Poligamia jako uznana przez niektóre porz¹dki prawne legalna forma ma³¿eñstwa jest przedmiotem zainteresowania umów miêdzynarodowych
po-wiêconych problematyce prawa prywatnego miêdzynarodowego11. Jednak w grupie tych traktatów, które mo¿na okreliæ mianem traktatów praw cz³o-wieka sensu stricto, wprost odnosi siê do niej jedynie Protokó³ do Afrykañ-skiej karty praw cz³owieka i ludów z 2003 r.12, dotycz¹cy praw kobiet w Afryce. W jego art. 6 sformu³owano zasadê równego korzystania przez kobiety i mê¿czyzn z praw w ma³¿eñstwie oraz uznawania przedstawicieli obu p³ci za równych partnerów w tym zwi¹zku. W wykonaniu owej zasady pañstwa strony zobowi¹za³y siê do podjêcia szeregu rodków ustawodaw-czych, w tym gwarantuj¹cych m.in. zachêcanie do monogamii jako prefero-wanej formy ma³¿eñstwa, ale tak¿e gwarantuj¹cych wspieranie i ochronê praw kobiet w rodzinach poligamicznych. Wielo¿eñstwo zosta³o wiêc
ocenio-10 Wyrok ETPC w sprawie Loizidou przeciwko Turcji z 23.03.1995 r., skarga nr 15318/
/89, §§ 75 i 93; ostatnio Wielka Izba w wyroku w sprawie Sargsyan przeciwko Azerbejd¿a-nowi z 16.06.2015 r., nr skargi 40167/06, § 147.
11 Por. art. 11 Konwencji o ceremonii zawarcia zwi¹zku ma³¿eñskiego i o uznawaniu wa¿noci zwi¹zku ma³¿eñskiego z 1978 r. (ratyfikowanej do tej pory jedynie przez Austra-liê, Holandiê oraz Luksemburg), który pozwala na zakwestionowanie wa¿noci ma³¿eñ-stwa, jeli w czasie jego zawarcia jeden z nupturientów pozostawa³ w innym zwi¹zku
ma³-¿eñskim. Z kolei kilka innych konwencji haskich zawiera klauzule porz¹dku publicznego, których zastosowanie prowadziæ mo¿e do nieuznania skutków prawnych ma³¿eñstw poliga-micznych; por. zw³. art. 13 Protoko³u o prawie w³aciwym dla zobowi¹zañ alimentacyjnych (Dz.U. UE.L.09.331.19) oraz sprawozdanie wyjaniaj¹ce do niego (Protocol of 23 November 2007 on the Law Applicable to Maintenance Obligations. Explanatory Report drawn up by Andrea Bonomi, Hague 2013, pkt 178).
12 Tekst [w:] http://www.achpr.org/files/instruments/women-protocol/achpr_instr_pro-to_women_eng.pdf.
ne krytycznie13, choæ nie zosta³o zakazane, co nale¿y rozumieæ jako kompro-mis uwzglêdniaj¹cy regionalne realia14.
Wniosek ten potwierdza stan ratyfikacji Protoko³u, do którego
przyst¹pi-³y tak¿e pañstwa, w których poliginia jest legalna b¹d praktykowana na szersz¹, ni¿ incydentalna, skalê. Dokument, o którym mowa, wszed³ w ¿ycie w 2005 r. i zosta³ formalnie zaakceptowany przez 36 sporód 53 stron Afry-kañskiej karty praw cz³owieka i ludów (AKPCL)15 g³ównie pañstwa z Afryki Subsaharyjskiej. Sporód krajów Afryki Pó³nocnej, ratyfikowa³a go jedynie Libia (w 2004 r.), jeli przyjmiemy, ¿e Mali (rat. w 2005 r.) i Maureta-nia (rat. w 2005 r.) to kraje spoza tego regionu. Wród pozosta³ych stron s¹ jednak tak¿e pañstwa z muzu³mañsk¹ wiêkszoci¹ bezwzglêdn¹: Burkina Faso (rat. w 2006 r. ); D¿ibuti (rat. w 2005 r.); Gambia (rat. w 2005 r.);
Gujana (rat. w 2012 r.); Senegal (rat. w 2004 r.). Do Protoko³u przyst¹pi³a równie¿ Nigeria (w 2004 r.), w której muzu³manie prawdopodobnie wci¹¿
jeszcze nie s¹ wiêkszoci¹, ale za to zdominowane przez nich pó³nocne stany wprowadzi³y do prawa elementy szariatu. Ponadto, do grona pañstw zwi¹za-nych t¹ umow¹ nale¿¹ tak¿e pañstwa spoza kulturowych granic islamu lub z jego obrze¿y, w których poliginia osta³a siê jako czêæ w³asnej tradycji ludów Czarnej Afryki. Przypominaj¹ o tym postacie takich prominentnych poligamistów, jak prezydent RPA (rat. w 2005 r.) Jacob Zuma czy król Suazi (rat. w 2012 r.) Mswati III16.
Jak ju¿ by³a o tym mowa, inne traktaty praw cz³owieka milcz¹ na temat poligamii. Ocena tego zjawiska kszta³towana jest wiêc w praktyce stosowa-nia tych umów przez stoj¹ce na ich stra¿y organy kontrolne. Wiele sporód nich dopracowa³o siê jednoznacznego i zwykle konsekwentnie podtrzymywa-nego zdania w tym zakresie.
Na gruncie traktatów uniwersalnych ogólnych w ten sposób wypowiada siê zarówno Komitet Praw Cz³owieka (KmPC), jak i Komitet ds. Praw Go-spodarczych, Socjalnych i Kulturalnych (KmPGSK), odpowiedzialne za
13 Afrykañska Komisja Praw Cz³owieka i Ludów interpretuje art. 18 Afrykañskiej kar-ty praw cz³owieka i ludów powiêcony ochronie rodziny i zawieraj¹cy zakaz dyskryminacji kobiet w sposób analogiczny do stanowiska wyra¿onego w art. 6 Protoko³u z 2003 r., tj. jako nakazuj¹cy preferowanie zwi¹zków monogamicznych, ale zarazem gwarantuj¹cy wspiera-nie i ochronê praw kobiet w rodzinach poligamicznych. Por. Principles and Guidelines on the Implementation of Economic, Social and Cultural Rights in the African Charter on Human And Peoples Rights, 26.05.2010 r., pkt 95 i; por. te¿ Promotion Mission Report to the Republic of Namibia, 24-27.08.2009, pkt pkt 202 i 211.
14 Por. O. Jonas, The practice of polygamy under the scheme of the Protocol to the African Charter on Human and Peoples Rights on the Rights of Women in Africa: a critical appraisal, Journal of African Studies and Development 2012, t. 4, nr 5, s. 144; por. te¿
M. Ssenyonjo, Economic, Social and Cultural Rights in International Law, Portland 2009, s. 268272.
15 Oznacza to wszystkich cz³onków Unii Afrykañskiej z wyj¹tkiem Sudanu Po³udnio-wego. Poza ramami organizacyjnymi UA znajduje siê natomiast Maroko.
16 Dane na dzieñ 25.02.2015 r. ze strony: http://www.achpr.org/instruments/women-protocol/ratification/.
przestrzeganie odpowiednio Miêdzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych (MPPOP)17 zawieraj¹cego gwarancje praw wolnociowych oraz Miêdzynarodowego paktu praw gospodarczych, socjalnych i kulturalnych18 powiêconego prawom spo³ecznym (MPPGSK).
W komentarzu do klauzuli równociowej kobiet i mê¿czyzn z art. 3 MPPOP, pierwszy z tych komitetów zauwa¿a m.in., ¿e równoæ traktowania w odniesieniu do prawa do zawarcia ma³¿eñstwa wskazuje, ¿e poligamia jest niezgodna z t¹ zasad¹. Poligamia narusza godnoæ kobiet; jest niedopuszczal-n¹ dyskryminacj¹ wobec kobiet. W konsekwencji, z pewnoci¹ powinna byæ zniesiona, gdziekolwiek jeszcze istnieje. Jednoczenie jednak pojêcie rodziny na gruncie art. 23 tego samego paktu, zawieraj¹cego gwarancje jej ochrony, rozumiane jest szeroko. Jak wyjania KmPC, koncepcja rodziny mo¿e ró¿niæ siê w pewnej mierze od pañstwa do pañstwa, a nawet od regionu do regionu w tym samym pañstwie. Skoro tak, to jego zdaniem, w sytuacji, gdy okrelo-na grupa osób uzokrelo-nawaokrelo-na jest przez prawo krajowe za rodzinê, powinokrelo-na byæ ona objêta ochron¹, o której mówi wspomniany przepis19. Wynika z tego, ¿e mimo bardzo krytycznego stosunku Komitetu do ma³¿eñstw poligamicznych, rodziny oparte na takich zwi¹zkach nie s¹ wy³¹czone spod dzia³ania gwaran-cji z art. 23 MPPOP przynajmniej w krajach, które je formalnie akceptuj¹.
Analogiczne do klauzuli równociowej z MPPOP postanowienie, tyle ¿e odnosz¹ce siê do praw spo³ecznych, zawiera art. 3 MPPGSK. W uwagach ogólnych, wyjaniaj¹cych znaczenie tego przepisu, poliginia nie jest co praw-da wprost piêtnowana20, niemniej z innych wypowiedzi KmPGSK wynika, ¿e uwa¿a on tê praktykê za dyskryminuj¹c¹ dla kobiet21. Podobnie jednak, jak w przypadku MPPOP, nie oznacza to pozbawienia rodzin poligamicznych ochrony przewidzianej przez art. 10 MPPGSK22.
Wród organów stoj¹cych na stra¿y traktatów uniwersalnych spe-cjalnych, szczególnie wiele do powiedzenia na temat poligamii ma Komitet
17 Dz. U. z 1977 r., Nr 38, poz. 167.
18 Dz. U. z 1977 r., Nr 38, poz. 169.
19 Uwagi ogólne KmPC nr 19 z 27.07.1990 r., Artyku³ 23 (Rodzina), pkt 2; tak¿e uwagi ogólne KmPC nr 16 z 8. 4. 1988 r., Artyku³ 17 (Prawo do prywatnoci), pkt 5; por. te¿
K. Sêkowska-Koz³owska, Komentarz do art. 23 Miêdzynarodowego paktu praw obywatel-skich i politycznych, [w:] Miêdzynarodowy pakt praw obywatelobywatel-skich (osobistych) i politycz-nych. Komentarz, red. R. Wieruszewski, LEX 2012.
20 Jakkolwiek Komitet zaznacza, ¿e z art. 3 MPPGSK wynika obowi¹zek zwalczania zwyczajów i stereotypów sytuuj¹cych któr¹ z p³ci w pozycji podrzêdnej wobec drugiej, uwagi ogólne nr 16 z 13.05.2005 r., Artyku³ 3. Równe prawo kobiet i mê¿czyzn do korzysta-nia z wszelkich praw gospodarczych, socjalnych i kulturalnych, E/C.12/2005/3, pkt 19.
21 Uwagi koñcowe KmPGSK dot. Senegalu z 24.10.2001 r., E/C.12/1/Add.62, pkt pkt 15 i 39; uwagi koñcowe KmPGSK dot. Demokratycznej Republiki Konga z 16. 12. 2009, E/
/C.12/COD/CO/4, pkt 20.
22 KmPGSK jest wstrzemiêliwy w definiowaniu rodziny z art. 10 MPPGSK. Jak siê jednak s³usznie wskazuje instrukta¿owy charakter powinno mieæ w tym przypadku rozu-mienie, jakie temu pojêciu nadaje KmPC. Por. B. Saul, D. Kinley, J. Mowbray, The Inter-national Covenant on Economic, Social and Cultural Rights. Cases, Materials, and Com-mentary, Oxford 2014, s. 729.
ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet (KmLDK). Nie powinno to dziwiæ,
zwa-¿ywszy na przedmiot umowy, która jest podstaw¹ i polem jego dzia³ania
Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet23. Otó¿ zdaniem Komitetu, Ma³¿eñstwo poligamiczne sprzeczne jest z prawem kobiety do równoci z mê¿czyznami i mo¿e mieæ tak powa¿ne emocjonalne i finansowe konsekwencje dla niej i osób od niej zale¿nych, ¿e nale¿y znie-chêcaæ do zawierania takich ma³¿eñstw i ich zakazywaæ. Je¿eli jednak ko-bieta pozostaje w takim zwi¹zku, to fakt ten nie mo¿e negatywnie oddzia³y-waæ na ochronê jej praw24.
W cytowanej wypowiedzi KmLDK pojawia siê nowy w tym przegl¹dzie w¹tek emocjonalnych i finansowych konsekwencji poligamii, które wykracza-j¹ poza interes kobiety i dotykawykracza-j¹ równie¿ osób od niej zale¿nych.
Sformu-³owanie to przywodzi na myl w pierwszej kolejnoci dzieci i pokrywa siê z tym, co na temat oddzia³ywania na nie poligamicznego rodowiska rodzin-nego s¹dzi Komitet Praw Dziecka (KmPD), który monitoruje przestrzeganie innej uniwersalnej i specjalnej umowy praw cz³owieka, tj. Konwencji o pra-wach dziecka25.
Pod koniec 2014 r. oba komitety przedstawi³y wspólne stanowisko na temat praktyk szkodliwych dla kobiet i dzieci, g³ównie dziewcz¹t, w przeko-naniu, ¿e obszary ich traktatowej odpowiedzialnoci pokrywaj¹ siê w tym zakresie. Jako jedn¹ z tego rodzaju praktyk wskazano poligamiê, stawiaj¹c j¹ obok okaleczania narz¹dów p³ciowych kobiet, dzieciêcych i przymusowych ma³¿eñstw oraz zbrodni honorowych. Praktyka ta zosta³a scharakteryzowa-na jako godz¹ca w godnoæ kobiet i dziewcz¹t i scharakteryzowa-naruszaj¹ca ich prawa cz³owieka, w tym równoæ i ochronê w rodzinie. Wród jej konsekwencji wymieniono szkody czynione zdrowiu kobiet, tj. ich fizycznemu, psychiczne-mu i spo³ecznepsychiczne-mu dobrostanowi, dotykaj¹ce je szkody materialne, a tak¿e emocjonalne i materialne szkody odnoszone przez dzieci, które rodz¹ ryzyko wyst¹pienia powa¿nych konsekwencji dla ich dobra. W poligamii dopatrzono siê ponadto czynnika sprzyjaj¹cego ubóstwu, zw³aszcza na obszarach wiej-skich26.
Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e wiêkszoæ z pañstw dopuszczaj¹cych zwi¹zki poligamiczne jest stronami wszystkich b¹d przynajmniej niektórych ze wspomnianych wy¿ej traktatów uniwersalnych27. W wietle wyk³adni tych
23 Dz.U. z 1982 r., Nr 10, poz. 71.
24 Zalecenie ogólne KmLDK nr 21 z 1994 r. (brak dok³adnej daty), Równoæ w ma³¿eñ-stwie i stosunki rodzinne, (brak oznaczenia dokumentu) pkt 14; zalecenie ogólne KmLDK nr 29 z 30.10.2013 r., Ekonomiczne konsekwencje ma³¿eñstwa, stosunki rodzinne i ich prze-rwanie, CEDAW/C/GC/29, pkt pkt 27-28.
25 Uwagi koñcowe KmPD dot. D¿ibuti z 28. 6. 2000 r., CRC/C/15/Add.131, pkt pkt 33-34;
tekst konwencji, [w:] Dz.U. z 1991 r., Nr 120, poz. 526.
26 Wspólne zalecenie ogólne KmLDK nr 31 oraz uwagi ogólne KmPD nr 1 8, O prakty-kach szkodliwych, CEDAW/C/GC/31-CRC/C/GC/18, pkt pkt 7, 25-28.
27 Dane o stanie ratyfikacji traktatów przyjêtych pod auspicjami ONZ: https://tre-aties.un.org/pages/Treaties.aspx?id=4&subid=A&lang=en
traktatów, dokonywanej przez organy kontrolne, tolerowanie przez nie
wielo-¿eñstwa jest przejawem bezporedniego pogwa³cenia ci¹¿¹cych na nich zobo-wi¹zañ. Co wiêcej, zgodnie z art. 60 Afrykañskiej karty praw cz³owieka i ludów28, traktaty te powinny inspirowaæ wyk³adniê postanowieñ Karty, a przyjête na ich gruncie stanowisko dotycz¹ce poligamii idzie dalej ni¿ to, które wynika z Protoko³u dotycz¹cego praw kobiet w Afryce29. W koñcu mo¿na siê zastanowiæ, czy to jednobrzmi¹ce stanowisko oenzetowskich orga-nów kontrolnych praw cz³owieka nie oznacza, ¿e porozumienia regionalne, postrzegaj¹ce wielo¿eñstwo mniej krytycznie, przestaj¹ byæ zgodne z celami i zasadami Narodów Zjednoczonych, czego wymaga art. 52 ust. 1 Karty Narodów Zjednoczonych30. Wród celów i zasad ONZ jest wszak miêdzynaro-dowa wspó³praca przy popieraniu i zachêcaniu do poszanowania praw cz³o-wieka i podstawowych swobód dla wszystkich bez ró¿nicy m.in. p³ci, co po-winno byæ rozumiane z uwzglêdnieniem zapisu preambu³y tego dokumentu, mówi¹cego o przywróceniu wiary w równouprawnienie mê¿czyzn i kobiet.
Tak czy inaczej, z art. 6 Protoko³u dotycz¹cego praw kobiet w Afryce oraz z kontekstu, w jakim przywo³ywana jest w nim poligamia, a tak¿e wprost z przytoczonych opinii organów kontrolnych praw cz³owieka wynika,
¿e jest to praktyka niedopuszczalna, a przynajmniej niepo¿¹dana, bowiem ma charakter dyskryminuj¹cy wobec kobiet oraz jak przyznaj¹ niektóre z tych organów godzi w dobro dzieci w takich rodzinach. Jednakowo¿, rodzina poligamiczna nie jest wy³¹czona z ochrony, jak¹ zawarowuj¹ dla rodzin jako podmiotu zbiorowego dokumenty miêdzynarodowe, a jej forma nie jest usprawiedliwieniem dla naruszania praw cz³owieka poszczególnych cz³onków tych rodzin31.