczególne B iu ra P a ra fia ln e oraz pozostali P. T. O d b io rc y z diecezji c h e łm iń s k ie j zechcą przesłać n i e z w ł o c z n i e należność za otrzym a ne egzem plarze na k o n to P K O n r VI-1155 w Bydgoszczy p. n. A d m i
n is tra c ja „O rę d o w n ik a D iecezji C h e łm iń s k ie j“ w T o ru n iu .
Do każdej p rz e s y łk i niniejszego n u m e ru „O rę d o w n ik a “ załącza się 1 egzem plarz p a m ią tk o w e j b ro s z u ry p. t. „ M ę c z e ń s t w o D u c h o w i e ń s t w a P o m o r s k i e g o 1939— 1945“ z pozo
stałości n akład u. Uprasza się P. T. O d bio rcó w o dodatkow e p rze ka zanie sum y 50 (pięćdziesięciu) zło tych ja k o zniżonej o p ła ty za po
w yższy egzem plarz; przekazanie sum y może nastąpić łącznie z o płatą za „O rę d o w n ik “ .
407
K O M U N IK A T Y
Z M I A N Y W Ś R Ó D D U C H O W I E Ń S T W A 1. N o m i n a c j e
J. E. X. B is k u p -O rd y n a riu s z zam ianow ał:
1. X. dziekana S tan isła w a N a g ó r s k i e g o , a d m in is tra to ra par.
św. W ojciecha w S tarogardzie, dodatkow o a d m in is tra to re m pa
r a f ii św. Mateusza.
2. X. d ra S tan isła w a M a ć k o w i a k a w ik a riu s z e m su b stytu te m par. św. Mateusza w Starogardzie.
3. X. m gra Leonarda R z ó s k ę z -B r o d n ic y profesorem kateche
t y k i i pedagogiki w W yższym S e m in a riu m D u c h o w n y m w P e l
p lin ie oraz radcą K u r ii B is k u p ie j.
2. I n s t y t u c j e
In s ty tu c ję ka no niczną o trz y m a li:a. dnia 19 p aźd zie rnika 1948 ro k u :
1. X. P a w eł G o g a na p a ra fię C hrystusa K ró la w T o ru n iu . 2. X. Józef R u c h n i e w i c z na N ow ą cerkiew , pow. Tczew.
3. X. E rh a rd S t a n i s z e w s k i na Śliw ice.
4. X. F ranciszek W o j n o w s k i na Sarnowo.
b. d nia 21 p a źd zie rn ika 1948 ro k u : X. W ła d y s ła w H o m a na Kazanice.
3. Z m i a n y o s o b o w e
a. A d m in is tra to ra m i zostali m ia n o w a n i:1. O. B o n a w e n tu ra C i c h o ń O. F. M . w K u ź n ic y . 2. X. H e n ry k G n i w e k w ® Lichnow ach, pow. C hojnice.
3. X . Józef K r z o s k a w Żołędow ie.
4. X. B ru n o n T a u b e, w ik a riu s z z S ta re j K isze w y, w K aspa- ru s ie i Wdzie.
b. Oddano w kom endę:
1. X. P a w ło w i G l i s z c z y ń s k i e m u , prób. w T ^chnow ach (diec. w arm iń s k a ), p a ra fię Janow o G niew skie.
2.
X.
A u g u s ty n o w i R o l b i e c k i e m u , a d m in is tra to ro w iw
B łę - dowie, p a ra fię T urzn ica .162
408
c. P re fe k ta m i zostali m ia n o w a n i:
1. X. P a w e ł B o r k o w s k i O. M ich. A rc h . w Ś rednich szko
łach za w odow ych n r. 1 i 3 w T o ru n iu .
2. O. K a z im ie rz T y c O. M. I. w P. Szkole O gólnokształcącej st. lic. (ro zw o jo w e j) w T o ru n iu -M o k re m .
3. X. B e rn a rd K w i a t k o w s k i , w ik a riu s z z B ro d n ic y , w P.
Szkole O gólnokształcącej w B ro d n icy.
4. X. K o n ra d L u b i ń s k i , w ik a riu s z z Nowego M iasta, w P.
Szkole O gólnokształcącej w K a rtu za ch .
d. W ikariuszem -ekspozytem został m ia n o w a n y:
X. F e lik s B o r o w s k i z T o ru n ia w Czeczewie.
e. W ik a riu s z a m i zostali m ia n o w a n i:
1. X. L u d w ik C h y l i ń s k i z G rodziczna w Brusach,
2. X. A lfo n s K o w a l e w s k i z D ziałdo w a w T o ru n iu , b a z y lik a św. Jana,
3. X. W ito ld K o w a l s k i (re p a tria n t) w T o ru n iu , par. św. Ja
kuba, .
4. X. W acław M a r k o w s k i z B ru s w G rodzicznie.
5. X. M a k s y m ilia n B i e l a w a z W ąbrzeźna w G d y n i-C h y lo n ii.
6. X. F ranciszek R o 1 e w s k i z G d y n i-C h y lo n ii w G d yn i, par..
N. M. P.
f. K apelanem został m ia n o w a n y:
X. F ranciszek S c h m i d t , w ik a riu s z b a z y lik i św. Jana, w D om u P ro w in c ja ln y m SS. E lżb ie ta n e k w T o ru n iu (ul. Żeglarska).
g. ln k a rd y n o w a n i zostali:
1. X. B ro n is ła w H i n c, a d m in is tra to r w Łobdow ie.
2. X. P io tr Ś t a c h o w s k i , a d m in is tra to r w Mszanie.
h. O siadł ja k o e m e ryt w Starogardzie X. k a n o n ik Jan W i e c k i.
i. O p uścili diecezję:
1. X. A lfo n s D e r e b e c k i S. F. M ., p re fe k t w L u b a w ie . 2. O. S tefan H a w 1 i c k i O. F. M ., a d m in is tra to r w K u ź n ic y . 3. X. A n to n i J a s k i e l , a d m in is tra to r w Św iętem .
4. X. m g r M a ria n K a r p i ń s k i , w ik a riu s z w G dyni.
Z m a r ł
Śp. X . Jan O l s z e w s k i , ju b ila t, proboszcz p a ra fii Szczo- drow o, d nia 5 listop ad a 1948 ro ku , w w ie k u la t 87, k a p ła ń s tw a 61.
R. I. P.
40 ft
I
D O S T A W A W IN A M SZALNEGO
W ielebnem u D uc h o w ie ń s tw u diecezji C h e łm iń s k ie j podajem y do w iadom ości, że p. Benon R a t a j c z a k w G d y n i , p iz y u li
cy Ś w ię to ja ń s k ie j 67, został u p o w a ż n io n y przez K u rię B is k u p ią ja k o zaprzysiężony dostawca do rozprow adzania w in m szalnych d,la kościołów i k a p lic na te re nie diecezji C h e łm iń s k ie j.
163
164
KSIĘG I KASO W E I FORMULARZE R A C H U N K O W E
K s ię g a rn ia Spółdzielcza „ P i e l g r z y m “ w P e lp lin ie podaje W ie leb ne m u D u c h o w ie ń s tw u do w iadom ości, że posiada na s k ła dzie k s i ę g i k a s o w e i f o r m u l a r z e do ra ch u n kó w k o ścielnych.165
S K Ł A D N IC A DRUKÓW P A R A FIA LN YC H
D ru k a rn ia D iecezjalna we W ł o c ł a w k u , ul. Brzeska 4, po
w iad am ia, że zo rg an izow ała S k ł a d n i c ę d r u k ó w p a i a - f i a l n y c h , w k tó re j m ożna otrzym ać szereg d ru k ó w , przezna
czonych do u ż y tk u kościelnego w ed łu g za tw ierdzonych dla diecezji p olskich w zorów . D r u k i są w yko n a n e na d o b ry m ,f bezdrzew nym papierze. M. in. m ożna o trzym a ć w w y m ie n io n e j S k ła d n ic y o p ra w ne księg i ślubów , ch rz tó w i pogrzebów, oraz b ie rzm o w a nia , po 100 i po '200 k a rt, ja k ró w n ie ż P ro to k ó ły kanonicznego badania narze
czonych itp .
166
O K A Z Y J N A Z A M IA N A -S P R ZE D A Ż
X. Proboszcz p a ra fii św. K rz y ż a w T c z e w i e podaje do w iadom ości, że posiada:
1. do zam iany p lu v ia le zielone lu b fio le to w e na p lu v ia le białe, 2. do sprzedania zu pe łn ie nową, n ie używ aną rew erendę po z m a rły m ka p ła n ie (m a ły w y m ia r),
R O Z P R A W Y I P R Z Y C Z Y N K I i
X . D R F R A N C IS Z E K M A N T H E Y
R E L I G I O L O G I A D I A M A T U
III. S T A N O W IS K O D IA M A T U W OBEC R E L IG II I C H R Z E Ś C IJA Ń S T W A
J a k ie s ta n o w is k o z a jm u je m a te ria liz m d ia le k t y c z n y ') wobec r e lig ii? ...
Już w. p ie rw s z y c h la ta c h s w e j d z ia ła ln o ś c i p is a rs k ie j z n a jd u je się M a rk s odnośnie r e lig ii w y ra ź n ie p o d w p ł y w e m F e u e r b a c h a . F e u e rb a c h zaś n a w ią z u je do H e g la 2). W e d łu g F e u e rb a c h o w s k ie j k s ią ż k i
„ I s to ta c h rz e ś c ija ń s tw a “ („D a S W esen des C h ris te n tu m s “ ) H e g e l m ia ł ra c ję , tw ie rd z ą c , że w f ilo z o f ii duch a b s o lu tn y dochodzi do sam o w ie dzy o sobie, — błędne je s t je d n a k je g o tw ie rd z e n ie , że św iado m ość lu d z k a o B o g u je s t sam o św ia do m ością B o g a i za ra ze m s a m o św ia do m ością boską.
W e d le F eu e rb a ch a ra c z e j trz e b a p rz y ją ć , że w s z e lk a w ie d z a c z ło w ie k a o B o g u je s t w ie d z ą c z ło w ie k a o sobie, o s w e j w ła s n e j istocie. Is to ta B og a p rz e b y w a w c z ło w ie k u , a w s z e lk a te o lo g ia je s t w g ru n c ie rz e c z y a n tr o p o lo g ią . Je że li zaś o k re ś le n ia is to ty b o s k ie j są lu d z k ie , w ów czas w s z y s tk ie s to s u n k i lu d z k ie są n a tu r y b o s k ie j 3). P rze z tę s w o ją a n tro p o lo g ię F e u e r
bach n is z c z y w s z y s tk ie p o z o ry m is ty c z n e i re d u k u je d o g m a ty do elem en
tó w w ro d z o n y c h c z ło w ie k o w i, a m ie js c e h e g lo w s k ie j św ia d o m o ś c i a b s o lu t
n e j z a jm u je p s y c h o lo g ic z n a św iadom ość lu d z k a . A b s o lu t nie je s t n ic z y m in n y m , ja k t y lk o w ła s n ą is to tą c z ło w ie k a ; św iado m ość B o g a je s t sam o
św ia d o m o ścią c z ło w ie k a , po zn a n ie B o g a sam o po znan ie m c z ło w ie k a “ ).
W r e lig ii c z ło w ie k u sa m o d z ie ln ia sw ą is to tę , ale na p ie rw s z y c h s to p n ia c h swego ro z w o ju nie p o z n a je tego, że B ó g je s t uosobieniem w ła s n e j is to ty lu d z k ie j. C z ło w ie k od chodzi w r e lig ii w p ie rw od siebie, ale d ro g ą o k ó ln ą w ra c a z n ó w do siebie, p rz e w o d n ik ie m zaś. na t e j dro dze p o w ro tn e j są w y -
T y g o d n ik P o w sze ch n y, n r 34.
1) x. P i w o w a r c z y k , „T e o lo g ia m a rk s iz m u “ 1945, n r 32; tenże, „ E ty k a m a rk s iz m u “ , T y g . PowsZ. 1945,
2) P l e c h a n o w , „P o d s ta w o w e za g a d n ie n ia m a rk s iz m u “ , s ir . 9nn- M o o g,
’ . o ~i* t\/t; a iQ*?n c tr dRflnn- T i i r h a n ,,IDas H e g e l um T d ie H e g e lsch e S c h u le “ , M ü n c h e n 1930, s tr. 460nn; T u r b a n , W esen des C h ris te n tu m s v o n L u d w ig F e u e rb a c h “ , d y z e rt. lip s k a , K a r ls r u h e T u g e m a n n , „ L u d w ig F e u e rb a c h s R e lig io n s th e o rie “ , d y z e rt. te o l. lip s k a , c h e n b e rg 1915.
3) .S in d d ie B e s tim m u n g e n des g ö ttlic h e n W esens m e n s c h lic h e , so je d ie m e n s c h lic h e n B e z ie h u n g e n g ö ttlic h e r N a t u r “ (F e u e r b a c h).
4> Das B e w u s s ts e in G o tte s is t das S e lb s tb e w u s s ts e in des M e nschen E rk e n n tn is G o tte s d ie S e lb s te rk e n n tn is des M e n s c h e n “ ( F e u e r b a c h ) .
1894:
R e i- s in d diu
411
łą c z n ie je g o p o trz e b y lu d z k ie . To, co n a z y w a m y o b ja w ie n ie m bożym , je s t s a m o o kre śle n ie m się c z ło w ie k a ; h is to r ia d o gm a tó w , to ic h k r y t y k a * ) .
M ą y k s p o w ita ł z u z n a n ie m u k a z a n ie się d z ie ła F e u e rb a c h a *), g d y ż w obec ro z ła m u w szkole h e g lo w s k ie j k s ią ż k a ta „o s a d z iła — ja k pisze E n g e ls ? ) — na tro n ie bez ż a d n y c h o g ró d e k m a te ria liz m ... W s z y s c y s ta liś m y się w je d n e j c h w ili fe u e rb a c h is ta m i“ . J e d n a k M a rk s b y ł na ty le s a m o d z ie ln y m m y ś lic ie le m , że s k r y ty k o w a ł g łó w n e te z y t e j f ilo z o f ii re - li g ii a), a ta k ż e E n g e ls n a p is a ł s p e c ja ln ą k r y t y k ę p e w n y c h p o g lą d ó w F e u e rb a c h a 5 6 7 8 9). Z a rz u c a m ia n o w ic ie M a rk s F e u e rb a c h o w i prze de w s z y s t
k im , iż „ n ie w id z i... że sam o „u s p o s o b ie n ie r e lig ijn e “ je s t w y tw o re m spo
łe czn ym , i że a n a liz o w a n a prze zeń je d n o s tk a a b s tra k c y jn a n a le ż y w rz e c z y w is to ś c i do o k re ś lo n e j fo r m y sp o łe cze ń stw a “ 10). R e lig ia w ię c i w s z e l
k ie je j o b ja w y nie m o g ą b yć z d a n ie m M a rk s a tr a k to w a n e ja k o coś sa
m o is tn e g o w sobie, lecz są one, ja k w s z y s tk ie w y tw o r y n a tu r y lu d z k ie j) u w a ru n k o w a n e s to s u n k a m i spo łe cznym i, o s ta te c z n ie zaś e k o n o m ic z n y m i.
E n g e ls zaznacza, że nie ła tw o p r z y jd z ie może n ie je d n e m u z g o d zić się n a t a k i p o gląd, g d y ż r e lig ia je s t „ n a jb a r d z ie j od dalona od ż y c ia m a te ria ln e g o i w y d a je się n a jb a rd z ie j m u obcą“ 11 * 3).
1. IL U Z O R Y C Z N Y C H A R A K T E R R E L I G I I
J a k i je s t z a te m p o g lą d d ia m a ty k ó w na re lig ię ? J u ż w „R o c z n i
k a c h n ie m ie c k o -fra n c u s k ic h “ , w a r ty k u le k r y t y k u ją c y m h e g lo w s k ą f ilo z o fię p ra w a , s fo rm u ło w a ł M a r k s w m y ś l F eue rb a ch a tezę, że „ k r y t y k a r e lig ii je s t za ło że n ie m w s z e lk ie j k r y t y k i “ , i że „ r e lig ię ro b i c z ło w ie k , nie r e lig ia c z ło w ie k a “ 1?). R e lig ia je s t „ fa n ta s ty c z n y m u rz e c z y w is tn ie n ie m is to ty lu d z k ie j, p o n ie w a ż is to ta lu d z k a nie p o sia da ż a d n e j p ra w d z iw e j rz e c z y w is to ś c i“ , r e lig ia je s t „o d w ró c o n ą św ia d o m o ś c ią ś w ia ta “ 10). Z a d a n ie m filo z o f ii je s t znieść „ p ra w d ę z a ś w ia tó w “ , a b y e ta b lo w a ć „p ra w d ę ś w ia ta tu te js z e g o “ 1* ). S k o ro to je d n a k uczyn io no, n a le ż y k r y t y k ę nieba z d a n ie m M a rk s a z a s tą p ić k r y t y k ą z ie m i i zd e m a s k o w a ć n ie t y lk o św ię te p o s ta c i u łu d n e j f a n ta z ji lu d z k ie j, ale ta k ż e je j p o s ta c i n ie św ię te . N a le ż y w y k a z a ć fa n ta z y jn o ś ć n ie t y lk o r e lig ii, ale w o g ó le w s z e lk ic h tw o r ó w
5) K l i m k e , „ H is to r ia f i l o z o f ii “ , I I , s tr. 171: „R o z w ó j m y ś li od H e g la do M a rk s a p o p rz e z F e u e rb a c h a z d a je się b y ć n a s tę p u ją c y : H e g e l uw a ża ś w ia d o m o ść a b s o lu tn ą (ide ę) za b y t p r a w d z iw y i re a ln y ; F e u e rb a c h w y k a z u je , że ta abso
lu tn a ś w ia d o m o ś ć je s t re a ln ą t y lk o w s o c ja ln y m z w ią z k u p o s z c z e g ó ln y c h lu d z i c z y li w c z ło w ie k u , ro z w a ż a n y m ja k o ro d z a j. M a rk s w re s z c ie g ło s i, że c z ło w ie k n a w e t ja k o ro d z a j je s t a b s tra k c ją , 1 że je d y n ą p ra w d z iw ą rz e c z y w is to ś c ią n ie są po szczególn e je d n o s tk i lu d z k ie , n a w e t g d y s ta n o w ią je d e n ro d z a j, lecz u s p o łe cz
n ie n ie c z y li zesp ól lu d z i i s il lu d z k ic h , k tó r e g o to ze sp o łu po szczególn e d z ia ła n ia lu d z k ie są t y l k o fu n k c ja m i. D ia le k ty c z n y k o n ie c z n y p ro ce s id e i H e g la z a m ie n ia M a rk s k o n s e k w e n tn ie na k o n ie c z n y ro z w ó j s o c ja ln y c h , e k o n o m ic z n y c h w a r u n k ó w .“
6) P o r. E n g e l s , „ L u d w ik F e u e rb a c h “ , M I, s tr. 440.
7) T a m że , s tr. 31.
8) „ T e z y o F e u e rb a c h u “ , M I, s tr. 429.
9) „ L . F e u e rb a c h “ , M I , s tr. 440.
10) „T e z y o F e u e rb a c h u ", M 1, s tr. 429.
11) ,,L . F e u e rb a c h “ , M I , s tr. 471.
u ) P l e c h a n o w , „P o d s ta w o w e za g a d n ie n ia m a r k s iz m u “ , 47.
i3) „ E in v e r k e h rte s W e ltb e w u s s ts e in “ .
M) „ W a h r h e it des D ie s s e its “ ; p p r. M o o g, „ H e g e l“ , s tr. 442n.
id e o w y c h c z ło w ie k a . I na t y m w ła ś n ie p o le g a znaczenie M a rk s a , szere gu
ją c e go po nad F eue rba che m , że do k r y t y k i r e lig ii d o łą c z y ł k r y t y k ę c a ł e j k u lt u r y lu d z k ie j. M a rk s tw ie r d z i z a te m ju ż t u t a j o r e lig ii, co b y ło p ó ź n ie j p rz e k o n a n ie m całego je g o życia , m ia n o w ic ie , że „ r e lig ia je s t z łu d z e n ie m id e a lis ty c z n y m “ u ) , że je s t „id e o lo g ic z n ą n a d b u d o w ą “ , je s t „ il u z ją “ i ja k o ta k a „ o p iu m d la lu d u “ , — że „u s u n ię c ie r e lig ii ja k o ilu z o ry c z n e g o d o b ra lu d u s ta n o w i w a ru n e k p ra w d z iw e g o d o b ro b y tu “ ” ), R e lig ia je s t w ię c d la M a rk s a w ła ś c iw ie „a b s u rd e m “ ” ). B ó g je s t tw o re m fa n ta z ji lu d z k ie j” ), je s t f ik c ją , w yp o sa żo n ą p rz e z c z ło w ie k a w życie i sam odzielność i ’ ). T a k ż e dla E n g e ls a r e lig ia je s t „ fa n ta s ty c z n y m o d z w ie rc ie d le n ie m w g ło w a c h lu d z k ic h ty c h m o c y z e w n ę trz n y c h , k tó re p a n u ją n a d ic h b y te m cod zie nnym , o d z w ie rc ie d le n ie m , w k t ó r y m moce z ie m s k ie p r z e jm u ją postać n a d z ie m s k ic h “ 20).
w
„R o c z n ik a c h n ie m ie c k o - fr a n c u s k ic h “ , w a r ty k u le o „p o ło ż e n iu A n g lii“ ( „ D ie L a g ę E n g la n d s “ ) pisze E n g e ls, że r e lig ia je s t w e d le V>t/ej is to ty „ w y ja ło w ie n ie m c z ło w ie k a i n a tu r y z w s z e lk ie j tre ś c i, p rz e n ie s ie n ie m t e j tre ś c i na fa n to m poza- ś w ia to w e g o B og a, k t ó r y p o te m ze s w e j s tro n y lu d z io m i n a tu rz e ła s k a w ie coś użycza z sw ego n a d m ia ru “ ; je d n a k ro z w ija ją c a się k u ltu r a ro z k ła d a re lig ię i os ta te c z n ie lu dzko ść pozna, że is to ta , k t ó r ą a d o ro w a ła ja k o B og a, je s t je j w ła s n ą , je j do tychczas nie zn a n ą is to tą 21).Co p o p y c h a je d n a k ż e »człow ieka k u te m u , b y w y t w o r z y ł sobie ta k ie
„ ilu z je “ ? P ow od em do tw ó rc z o ś c i r e lig ijn e j są — ja k w szędzie w c z y n ności k u ltu r a ln e j c z ło w ie k a — w a r u n k i eko n o m iczn e : „na sze w y o b ra ż e n ia r e lig ijn e są b liż s z y m i lu b d a ls z y m i w y tw o r a m i s ta n ó w e k o n o m ic z n y c h w d a n y m s p o łe c z e ń s tw ie “ 22). W liś c ie do K o n ra d a S c h m id ta E n g e ls ta k pisze 23): „C o do ty c z y ... d z ie d z in id e o lo g iczn ych , un oszą cych się w w y ż szych... re g io n a ch , ja k re lig ia , f ilo z o fia i t. d., to w s k ła d ic h w c h o d z i p rz e d h is to ry c z n y zasób w y o b ra ż e ń , od z ie d z ic z o n y i p r z e ję ty p rze z o kre s h is to ry c z n y .— zasób w y o b ra ż e ń , k tó r e n a z y w a lib y ś m y d z is ia j b z d u ra m i.
P o d s ta w ą ty c h ro z m a ity c h b łę d n y c h w y o b ra ż e ń o p rz y ro d z ie , o b u d o w ie sam ego c z ło w ie k a , o duchach, p o tę g a c h c z a ro d z ie js k ic h i t. d. m a p rz e w a ż n ie c h a r a k te r n e g a ty w n o -e k o n o m ic z n y , błędne w y o b ra ż e n ia o p r z y ro d z ie s ta n o w ią u z u p e łn ie n ie n is k ie g o szczebla ro z w o ju eko no m iczne go w o k re s ie p rz e d h is to ry c z n y m , n ie k ie d y są ró w n ie ż je g o w a ru n k ie m , a tu i ów dzie n a w e t p rz y c z y n ą . I je ś li n a w e t p o trz e b y eko no m iczne b y ły g łó w n ą s p rę ż y n ą p o s u w a ją c e g o się d a le j p o z n a w a n ia p r z y r o d y i d z ia ła ły coraz b a rd z ie j w t y m k ie ru n k u , to b y ło b y prze cie ż p e d a n te rią do-
<5) 16)
” ) 18)
1 9) F r e i-
„D z ie ła w y b ra n e “ , I , s tr. 23nn.
D u c a t i l l o n , „ L e c o m m u n is m e e t les c h r é tie n s “ , s tr . 123.
„ E in X Jn d 'n s“ .
„ D a s K a p it a l“ , I, s tr. 39.
P o r. S ö d c r b l o m , „ D ie R e lig io n u n d d ie so zia le E n tw ic k lu n g “
b ü r g i B r. 1898, s tr . 7. , ,
2 0) D ie p h a n ta s tis c h e W id e rs p ie g e lu n g m de n K ö p fe n d e r M e n s c h e n d e r- ie n ie e n äu sse re n M ä c h te , d ie i h r a lltä g lic h e s D a se in b e h e rrs c h e n , e in e W id e r- SD iecelunB in d e r d ie Ird is c h e n M ä c h te d ie F o rm d e r ü b e rird is c h e n a n n e h m e n “ ; c y t. D i e ' h l , „ D e r E in z e ln e u n d d ie G e m e in s c h a ft“ , Jen a 1940, s t r 185.
21) P o r M o o g, „ H e g e l“ , s tr. 447n.
2 2) E n g e l s , „ O m a te r ia liz m ie h is to r y c z n y m “ , M I, s tr. 425.
23) M I, s tr. 396n.
413
s z u k iw a ć się p rz y c z y n eko no m icznych , p o w o d u ją c y c h w s z y s tk ie b z d u r- s tw a pochodzące z o k re s u p ie rw o tn e g o . H is to r ia n a u k je s t h is to r ią sto p
n io w e g o u s u w a n ia ty c h b z d u rs tw albo za s tę p o w a n ia ic h p rze z inne, ale covaz m n ie j niedorzeczne b z d u rs tw a . L u d zie , k tó r z y się ty m z a jm u ją , należą z n o w u do s p e c ja ln y c h s fe r p o d z ia łu p ra c y i w y o b ra ż a ją sobie, że o p ra c o w u ją ja k ą ś nieza leżn ą dziedzinę. O ile zaś s ta n o w ią on i sam o
d z ie ln ą g ru p ę w e w n ą trz społecznego p o d z ia łu p ra c y , o ty le ró w n ie ż i ic h tw o r y , łą c z n ię z ic h błęd am i, w y w ie r a ją o d w ro tn y w p ły w n a c a ły ro z w ó j społeczny, n a w e t na ro z w ó j e k o n o m ic z n y . A le m im o to w s z y s tk o z n a j
d u ją się z n o w u o n i sam i pod d e c y d u ją c y m w p ły w e m ro z w o ju e k o n o m ic z ne go“ . R e lig ia je s t w ię c z d a n ie m E n g e ls a je d n ą z id e o lo g ic z n y c h n a d bu dó w s to s u n k ó w ek o n o m ic z n y c h , — ja k o ta k a je s t ona je d n a k o ty le nieb e zp ie czn ie jszą od in n y c h , że je s t „p ie rw s z y m i n a jw a ż n ie js z y m “ z p o śród m o ra ln y c h sposobów o d d z ia ły w a n ia na m a s y “ 21 )• T a k ż e s ła w n y s o c ja lis ta A u g u s t Bebel w y z n a ł w p a rla m e n c ie n ie m ie c k im z 1894 ro k u , że z d a n ie m je g o „s to p ie ń k u lt u r y n ie z ależy od r e lig ii, lecz re lig ia od s to p n ia k u l t u r y “ 25).
Je że li te ra z po z re fe ro w a n iu p o g lą d ó w M a rk s a i E n g e ls a na is to tę r e lig ii s p o jrz y m y n a n ie je d n y m rz u te m oka, to m u s im y po w iedzieć, że d ia m a t ja k o ś w ia to p o g lą d je s t zasadniczo a t e i s t y c z n y . I n i e je s t to z re s z tą „ż a d n a ta je m n ic a : w s z y s c y je g o z a ło ż y c ie le to g ło s z ą “ 26).
B o g a nie ma, B ó g je s t t y lk o w y m y s łe m lu d z k im — i B o g a n a w e t nie po trze ba , boć —— ja k w y w o d z i A . S c h a fi 22); „P o d o b n ie ja k ś w ia to p o g lą d m ą te ria lis ty c z n y u z n a je w ieczność n ie s tw o rz o n e j i n ie s tw a rz a ln e j m a te r ii, podczas g d y p rz e c iw n y p u n k t w id z e n ia p ro w a d z i do id e a liz m u i re lig ii,’ ta k m a te ria liz m d ia le k ty c z n y ró w n ie ż u z n a je w ieczność ru c h u , k t ó r y je s t n ie s tw a rz a ln y , p rz e c iw n y zaś p u n k t w id z e n ia , p ro w a d z i s iłą rze czy do id e a liz m u i r e lig ii“ . N ie p o trz e b a w ię c a n i S tw ó rc y an i tego, k t ó r y ja k ą ś m a te rię n ib y w ie c z n ą w p ro w a d z ił w ru c h ja k o „ p ie rw s z y p o ru szy c ie !“ ( A r y s to te le s ) . D la te g o te ż S c h a ff c ią g n ie d a le j: „W o b e c n ie za prze czalneg o fa k tu , że b y ł w h is to r ii w s z e c h ś w ia ta okres, g d y m a te ria is tn ia ła w p o s ta c i m a s y ro z ż a rz o n y c h gazów , a o ż y c iu o rg a n ic z n y m , a t y m m n ie j o św ia d o m o ś c i m o w y b yć nie m ogło, nie m ożn a s ta n ą ć na sta n o w is k u , że elem e nt d u c h o w y je s t w c z e ś n ie js z y pochodzeniem od m a te rii, a n i n a w e t, że ró w n o rz ę d n ie z n ią się r o z w ija ł. Chyba, że będziem y w ie rz y ć , iż duch ja k o ś is tn ia ł w m a te r ii (h y lo z o iz m ) lu b z u p e łn ie n ie zależnie od n ie j ( B ib lia ) . P on ie w aż je d n a k nie p o s ia d a m y n a tę hipotezę ż a d n ych dow odów , w m y ś l n a s z y c h założeń m u s im y ją o d rz u c ić . M a te ria liz m , na o d w ró t, w y s u w a tw ie rd z e n ie h is to ry c z n e g o p o w s ta n ia ż y c ia duchow ego ja k o f u n k c ji w o k re ś lo n y sposób z o rg a n iz o w a n e j m a t e r ii“ 2»).
N ie m a w ięc te ż B o g a ja k o p o c z ą tk u ż y c ia lu b S tw ó rc y , d u szy i ducha.
24) „ o m a te ria liz m ie h is to ry c z n y m , M I, s tr. 424.
25) „ D e r K u lt u r g r a d w ir d n ic h t d u rc h d ie R e lig io n , s o n d e rn d ie R e lig io n
d u rc h den K u lt u r g r a d b e s tim m t“ . ,
26) D a n i e l o u , „ C h r z e ś c ija n in w o b e c m a rk s iz m u “ , Z n a k 1947, s tr. 619.
27) S c h a l l , „ W s tę p “ , s tr. 40.
28) T a m że, s tr. 44.
2. E W O L U C J A R E L I G I I
J a k a z a te m je s t p i e r w o t n a f o r m a r e l i g i i ' ) w e dle d ia - m a tu ? — Z d a n ie m E n g e ls a p ie rw s z y s to p ie ń r e lig ii, to r e lig ia n a tu ra ln a . L u d z ie na t y m s to p n iu są z a le ż n i i c z u ją się z a le ż n y m i od s il n a tu r y i d la te g o też m o d lą się do o w y c h s ił n a tu ry , z w łaszcza do słońca, od k tó r e go m o cy c z ło w ie k n a jb a rd z ie j zależy w ż y c iu s w y m go sp o d a rczym . „ R e li
g ia p o w s ta ła w n a jz a m ie rz c h le js z y c h czasach p ie rw o tn y c h z opacznych p ie rw o tn y c h w y o b ra ż e ń lu d z i o ic h w ła s n e j n a tu rz e o ra z o o ta c z a ją c e j ic h p rz y ro d z ie “ 2). „P o d s ta w a ty c h ro z m a ity c h b łę d n y c h w y o b ra ż e ń o p r z y r o dzie, o b u d o w ie sam ego c z ło w ie k a , o duchach, o p o tę g a c h c z a ro d z ie js k ic h i t. d. m a p rz e w a ż n ie c h a ra k te r n e g a ty w n o -e k o n o m ic z n y , błędne w y o b ra że n ia o p rz y ro d z ie s ta n o w ią u z u p e łn ie n ie n is k ie g o szczebla r o z w o ju e ko
n o m iczn ego w o k re s ie p rz e d h is to ry c z n y m , n ie k ie d y są ró w n ie ż je g o w a ru n k ie m , a t u i ów dzie n a w e t p rz y c z y n ą “ 3).
N a s tę p n y s to p ie ń — to p a n o w a n ie m o c y spo łe cznych; w m ię d z y czasie b o w ie m w y tw o r z y ły się z lu d z i p r y m ity w n y c h ju ż pe w ne spo
łeczności lu d z k ie . Z ale żnie od teg o ta k ż e b ó s tw a p r z y b ie ra ją in n ą postać.
„ W k r ó tc e o b o k s ił n a tu r y z a c z y n a ją d z ia ła ć i s iły społeczne; p rz e d s ta w ia ją się one lu d z io m ró w n ie obco a p o c z ą tk o w o ró w n ie n ie z ro z u m ia le , a w ła d a ją lu d ź m i z ró w n ą p o z o rn ie n a tu ra ln ą koniecznością, ja k i s iły p rz y ro d y . P osta cie fa n ta s ty c z n e , w k tó r y c h p o c z ą tk o w o o d z w ie rc ie d la ły się t y lk o ta je m n ic z e s iły p rz y ro d y , n a b y w a ją prze z to a tr y b u tó w spo
łecznych, s ta ją się p rz e s ta w ic ie la m i s ił d z ie jo w y c h “ -').
D a ls z y z n ó w stopień, to re lig ie narod ow e . K ą ż d y b o w ie m n a ró d z a c z y n a ł z b ie g ie m czasu żyć d la siebie i w y tw a r z a ł sobie sw o je w ła s n e w a r u n k i życiow e, i zależnie od n ic h p o w s ta w a ły te ż ro z m a ite b ó s tw a ;
„p ie rw o tn e w y o b ra ż e n ia r e lig ijn e , k tó re są p rz e w a ż n ie w sp ó ln e k a ż d e j p o k re w n e j g ru p ie lu dó w , r o z w ija ją się, po ro z p a d n ię c iu się g ru p y , u k a ż dego lu d u w sposób s w o is ty , w zależności od p rz y p a d a ją c y c h m u w u d z ia le w a ru n k ó w ż y c io w y c h “ " ) . O sta te czn ie poszczególne n a ro d y g in ą w w ie l
k im p a ń s tw ie rz y m s k im , g d zie lu d z ie p o z o s ta ją do siebie w s to s u n k a c h h a n d lo w y c h ja k o lu dzie , a nie ju ż ja k o c z ło n k o w ie p o szczeg óln ych n a ro dów, i t a k p o w s ta je r e lig ia ś w ia to w a c z y li c h rz e ś c ija ń s tw o , r e lig ia „ c z ło w ie k a r b " tr a k c y jn e g o “ *).
W id z im y w ięc, że o p ie ra ją c się na po w adze M a k s a M u lle ra , M a rk s i E n g e ls p r z y ję li p ie rw o tn o ś ć k u ltu n a tu r y ..w procesie ro ż w o ju d z ie jó w r e lig ii, i o d p o w ie d n io do te g o p rz y s to s o w y w a li m a te ria lis ty c z n e p o jm o w a n ie d zie jó w , głosząc, że d o piero n a w z g lę d m e w y s o k im szczeblu ro z w o ju id e o lo g ia r e lig ijn a u le g a w p ły w o w i s to s u n k ó w g o s p o d a rc z y c h “ »). C u-
') O ro z w o ju w y o b ra ż e ń r e lig ijn y c h c fr . P l e c h a n o w , „O je n n y c h r e lig io z n y c h is k a n ia c h w R o s s ij!“ . S o w re m ie n n y j M ir 1908
ta k n a z y w a
l i 3)
<) c y t.
")
‘1
nE n g e l s , „ L . F e u e rb a c h “ , M I, s tr. 471.
„ L is t do K o n ra d a S c h m id ta “ , M I, s tr. 396.
E n g e l s P r z e w ró t w na uce d o k o n a n y p rz e z p. E u g e n iu sza D tih r in g a “ , C u n o w , ’ ,'.P ocho dzenie r e lig ii i w ia r y w B o g a “ , W a rsza w a 1927, s tr. 16.
„ L . F e u e rb a c h “ , M I s tr. 471.
P o r. D i e h l , „ D e r E in z e ln e u. d ie G e m e in s c h a ft“ , s tr. 185.
C u n o w , „P o c h o d z e n ie r e li g i i “ , s tr. 15.
415
n o w 8) uzu pe łnia te w y w o d y E n g e ls a b a rd z ie j jeszcze w du chu m a te r ia liz m u d zie jo w e g o tw ie rd z e n ie m , że zd a n ie m je g o „d o n a jp ie r w o tn ie j
szych ro z u m o w a ń r e lig ijn y c h d o p ro w a d z a c z ło w ie k a n ie z e tk n ię c ie się z ż y w io ło w y m i s iła m i p rz y ro d y ,... lecz p rz e ż y c ia społeczne, w y p a d k i i s to s u n k i w e w n ą trz h o rd y p ie r w o tn e j“ 9). A w ię c z d a n ie m C u n o w a n ie z ja w is k a p rz y ro d y , lecz „ż y c ie w spó ln ocle c z y li w y n ik a ją c e z nie g o w a r u n k i społeczne z y s k a ły , ja k w y k a z u je p r z y k ła d d z is ie js z y c h n is k o s to ją c y c h lu d ó w d z ik ic h , s z y b k o w z ra s ta ją c y w p ły w n a ś w ia t je g o m y ś li r e lig ij
n y c h “ ’ »). Tenże sam C u n o w g ło s i te ż po m y ś li M a rk s a i E n g e ls a tezę, że „ w s z e lk i ro z w ó j r e lig ijn y u le g a je d n a k o w y m p ra w o m i o d b y w a się na ty c h sa m y c h d ro g a c h : nie je s t on sw obodną ig ra s z k ą w y o b ra ź n i, lecz osa
dem m y ś lo w y m p e w n y c h o k re ś lo n y c h s to s u n k ó w ż y c io w y c h “ ” ). T a k ż e p o ls k i re lig io lo g s o c ja lis ty c z n y J a n H e m p e l p r z y jm u je te n p o g lą d i uczy, że „b e z ra d n o ś ć lu d z k a w obec c z y n n ik ó w w y w o łu ją c y c h u ro d z a j lu b n ie u ro d z a j, p r z y g o rą c y m p r a g n ie n iu o d d z ia ły w a n ia n a n ie bo g ro z i prze cie ż g łó d — ro d z i m o d ły i o b rzę d y b ła g a ln e , różn e sposoby z je d n a n ia sobie lu b p rz e k u p ie n ia ty c h s ił, od k tó r y c h za le ży chleb, a w ię c i życie lu d z k ie “ ” ).
W ja k i s k o le i sposób w y o b ra ż a sobie E n g e ls p o w s t a n i e w i a r y w B o g a lu b b o gó w ? —: Z d a n ie m je g o p ie rw s i b o g o w ie p o w s ta li przez uosobienie p o tę g p rz y ro d y ; b o go w ie c i „ w d a ls z y m ro z w o ju r e lig ii p r z y b ie ra li po stać coraz b a rd z ie j i b a rd z ie j is to t p o z a ś w ia to w y c h , aż w re szcie w s k u te k pro cesu a b s tra h o w a n ia — rz e k łb y m nieo m al, pro cesu d e s ty la c ji
— p o w s ta ją c e g o n a tu r a ln ie w p rz e b ie g u u m y s ło w y m , u tw o r z y ło się w g ło w a c h lu d z k ic h z w ie lu m n ie j lu b w ię c e j o g ra n ic z o n y c h i w z a je m n ie się o g ra n ic z a ją c y c h bogów , w y o b ra ż e n ie o je d y n y m , w y łą c z n y m bo gu r e lig ii m o n o te is ty c z n y c h “ ’ »). „P ro c e s te n w y ja ś n io n y z o s ta ł szczegółow o p rze z m ito lo g ię p o ró w n a w c z ą d la je d n e j g r u p y lu d ó w , m ia n o w ic ie d la g r u p y a r y js k ie j (tz n . in d o - e u r o p e js k ie j) . B o g o w ie u ro b ie n i w te n sposób z każdego lu d u b y li b o g a m i n a ro d o w y m i, w ła d z tw o ic h nie p rz e k ra c z a ło g ra n ic c h ro n io n e g o p rze z n ic h ob szaru narodow ego, poza t y m i zaś g r a n i
c a m i w o d z ili bezsprzecznie r e j in n i bogow ie. M o g li o n i t y lk o d o p ó ty w ieść ż y w o t w w y o b ra ż e n ia c h , d o p ó k i is tn ia ł d a n y n a ró d , z n ik a li zaś w ra z z je g o u p a d k ie m . R z y m s k ie im p e riu m ś w ia to w e spo w o dow ało te n u p a d e k d a w n y c h n a ro d o w o ści. N ie b ę d z ie m y t u t a j ba d a li e k o n o m ic z n y c h w a ru n k ó w je g o p o w s ta n ia . D a w n i b o g o w ie n a ro d o w i c h y lili się k u u p a d k o w i, n a w e t bo go w ie rz y m s c y , k t ó r z y w ła ś c iw ie te ż s k ro jn ie b y li t y lk o na w ą s k ą m ia rę m ia s ta R z y m u . P o trz e b a u z u p e łn ie n ia ś w ia to w e g o im p e riu m r e lig ią ś w ia to w ą w y s tę p u je w y ra ź n ie w p ró b a c h zabezpieczania w R z y m ie , obok k u ltu bo gó w s w o js k ic h , u z n a n ia i w y s ta w ia n ia o łta r z y w s z y s tk im , choć
») „P o c h o d z e n ie r e li g i i i w ia r y w B o g a “ , n ie m o r y g in a ł: „ D e r U rs p ru n g d e r R e lig io n “ , 1913.
9) Ja n H e m p e l , W stę p do p o ls k ie g o p rz e k ła d u C u n o w a , s tr. X X I I; p o r.
s tr. X X I I I .
1») C u n o w , „P o c h o d z e n ie “ , s tr. 17. — ” ) T a m że , s tr. 205.
12) W stę p do C u n o w a , s tr. X X IV .
13) „ L u d w i k F e u e rb a c h " . M I , s tr . 442.
tro c h ę s za n o w a n ym bogom o b c y m “ i<).’ R e lig ia w ię c i w ia r a w b o gó w z o s ta ły w y w o ła n e s to s u n k a m i e k o n o m ic z n y m i.
O bo k w a ru n k ó w g o s p o d a rc z y c h p r z y jm u je E n g e ls je d n a k ta k ż e pe
w ie n w p ły w t r a d y c ji na w y o b ra ż e n ia r e lig ijn e . „ R e lig ia od c h w ili swego p o w s ta n ia z a w ie ra zaw sze tre ś ć t r a d y c y jn ie p rz e k a z a n ą , g d y ż tr a d y c ja s ta n o w i w o g ó le w ie lk ą s iłę k o n s e rw a ty w n ą w e w s z y s tk ic h dzie d zin a ch id e o lo g ic z n y c h . Z m ia n y je d n a k , k t ó r y m ta tre ś ć ulega, w y n ik a ją ze s to s u n k ó w k la s o w y c h , a w ię c ze s to s u n k ó w e k o n o m ic z n y c h lu d z i, k tó r z y do- k o n y w u ją ty c h z m ia n “ u ) .
T ę s w o ją te o rię o p o w s ta n iu r e lig ii z w a ru n k ó w e k o n o m ic z n y c h sto s u ją M a rk s i E n g e ls o ra z ic h z w o le n n ic y do n a jd ro b n ie js z y c h n ie ra z s z c z e g ó ł ó w ż y c i a r e l i g i j n e g o i j e g o o b j a w ó w . T a k z d a n ie m M a rk s a k a s ta k a p ła ń s k a '6) p o w s ta ła w te d y , g d y konieczność b a d a n ia i p rz e w id y w a n ia p e rio d y c z n y c h p rze su n ię ć N ilu s tw o rz y ła a s tr o no m ię e g ip s k ą i o k a z a ła się kon ie czność k ie r o w n ic tw a g o s p o d a rk ą ro ln ą . T a k ż e P le c h a n o w ” ) je s t zdania, że „n ie p o d o b n a ch yb a w ą tp ić , że sta n k a p ła n ó w e g ip s k ic h zaw dzię cza sw e p a n o w a n ie te m u o g ro m n e m u zna cze
n iu , ja k ie m ia ły ic h p o c z ą tk o w e w ia d o m o ś c i n a u k o w e d la całego sy s te m u ro ln ic tw a e g ip s k ie g o “ . K a p ła ń s tw o w r e lig ia c h sło ńca je s t w o g ó ie w y n i
k ie m ro ln ic tw a , boć z ro d z iła je konieczność o b lic z a n ia k a le n d a rz a d la p o ry ż n iw i zasiew ów , ja k sąd zi H e m pe l <»).
Z d a n ie m H e m p la <’ ) trz e b a też ściśle ro z ró ż n ia ć re lig ie k o c z o w n ic z o - p a s te rs k ie od r e lig ii lu d ó w ro ln ic z y c h , t a k w ie lk ie i is to tn e są m ię d z y n im i różn ice . W s z a k k a ż d y s to p ie ń k u lt u r y m a s w o ją s p e c ja ln ą m ito lo g ię : in a c z e j tw o rz ą m it y p le m io n a m y ś liw s k ie m), in a c z e j szczepy inne.
M o n o te iz m ż y d o w s k i, ta k m n ie m a ją in n i, je s t w y tw o re m lu b od b icie m p a tria r c h a łu 'żydow skie go, zd a n ie m zaś L a fa r g u e ‘a w ę d ró w k a dusz je s t o d b ic ie m id e o w y m g o s p o d a rk i pien iężn ej, k t ó r e j p ie n ią d z z a m ie n ia się na n a jro z m a its z e po stacie dóbr.
Co do p o w s ta n ia w ia r y w duszę, to E n g e ls p rzyp uszcza , że w ia r a ta p o w s ta ła p rze z m a rz e n ia senne ‘o ra z p rze z to, że lu d z ie m y ś le n ie swe i czucie p r z y p is y w a li nie c ia łu , lecz p e w n e m u ta je m n ic z e m u „c z e m u ś “ w e w n ą trz c z ło w ie k a . S k o ro zaś w c h w ili ś m ie rc i ow o „c o ś “ c z y li „d u s z a “ o d d z ie liła się od c ia ła i ż y ła d a le j, „ t o nie b y ło żadnego p o w o d u u ro ić sobie, że i ona ró w n ie ż u m ie ra osobno; w te n sposób p o w s ta ło w y o b ra ż e nie o n ie ś m ie rte ln o ś c i du szy, k tó re na o w y m szczeblu ro z w o ju n ie je s t b y n a jm n ie j ro z u m ia n e ja k o pociecha, lecz ja k o przeznaczenie.. N ie r e l i
g ijn a p o trz e b a pociechy, lecz w y n ik a ją c e ró w n ie ż z po w sze chne j n ie p o ra d n o ś c i u m y s ło w e j z a k ło p o ta n ie , co począć po ś m ie rc i c ia ła z duszą, k t ó r e j is tn ie n ie ju ż z o s ta ło p rz y ję te , d o p ro w a d z iło pow szechnie do m iłe g o w y o b ra ż e n ia o n ie ś m ie rte ln o ś c i o s o b is te j“ 21). * 20 21
u ) Ta m że, I, s tr . 472. — is) Ta m że. s tr. 474.
i i ) „ K a p it a ł “ , I ; c y t. M I, s tr. 401, u w a g a .
17) P l e c h a n o w , „O m a te r ia lis ty c z n y m p o jm o w a n iu d z ie jó w “ , 22.
18) W stęp do C u n o w a , s tr. X X V I. — w) T a m że , s tr . X X V I.
20) P l e c h a n o w , „P o d s ta w o w e za g a d n ie n ia m a rk s iz m u “ , 46.
21) „ L . F e u e rb a c h “ , M 1 s tr. 441 n.
27 417
T a k z a p a tru je się n a spra w ę p o w s ta n ia w ia r y w duszę i je j n ie ś m ie r
te ln o ś ć E n g e ls. I n n i d ia m a ty c y p o s z li d a le j: np. E ild e rm a n n 22), k t ó r y genezę w ia r y w duszę p rz y p is u je o szu ka ń czym m a n ip u la c jo m „s ta rs z y c h “ c z y li k a p ła n ó w . W edle S c h a f fa « ) duszy ja k o ta k ie j nie m a i nie p o trz e b a je j ta k ż e , p o n ie w a ż „b a d a n ia n a jn o w s z e j f iz y k i d o p ro w a d z iły od o d k r y cia w e w n ą trz a to m u ź ró d ła e n e rg ii k in e ty c z n e j, o b a la ją c ty m s a m y m w s z e lk ie k o n c e p c je ze w n ę trz n e g o im p u ls u na w y tłu m a c z e n ie ru c h u m a t e r ii“ .
S k u tk ie m te g o „ g r a n ic a m ię d z y m a te rią m a r tw ą i o ż y w io n ą s ta je się w ś w ie tlp bada ń n a u k i cora z b a rd z ie j p ły n n a “ « ) i n a u k a d ia m a ty c z n a — ja k z re s z tą ju ż w ie m y — s to i n a t y m s ta n o w is k u , że m a te ria ja k o ta k a je s t o ż y w io n a i posiada św iadom ość 25). Co zaś d o ty c z y w ia r y w z a ś w ia ty c z y li p rz e k o n a n ia o is tn ie n iu nie b a i p ie k ła , to po chodzi ona zda niem re lig io lo g ó w m a rk s is to w s k ic h stąd, że lu d z ie przenoszą różn ice kla sow e ta k ż e w z a ś w ia ty , p r z y c z y m n a tu ra ln ie b o g a ty m i m o ż n y m prze zna cza się niebo, a b ie d n y m p ie k ło « ) .
W o g ó le n a s ta n o w is k u d ia m a ty c z n y m trz e b a zasadniczo i s ta n o w czo od rzuca ć w s z e lk ie o p ie ra n ie się n a w i e r z e . „ W ie r z y ć m ożn a w e w s z y s t
ko, i n a k o n s e k w e n tn ą w ia rę , k tó r a nie lic z y się ze s tan em w ie d z y , nie m a ra d y . A le d la po g lą d u , k tó re g o p rz e s ła n k ą je s t n a u k o w o ś ć je g o do
cie k a ń , w ia r a nie może b yć p o d s ta w ą d o w o d u “ 22). D la te g o ,.o ile id e a liz m o tw a rc ie s ta je na s ta n o w is k u w ia ry , m a te ria liz m d ia le k ty c z n y re z y g n u je z p o le m ik i wobec b ra k u w s p ó ln e j p la tfo r m y p o ro z u m ie n ia . W ie rz y ć m ożna a b s o lu tn ie w e w s z y s tk o , w ia r a bo w ie m je s t niezależna Od m o m e n tu r a c jo n a ln e g o . P ie rw s z y m w ię c w a ru n k ie m p o d ję c ia p o le m ik i z id e a liz m e m je s t u sta len ie, że* od b yw a ć się ona będzie na g ru n c ie p ra w d y o b ie k ty w n e j, t. zn. że dopuszcza się je d y n ie a rg u m e n ta c ję o p a rtą o e m p iry c z n e p o d s ta w y i po dd an ą n o rm o m n a u k o w y m m y ś le n ia “ 2»). D la te g o „ m u s im y p rz e p ro w a d z ić w y ra ź n e ro z g ra n ic z e n ie m ię d z y n a u k ą a w ia rą . M a te ria liz m d ia le k ty c z n y je s t te o rią n a u k o w ą , t. zn. o p ie ra ją c się o dośw iadczenie, e m p iry c z n ą w o b ie k ty w n y m te g o sło w a znaczeniu. W ia r a je s t o m in ię ciem e m p iry z m u . N a u k a i w ia r a p o z o s ta ją w z a je m n ie w t a k im s tosu nku, ja k lin ie w ic h ro w a te , k tó r e nie m a ją żadnego p u n k tu styczne go. G dzie z a czyn a się w ia ra , k tó r a nie w y m a g a , p rze cie ż żadnego u za sa d n ie n ia a n i p o d s ta w y e m p iry c z n e j, ta m k o ń c z y się n a u k a . K to s to i k o n s e k w e n tn ie na s ta n o w is k u w ia r y , te n je s t w zasadzie n ie d o s tę p n y d la a rg u m e n tó w n a u k o w y c h . K la s y c z n y m te g o p rz y k ła d e m je s t d o k try n a k o ś c ie ln a o p o d
w ó jn e j p ra w d z ie : ś w ie c k ie j, t. zn. n a u k o w e j, i k o ś c ie ln e j, t. zn. d o gm a
22) „U rk o m m u n is m u s u n d U r r e lig io n — g e s c h ic h ts m a te ria lis tis c h b e le u c h te t“ , B e r lin 1921.
2») S c h a f f , W stę p , s tr. 40.
2 1) T a m że, s tr. 45.
m) T a m że, s tr. 43.
u ) A d o lf Z i e g l e r , „ D ie ru ssisch e -G o ttlo s e n b e w e g u n g “ , M ü n c h e n 1932, s tr. 115.
22) S c h a f f , W s tę p , s tr . 35.
2») T a m że , s tr. 32.
418
