Praw Cz³owieka dotycz¹cym aborcji

S³owa kluczowe: prawo do ¿ycia, prawo do ochrony ¿ycia prywatnego, aborcja, nasciturus, kolizja praw cz³owieka, konflikt praw cz³owieka

Problem pocz¹tków ¿ycia ludzkiego i jego ochrony jest jednym z bardziej kontrowersyjnych zagadnieñ pojawiaj¹cych siê zarówno w krajowych, jak i miêdzynarodowych systemach ochrony praw cz³owieka. W poszczególnych pañstwach, w dyskursie publicznym, istnieje d³ugoletni spór pomiêdzy zwo-lennikami „ca³kowitej ochrony ¿ycia” oraz przedstawicielami tzw. ruchów pro choice, dopuszczaj¹cych mo¿liwoœæ przerywania ci¹¿y z ró¿nych powodów, w tym na podstawie „wzglêdów spo³ecznych”. Zwolennicy i przeciwnicy prze-rywania ci¹¿y opieraj¹ siê na ró¿norodnych argumentach natury filozoficz-nej, etycznej i religijnej. Wydaje siê, i¿ strony tego fundamentalnego œwiato-pogl¹dowego sporu nie potrafi¹ dojœæ do kompromisu i nie akceptuj¹ argumentów swoich ideowych przeciwników.

Taki stan rzeczy rzutuje równie¿ na kszta³t regulacji prawnych oraz wyk³adniê przepisów dotycz¹cych pocz¹tków ¿ycia ludzkiego oraz ewentual-nej dopuszczalnoœci aborcji zarówno w poszczególnych pañstwach¹, jak i w miêdzynarodowym prawie praw cz³owieka. Ró¿norodnoœæ regulacji krajo-wych, dotycz¹cych okreœlenia granic prawnych ochrony ¿ycia i

dopuszczalno-œci aborcji, wp³ynê³a równie¿ na unormowanie i interpretacjê tego zagadnie-nia w prawie miêdzynarodowym.

Podstawowym celem niniejszego artyku³u jest wyodrêbnienie i przedsta-wienie ró¿norodnych uprawnieñ jednostek, uznanych w orzecznictwie Euro-pejskiego Trybuna³u Praw Cz³owieka (ETPC) przy okazji rozpatrywania spraw, w których pojawia siê problem ochrony pocz¹tków ¿ycia oraz okreœlenia

1 W pañstwach Unii Europejskiej mo¿liwoœæ dokonania aborcji jest traktowana najbar-dziej restrykcyjnie – pozostaje, poza pewnymi wyj¹tkami, zasadniczo niedopuszczalna

– w Irlandii, na Malcie i w Polsce. Z kolei najbardziej liberalne ustawodawstwo w tym zakresie wprowadzono w Wielkiej Brytanii i Holandii, gdzie przerwania ci¹¿y mo¿na doko-naæ do jej 24 tygodnia, równie¿ ze wzglêdów spo³ecznych. Zob. A. Breczko, Podmiotowoœæ prawna cz³owieka w warunkach postêpu biotechnomedycznego, Bia³ystok 2011, s. 202 i n.

ich wzajemnych relacji. Prawa poszczególnych podmiotów, pojawiaj¹ce siê w tego typu orzeczeniach, czêsto s¹ ze sob¹ sprzeczne. W zwi¹zku z tym na pocz¹tku przedmiotowych rozwa¿añ wyjaœnienia wymaga termin kolizji praw jednostek oraz teoretycznych sposobów ich rozwi¹zywania.

Przedstawione zostan¹ równie¿ ogólne zasady dotycz¹ce okreœlenia po-cz¹tku prawnej ochrony ¿ycia sformu³owane w jurysprudencji ETPC. Dodat-kowo, dla porównania, zostan¹ poddane analizie rozwi¹zania odnosz¹ce siê do tej kwestii, istniej¹ce w innych miêdzynarodowych systemach ochrony praw cz³owieka – uniwersalnym i regionalnych.

Nastêpnie omówione zostan¹ prawa poszczególnych podmiotów pojawia-j¹ce siê w orzecznictwie strasburskim, odnosz¹cym siê do kwestii pocz¹tku

¿ycia ludzkiego. Bêd¹ to prawa:

1) matki;

2) nasciturusa;

3) ojca;

4) prawa osób trzecich.

We wnioskach koñcowych przedstawione zostan¹ wzajemne relacje po-szczególnych praw wy¿ej wymienionych podmiotów w kontekœcie zasad ogól-nych dotycz¹cych pocz¹tku ochrony ¿ycia ludzkiego, sformu³owaogól-nych przez ETPC i Europejsk¹ Komisjê Praw Cz³owieka (EKPCz).

1. Kolizja praw cz³owieka

Termin „kolizja praw cz³owieka” powsta³ w niemieckiej nauce prawa konstytucyjnego². Definiuje siê j¹ jako zastosowanie, w tej samej sytuacji, takich samych lub ró¿nych praw podstawowych przez ró¿ne jednostki, co po-woduje wzajemne równowa¿enie siê tych wolnoœci.³ Podstawowym proble-mem, który pojawia siê w przypadku zaistnienia kolizji praw jednostki, jest ustalenie ich zakresu, czyli wzajemnego ograniczenia⁴. W przypadku wyst¹-pienia takiego konfliktu praw cz³owieka, w nauce prawa postuluje siê ró¿ne rozwi¹zania:

– przyznaje siê pierwszeñstwo ochronne, w oparciu o rangê ograniczeñ (miejsce w hierarchii Ÿróde³ prawa aktu normatywnego, w którym zawarta jest limitacja);

2 H. Eberhard, Grundsrechtskonkurrenzen und Grundsrechtskollisionen, [w:] Hand-buch der Grundrechte in Deutschland und Europa: Band VII/1: Grundrechte in Österreich, red. H. J. Rehm, Wien 2014, s. 294–295. S. Schulz, Grundrechtskollisionen im Berufssport, Kiel 2011, s. 30.

3 M. C. Senn, Grundrechtskollisionen im Kontext der Kommunikationsfreiheiten – das Beispiel satirischer Äußerungen, “Die Kommunikationsfreiheit der Gesellschaft Publizistik Sonderheft” 2003, Vol. 4, s. 342.

4 B. Banaszak, A. Bisztyga, K. Complak, M. Jab³oñski, R. Wieruszewski, K. Wójtowicz, System ochrony praw cz³owieka, Kraków 2005, s. 51.

– przyznaje siê pierwszeñstwo ochronne prawu mniej ograniczonemu;

– bierze siê pod uwagê interesy jednostek, uczestników stosunku praw-nego, w czasie trwania którego nast¹pi³a kolizja praw⁵.

Koncepcja kolizji praw jednostek przejêta zosta³a równie¿ do doktryny prawa Unii Europejskiej (UE)⁶. Instytucja konfliktu praw jednostek, w tym ich kolizji, znalaz³a równie¿ zastosowanie w orzecznictwie ETPC⁷. Ewa Brems podzieli³a sytuacje, w których pojawia siê konflikt praw cz³owieka w sprawach zawis³ych przed ETPC na trzy kategorie:

1. Tzw. pozorny konflikt (fake conflict) wystêpuje w sytuacji, w której prima facie wynika on ze sposobu przedstawienia kolizji uprawnieñ jedno-stek. Alternatywne podejœcie do konfliktu pozwala na znalezienie rozwi¹za-nia, które powoduje, i¿ wszystkie prawa cz³owieka w nim wystêpuj¹ce pozo-staj¹ ca³kowicie nienaruszone.

2. Drugi przypadek dotyczy prawdziwego konfliktu, w którym powy¿sze dzia³anie staje siê niemo¿liwe do zastosowania. ETPC dla rozwi¹zania takiej realnej kolizji stosuje wywodz¹c¹ siê z orzecznictwa niemieckiego Federalne-go Trybuna³u KonstytucyjneFederalne-go doktrynê zwan¹ „praktyczn¹ zFederalne-godnoœci¹”

(Praktische Konkordanz). Polega ona na znalezieniu, w toku postêpowania s¹dowego, rozwi¹zania, w którym konkurencyjne prawa cz³owieka wzajem-nie sobie ustêpuj¹. Rozwi¹zawzajem-nie problemu kolizji uprawwzajem-nieñ jednostki nastê-puje dziêki temu, ¿e wszystkie prawa pojawiaj¹ce siê w takim konflikcie wspó³egzystuj¹ nienaruszone, w najwiêkszym mo¿liwym stopniu.

3. Jednak w wiêkszoœci przypadków kompromis pomiêdzy konkuruj¹cy-mi prawakonkuruj¹cy-mi jednostek nie jest mo¿liwy do osi¹gniêcia. W takim przypadku Trybuna³ strasburski bêdzie musia³ podj¹æ siê trudnego zadania polegaj¹ce-go na stwierdzeniu, które prawa zas³uguj¹ na pierwszeñstwo nad innymi⁸.

W momencie zaistnienia trzeciego przypadku, w literaturze przedmiotu proponuje siê szereg modelowych kryteriów, których zastosowanie pozwoli rozwi¹zaæ konflikty praw cz³owieka.

Pierwszym z nich jest „kryterium wp³ywu” dotycz¹ce wagi wzajemnego naruszania siê uprawnieñ bêd¹cych w kolizji. Je¿eli zakres os³abienia funk-cjonowania jednego z praw bêd¹cych w konflikcie by³by znaczny, a drugiego

5 Ibidem. Por. L. Zucca, Conflicts Between Fundamental Rights as Constitutional Di-lemmas, [w:] Conflicts Between Fundamental Rights, red. E. Brems, Antwerp – Oxford –

– Portland 2008, s. 33–34; S. Schulz, op. cit., s. 42.

6 D. A. Heid, G. Schmidt, EU-Grundrechte, Berlin 2009, s. 48–49. Zob. szerzej A. Tor-rez-Perez, Conflicts of Rights in the European Union: A Theory of Supranational Adjudica-tion, Oxford 2009, s. 9–26.

7 Zob. O. De Schutter, F. Tulkens, Rights In Conflict The European Court Of Human Rights, [w:] Conflicts Between..., s. 169–216; V. Ducoulombier, Conflicts Between Funda-mental Rights and The European Court of Human Rights: An Overview, [w:] Conflicts Be-tween..., s. 217–248.

8 E. Brems, Conflicting Human Rights: An Exploration in the Context of the Right to a Fair Trial in the European Convention for the Protection of Human Rights and Funda-mental Freedoms, „Human Rights. Quartarely” 2005, Vol. 27 No. 1, s. 294–305; E. Brems, Introduction, [w:] Conflicts Between..., s. 4–6.

niewielki, to wskazana by³aby tu ochrona przede wszystkim prawa bardziej zagro¿onego.

Drugie kryterium dotyczy relacji ró¿nych aspektów praw bêd¹cych w konflikcie. Stosowane jest tu „kryterium rdzeñ/peryferie” (core/periphery criterion). ETPC okreœla w tym wypadku, czy aspekty praw wchodz¹cych w kolizjê nale¿¹ do rdzenia, czy le¿¹ na peryferiach tych uprawnieñ i przy-znaje pierwszeñstwo prawu, które w tej sytuacji odwo³uje siê do swojego j¹dra.

Kolejn¹ sytuacj¹, która mo¿e pojawiæ siê w praktyce orzeczniczej, jest istnienie kolizji wiêcej ni¿ dwóch praw cz³owieka. W tym momencie „kryte-rium dodatkowych praw” mo¿e byæ zastosowane do oceny si³y stanowisk obu stron, mierzonych iloœci¹ praw maj¹cych zastosowanie w konflikcie.

Czwarte kryterium nazywane jest „kryterium interesu ogólnego”. Je¿eli jedno z praw cz³owieka jest w kolizji z innym, jak równie¿ wywo³uje nega-tywne skutki dla interesu ogólnego, nale¿y przyznaæ pierwszeñstwo drugiej z bêd¹cych w konflikcie wolnoœci.

Pi¹ty element omawianego modelu wi¹¿e siê z celami aktualizowania siê swobód jednostek pozostaj¹cych w konflikcie. „Kryterium celów” mo¿e zostaæ u¿yte w sytuacji, gdy jedno z praw jest wykonywane w sposób znacz¹co sprzeczny z celem, jaki wolnoœæ ta ma chroniæ. W takich okolicznoœciach przyznaje siê racjê drugiemu z praw bêd¹cych w kolizji.

Ostatnie za³o¿enie modelowe odwo³uje siê do „kryterium odpowiedzial-noœci”. Wynika z niego, ¿e jednostka, która realizuje swoje prawo ponosi odpowiedzialnoœæ za sposób, w jaki postanowi je zrealizowaæ. Nie ma tu bezpoœredniego porównania pomiêdzy prawami, ale dziêki zastosowaniu tego kryterium ETPC mo¿e oceniæ, które z praw bêd¹cych w kolizji zosta³o wyko-nane w sposób bardziej odpowiedzialny i ewentualnie przyznaæ mu preferen-cje ochronne⁹.

Jednak w praktyce orzeczniczej krajowych, a szczególnie miêdzynarodo-wych organów s¹domiêdzynarodo-wych i quasi-s¹domiêdzynarodo-wych modelowe zasady rozwi¹zywania kolizji praw cz³owieka nie s¹ konsekwentnie stosowane. Maj¹ one charakter dynamiczny i nie oferuj¹ ostatecznych rozwi¹zañ abstrakcyjnych konfliktów wolnoœci jednostek. Zale¿¹ one od okolicznoœci konkretnych rozpatrywanych spraw¹⁰. Ta konkluzja wydaje siê byæ kluczowa dla rekonstrukcji toku rozu-mowania ETPC w sprawach dotycz¹cych kolizji praw cz³owieka, wystêpuj¹-cych podczas rozpatrywania zagadnienia dotycz¹cego ochrony pocz¹tków ¿y-cia ludzkiego.

9 S. Smet, Freedom of Expression and the Right to Reputation: Human Rights in Conflict, “American University International Review” 2010, Vol. 26 Issue 1, s. 189–191;

Por. O. De Schutter, F. Tulkens, op. cit., s. 174–187.

10 B. Banaszak, A. Bisztyga, K. Complak, M. Jab³oñski, R.Wieruszewski, K. Wójtowicz, op. cit., s. 51; S. Smet, op. cit., s. 191.

2. Ogólne regu³y okreœlenia pocz¹tku prawnej ochrony