Warszawa, d. 13 Lipca 1890 r. T om I X

M 2 8 . Warszawa, d. 13 Lipca 1890 r. T o m I X

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

P R EN U M ER A T A „ W S ZE C H SW IA T A .“

W W arszawie:

rocznie rs. 8 kw artalnie „ 2 Z przesyłką

roczn ie „ 10 półrocznie „ 6 P renum erow ać m ożna w R ed a k cy i W szechśw iata

i w e w szy stk ich k sięgarn iach w kraju i zagranicą.

Komitet Redakcyjny Wszechświata

stanowią panowie:

Aleksandrowicz J., Bujwid O., Deike K„ Dickstein 9., Flaum M., Jurkiewicz K., Kwietniewski W ł., Kram-

sztyk S., Natanson J. i Frauss St.

„W szechśw iat*1 przyjm uje ogłoszen ia, których treśó m a ja k ik o lw iek zw iązek z nauką, na następ ujących warunkach: Za 1 w iersz zw yk tego druku w szpalcie albo jeg o m iejsce p ob iera się za pierw szy raz kop. 7 */j,

za sześć n astęp n ych razy kop. 6, za dalsze kop. 5.

i l d r e s K e d a ł E c y i : IK Iraico-w ełsA e-lF rzed.n aieiście, USTr © e .

Wietrzenie granitu.

W świecie m ineralnym , podobnie ja k w świecie ożywionym , toczy się ciągła wal­

ka m iędzy istotam i lepićj i gorzćj przysto- sowanem i, czyli, w yrażając się odpowiednio, m iędzy m inerałam i, w ytrzym ującem i dzia­

łanie czynników atm osferycznych z jednej strony, a ulegającem i roskładow i pod w pły­

wem tychże przyczyn — z drugiej. Taką w alkę stacza, n ap rzy k ład , od chw ili ścię­

cia się i ostygnięcia skorupy ziemskiej kwas w ęglany z krzem ionką. K rzem iany w sku­

tek ciągłego działania d w u tlen k u węgla w zw ykłej tem p eratu rze przechodzą sto ­ pniowo w w ęglany. W tem peraturze w y­

sokiej rzecz m a się odw rotnie: węglany, tracąc d w u tlen ek węgla, zam ieniają się w krzem iany. Całe pasm a gór alpejskich są uform ow ane z wapienia, któ ry pow stał tą drogą. W pierw otnej bowiem skorupie ziem skiej, jeszcze rostopionej, węglanów wcale być nie mogło, gdyż sprzeciw iałaby się tem u ich n a tu ra chemiczna; wszystek kwas w ęglany unosił się w atm osferze; po osty­

gnięciu pow ierzchni ziemi zaczęły się zw ol­

na tw orzyć węglany, a osiadająca p ara wo­

dna po skropleniu, rospuściwszy w sobie dw utlenek węgla, rospuszczała i wypłóki- w ała tw orzący się węglan wapnia, unosiła go i osadzała w innych m iejscach. T ak pow stały pierw sze skały osadow e, złożone z w apienia. W a rstw y ich z biegiem czasu w skutek siły fałdującej skorupę ziemską w ypiętrzyły się w olbrzym ie pasma gór.

P ró cz tego czynnego działania dw utlen­

k u w ęgla na krzem iany, odbyw a się też na w ielką skalę ich roskład, czyli w ietrzenie pod wpływem atm osfery. M in erał tw o rz ą ­ cy się przez ro skład innego je s t związkiem daleko trw alszym niż ten, z którego po­

w stał. T ak nap rzy k ład , ortoklaz p rzecho ­ dzi w kaolin, epidot, lub m uskow it (m ikę potasową) — m in erały mało czułe na d zia­

łanie atm osferyczne; amfibol, biotyt (m ika m agnezyjow a) zam ieniają się na trw alszy od nich chloryt. D rogą roskładu pow sta­

j ą niekiedy m asy nowej skały, ja k np. ser­

pentynu.

Jeśli do tych procesów chemicznych do­

dam y jeszcze działanie m echaniczne wody, to otrzym am y sumę czynników, pow odują­

cych pow staw anie wszystkich skał, zw a­

4 3 4 WSZECHŚWIAT. N r 28.

nych anogienow em i, t. j. osadow ych i p rze­

obrażonych. O grom ne obszary naszych pól u p raw n y ch i łą k u tw o rz y ły się ze szcząt-t ków i ułom ków sk a ł w ybuchow ych, k tó re je d y n ie nazw ać m ożna pierw otnem i. P iasek, glina, łu p k i gliniane, iły i t. p. skały osa­

dzone p rzez p rą d y w odne pow stały z p o ­ kruszonych i przeobrażonych m inerałów , stanow iących niegdyś gran ity , d y jo ry ty i in ­ ne skały pierw otne. S tą d w idocznem jest, ja k ą doniosłość m ają d la k u ltu ry ludzkiój te procesy dla je d n y c h m inerałów zgubne, a innym dające życie.

R o spatru jąc glinę, lu b p iasek pod m ikro­

skopem , rospoznajem y okru ch y różnych m inerałów p ierw otnych, lu b pochodnych;

z okruchów tych łatw o możemy w yw nio­

skow ać, z jakiój skały p o w stał piasek, lub glina. D la p rz y k ła d a p o d aję tu rezultaty, otrzym ane przy badaniu p ro d u k tu roskła- dowego g ra n itu , pochodzącego z m iasteczka Iw ankow o gub. K ijo w sk ićj. P ro d u k t ten przedstaw ia bardzo drobny proszek koloru białego i ma n a pozór w ielkie podobieństw o do kaolinu. R o zb ió r chem iczny i analiza m echaniczna, czyli w ypłókiw anie (szlam o­

w anie) w ykazały jedn o zg o d n ie, że m a on w swym składzie 14°/0 kao lin u , 5 % m usko- w itu z trochą o rtoklazu, 1 % cy rk o n u i 8 0 % p iask u k w arcow ego. W szystkie te m ine­

ra ły zn a jd u ją się w stanie rozdrobnionym , gdyż najw iększe zia rn a nie przenoszą 0,2

m m , większość ma ro zm iary wynoszące 0,02 do 0,04 m m . P o d m ikroskopem m ine­

ra ły w ym ienione u jaw n iają w szystkie ce­

chy właściwe im, ja k o składniko m g ra n itu . W ziarnach piasku w idoczne są te same rzędam i u g ru p o w a n e w ro stk i płynów i g a­

zów, ja k ie dostrzegam y w k w arcu g ra n ito ­ wym. C y rk o n w prześlicznych k ry sz ta ł­

kach i ziarnach ow alnych, lub okruszynach większych osobników nie uległ żadnśj zm ianie i zachow ał w szystkie cechy w rost- ków cyrkonu w kw arcu i ortoklazie g ra n i­

towym ; w reszcie m uskow it (m ika biała) i resztki zam ienionego ju ż praw ie całko w i, cie na k ao lin o rtoklazu — są niezbitym do­

wodem, że b iała ziem ista su b stan cy ja z n a j­

dująca się w znacznój masie w m iasteczku Iw ankow o, je s t p ro d u k tem ro sk ład u g ra ­ nitu. O sobiście m iałem możność obserw o­

w ania we wsi Isko rości na W o ły n iu d u ­

żych mas granitow ych, przeobrażonych do tego stopnia na substancyją gliniastą, że o rto klazu w niój wcale dostrzedz nie m o­

głem . M asy te je d n a k posiadały jeszcze znaczną tw ardość, w yglądały ja k m ocno, spieczona glina z tkwiącem i tu i owdzie ziarnam i kw arcu. Jestto pierw sze stady- ju m rosk ład u gran itu , z któ reg o wody wy-

p łó kały niewiele.

S ubstancyja, o którój mowa, stanow i ju ż dalsze stadyjum roskładu g ra n itu , któ ry przez m echaniczne działanie wód ro z d ro ­ bnionym został na proszek. P ozo stały w niój zaledw ie ślady ortoklazu, gdyż rozłożył się on na kaolin, w ydzielając krzem ionkę bes- k ształtn ą i tlenek potasu, k tó ry łącząc się natychm iast z dw utlenkiem w ęgla p rze­

szedł w w ęglan potasu i rospuścił się w wo­

dzie. K rzem ionka beskształtna rospuszcza się też w wielkich ilościach wody i o dpły­

w a z nią razem , ja k rów nież najdrobniejsze cząstki kaolinu, które, ja k o m ęty unoszą się w wodzie i osadzają następnie w postaci gliny.

W stanie niezm ienionym i n ajd łużśj p o ­ zostają n a m iejscu roskładu g ra n itu kw arc, cyrkon i m uskowit, m inerały stosunkow o ciężkie, tw ardsze i najstalsze, jak o zw iązki chemiczne; n ietak też łatw o ulegają m e­

chanicznem u i chem icznem u przeobrażeniu.

Poniew aż, ja k nadm ieniłem , p ro d u k t ros- kładu o rto k lazu woda rospuszcza, lub wy- płókuje m echanicznie, stosunkow a zatem ilość k w arcu , a zw łaszcza cyrkonu, ciągle w zrasta i dosięga nieraz, j a k w danym p rzy p ad k u , l° /0, co w gran itach niezw ie- trzały ch je s t rzeczą bardzo rzadk ą, lub w prost jeszcze nienap otk an ą.

Z przy toczonego przy k ład u widać, ja k ą drogą po w stają skały osadow e i, co dla nas lu d zi najw ażniejsza, role upraw ne, sta n o ­ wiące podstaw ę bytu naszego. W sk u tek przyczyn powolnie lecz nieustannie d ziała­

jący ch pow stają ta k w ielkie re z u lta ty , że um ysł nasz nie je st w stanie w ystaw ić so­

bie czasu, w ciągu którego u tw orzy ły się te olbrzym y wapienne, na ja k ie z podziw ie- niem spoglądam y w A lpach, lub naszych rodzinnych T atrach .

J . Morozewicz.

N r 28.

FAUNISTYCZNO-BIJOLOGICZNE

S P O S T R Z E Ż E N IA

n a d J e z i o r a m i g ó r s k i e m i .

P ro f. d r F . Zschokke z B azylei ogłasza w „Biolog. C e n tra lb la tt” (N r 7, t. X ) in te­

resujące rezultaty nowych swych poszuki­

wań nad fauną je z io r g ó rsk ich ,k tó rą w o sta­

tnich czasach skrzętnie zajm ow ali się w Szw ajcaryi: F o rel, Im hof, Zschokke i inni, a u nas prof. W ierzejski z K rakow a,

W lecie 1889 r. przedsięw ziął Zschokke wycieczkę zoologiczną do je z io r Rh&tikonu, owego potężnego łańcucha granicznego p o ­ między G rau b u n d en i Y orarlb erg . D otych­

czas zbadał on trzy m ałe jeziorka: P a rtn u n (leżące na wysokości 1874 m etrów ), T ilisu- na (2100 m) i G arschina (2189 m). T rzy te je z io rk a są od siebie odległe tylko o dwa do trzech kilom etrów jed n o od drugiego.

R óżnią się one je d n a k bardzo pod w zglę­

dem swego gieologicznego i topograficzne­

go położenia, stosunków tem p eratu ry , bu ­ dowy dna, roślinności nadbrzeżnój oraz rozw oju zielonych wodorostów. Czas ich zam arzania i tajan ia nie je s t także je d n a ­ kow y. W obec ta k odm iennych w arunków fizycznych, staje się niezm iernie ciekawem pytanie, o ile fauna tych jezior, pomimo nieznacznój ich odległości w zajem nój— je st odm ienną? O tóż uczony szw ajcarski z n a ­ lazł, źe rzeczyw iście różnice faunistyczne są w tych trzech zbiorow iskach wody b ar­

dzo znaczne.

I tak, w P a rtn u n ie znaleziono trzy d zie­

ści dwa gatu n k i zw ierząt, w T ilisunie — siedem naście, w G arschinie — trzydzieści dziewięć. T y lk o dziew ięć gatunków je st w spólnych w szystkim trzem jeziorom .

Jezioro , położone najw yżćj, G arschina, je s t niety lk o n ajbogatsze w gatunki i oso­

bniki, lecz fau na jego jest także najsam o- dzielniejsza i nosi cechy, n ajbardziej się różniące od fauny obu jezior.

P rz y ja z n e bardzo stosunki tem peratury, nieznaczny dopływ wody z rostopów , róż­

norodność w budow ie d n a — w szystko to

! sprzyjało oczywiście bogatem u rozwojowi fauny w jezio rze G arschinie. W odorosty, w obfitości rozw inięte w wodzie jezio­

ra, dostarczają jć j znacznego zapasu tlenu i um ożliw iają życie roślinożercom , a obok tych i mięsożercom. O tw arte wreszcie i sło­

neczne położenie tego zbiorow iska wody u łatw ia p rzybyw anie do tego ostatniego licznych istot zw ierzęcych, a zw łaszcza ró ż­

norodnych owadów. Je stto fa k t bardzo zajm ujący i ważny pod względem nau ko ­ wym, że na podstaw ie p anujących w a ru n ­ ków zew nętrznych, możemy objaśnić sobie skład faunistyczny trzech przytoczonych wyżćj jezio r. Stopniow e zm niejszanie się bogactw a zw ierząt na coraz większych w y­

sokościach nie ma miejsca. To tylko pe­

wna, że im różnorodniejsze i przyjaźniejsze są w arunki zew nętrzne, tem różnorodniej­

szym jest rozwój fauny w jeziorach a lp e j­

skich. A więc jeziora, leżące znacznie wy- żój, mogą mieć bogatszą faunę, niż jeziora, leżące niżój. W ysokość położenia jeziora górskiego nie je s t zatem w pierw szćj li­

nii czynnikiem , określającym stosunki fau­

nistyczne.

Zasługuje n a szczególną uwagę fakt, że w m ałych jeziorkach górskich, na znacz-

| nych położonych wysokościach, znajdujem y liczne formy, żyjące także w głębszych w yłącznie w arstw ach wody jezior rów ni­

now ych. Otóż rodzi się pytanie, czy d zi­

w ny ten napozór fakt nie dałby się o b ja­

śnić przez pew ne podobieństw o w arunków w wysoko położonych jeziorach górskich i w głębokich w arstw ach wód je z io r rów - ninow ych. Zschokke ro sp atruje ten p rz ed ­ m iot i dochodzi do wniosku, że w rzeczy­

wistości w aru n k i w obu w ypadkach są na­

d er podobne. I tak, przedew szystkiem sto­

sunki tem p eratu ry są tu i tam p ra w ie j e ­ dnakow e; w m iesiącu S ierpniu woda na po ­ wierzchni jezio ra P a rtn u n m iała ta k ą samę praw ie tem p eraturę, ja k w oda głębszych w arstw na jeziorze Gienew skim w tym sa­

mym czasie. Stosunki odżyw iania się są rów nież w obu w ypadkach bardzo zbliżo­

ne, ii ni tu, ani tam niem a nadm iaru środ­

ków pokarm ow ych. .Mała ruchliw ość wo­

dy w głębszych w arstw ach jezio r rów n in o­

wych odpow iada także spokojowi wody

na pow ierzchni w jezio rach wysoko poło-

430

. N r 28.

żonych i dobrze zw ykle od w iatrów za sło ­ niętych. O prócz tego i n iek tó re inne wa­

ru n k i są jed n ak o w e dla obu miejscowości.

T a k n p . w e d łu g badań W . W eith a (Che- m ische U n tersu ch u n g schweiz. G ew asser m it R iieksicht a u f dereń F a u n a , 1880), w o­

dy je z io r na wysokości 6000 stóp pochła­

niać mogą, w skutek zm niejszonego ciśnie­

nia atm osferycznego, ty lk o bardzo n iezn a­

czną ilość tlenu. A wiadom o także, że i w znacznych g łębiach w iększych je z io r rów ninow ych ilość tlen u w wodzie je s t sto- | sunkow o bardzo m ała. W te n sposób, w dw u różnych m iejscow ościach istnieje szereg podobnych w arunków , k tó ry ch wy­

razem są — podobne stosunk i faunistyczne.

W a ru n k i ciśnienia i św iatła są je d n a k tu i tam bardzo odm ienne.

Zschokke zwrraca tak że uw agę na fakt, że kró tk o trw ało ść lata alpejskiego w yw o­

łu je znaczne opóźnianie się czynności roz­

rodczych. T a k np. w jezio rze G arschin a rozm nażanie się skorupiaków , hydrach n y , owadów, m ięczaków i pijaw ek (C lepsine) dosięga najw yższego p u n k tu dopiero w d ;u - giój połow ie S ierpnia. S tosu nki alpejskie w y w ie rają osobliw ie znaczny w pływ na rozm nażanie się plesznic (C ladoeera); już w połow ie S ie rp n ia Z schokke w id ział w j e ­ ziorze T ilisu n a liczne bardzo plesznice z zi­

mo wemi jajam i.

W ten sposób prow adzone b ad ania fa u ­ nistyczne, ja k je Z schokke pojm uje, m ają bez po ró w n an ia w iększą w artość, aniżeli proste w yliczanie gatu n k ó w , bez uw zglę­

dnian ia w arunków zew nętrznych i stosun­

ków ogólno-bijologicznych, albow iem w m e­

todzie, stosow anej p rzez p rz y ro d n ik a szw aj­

carskiego, staram y się n iety lk o k o n sta to ­ wać fakty, ale i o b jaśniać je , a to je s t nieodłączny w a ru n e k w szelkiego p ra w ­

dziwie naukow ego badania.

D r J ó z e f N ussbaum .

OGÓLNE ZASADY

W E D Ł U G

(Alfreda Mussel Wallacca.

VIII. Obszar nearktyczny.

O bejm uje całą um iarkow aną A m erykę północną. W zachodniej części przecina go z północy na południe w ielkie pasmo gór, będące w rzeczy wistości przedłużeniem Andów ; d ru g i łańcuch m niejszy znacznie rosciąga się na wschodniem pobrzeżu. O ba te system aty zasilają potężny system rzeki

j

M ississipi, ustępujący co do wielkości jed yn ie

| system owi A m azonki. O bszar nearktyczny posiada w ielką rozm aitość w arunków kli- j m atycznych i gruntow ych; obok rozległych lasów spotykam y tu stepy bez końca, a wo- góle flora je s t tu n ad e r urozm aiconą. Są- dzićby więc można, że i fauna pow inna tu być bardzo bogatą, w rzeczyw istości je d n a k ta k nie je st. S pójrzm y tylko na m apę A m eryki północnej, a przekonam y się, że ta część św iata dochodzi najw iększego ro z­

woju w' północnych i podbiegunow ych s tre ­ fach, gdy przeciw nie ku p ołudniow i ląd się zwęża. W sk u tek tego linije izoterm iczne są uch ylone ku południow i, a wogóle k li­

m at, osobliwie pory zimowej, je s t znacznie surow szy, aniżeli w E u ro p ie pod odpowie- dniem i szerokościam i. Z d rug iej znów strony, dzięki położeniu gór i ogólnem u k ie­

runkow i -w iatrów stałych, ogrom na p rz e ­ strzeń na wschód od gó r S kalistych je s t z u ­ pełnie ja ło w ą , a często naw et p rzy b iera p u ­ styniow y ch arak ter. P rzy po m nieć też n a ­ leży, że w epoce lodowej znaczna część A m eryki północnej p o k ry ta była skorupą lodową i że podówczas m usiało wyginąć m nóstwo gatunków zw ierzęcych. B iorąc zatem na uw agę te wszystkie niekorzystne przyczyny, dziw ić się raczój wypada, że A m eryka północna nie posiada fauny bie­

dniejszej od dziś istniejącej.

O bszar ten posiada rep rezen tan tó w 26

rodzin ssących, 48 — ptaków , 18 —• gadów ,

N r 28. w s z e c h ś w i a t . 437 11 — ziem now odnych i 18 — ryb słodko­

w odnych. T rz y pierw sze cyfry są mniejsze, niż w odpow iednich ru b ry k ach dla obszaru palearktycznego; za to dw ie ostatnie, t. j.

dla ziem now odnych i dla ry b — znacznie większe. W ostatnim w ypadku t. j. dla ryb łatw o sobie objaśnić w spaniałym systemom je z io r północno-am erykańskicb, oraz syste­

mem M ississipi, do którego żaden system palearkty czny nie może być porów nanym . Z drugiej znów strony, jeże li obszar p alea r­

ktyczny posiada więcej rodzin kręgow ych zw ierząt, aniżeli nearktyczny, to za to w tym ostatnim spotykam y daleko większe nagrom adzenie specyjalności, to jest, żo aż 13 rodzin kręgow ych zw ierząt nie przecho­

dzi granic obszaru, a m ianowicie: ssących trzy rodziny, ptaków — jed n a, gadów — je ­ dna, ziem now odnych — dw ie i sześć — ryb słodkow odnych.

B iorąc tera z statystykę rodzajów , p rze­

konam y się, że obszar nearktyczny je s t woale dobrze uposażony. I tak, ssących w ła­

ściwych sobie posiada 23 rodzajów. T ru ­ dniej daleko je s t nam określić rodzaje p ta ­ ków w skutek tego, że między tym obszarem i sąsiednią prow incyją M eksykańską niem a żadnych pow ażnych granic i tym sposobem znaczna część ptaków em igruje tam podczas zimy. Niem niej jed n ak , jeże li nie za w ła­

ściwe, to przynajm niej za typow e dla ob­

szaru nearktycznego uważać należy 49 ro­

dzajów ptaków , do których należałoby jesz­

cze dodać 7, uw ażanych powszechnie za pa- learktyczne, a które wszelako są bezw arun­

kowo form am i nearktycznem i, jak o docho­

dzące w A m eryce północnej najw iększe­

go rozw oju. W dalszym ciągu obszar ten posiada 21 rodzajów w łaściw ych gadów, 15 — ziem now odnych i 24 — ryb słodko­

wodnych, co ogółem czyni pokaźną liczbę 137 rodzajów , nieprzechodzących granic obszaru.

C ztery prow incyje stanow ią obszar n e a r­

ktyczny: 1. P ro w in cy ją Z achodnia albo K a ­ lifornijska. 2. P ro w in cy ją Środkow a albo G ór Skalistych. 3. P ro w in cy ją W schodnia albo A lleghany i wreszcie 4. P row incyją Podbiegunow a albo K anadyjska.

1. Prow incyją Zachodnia albo K a lifo rn ij­

ska zajm uje wąski pas ziemi pom iędzy gó­

ram i S ie rra N evada i oceanem Spokojnym ;

na północ m ożnaby do niej przyłączyć w y­

spy Y ancouvera i południow ą część K o ­ lum bii B rytańskiej; gdy na południe roscią- ga się do zatoki K alifornijskiej. M ała ta prow incyją w skutek swój pozycyi cieszy się niem al gorącym klim atem , dzięki czemu spotykam y tu wielo form podzw rotnik o­

wych, nadających tem u zakątkow i świata właściwy charak ter. W zględnie do swego obszaru je s t to część k on tyn entu północno­

am erykańskiego najlepiej uposażona.

Spomiędzy ssących 8 rodzajów nie spo­

ty k a się na innych trzech częściach obszaru, a między niemi rodzaj M acrotus należący d o n eotropik alnej rodziny w am pyrów (P h y l- lostonidae). P ta k ó w właściwych liczy ta prow incyją ledw ie 1 rodzaj (C ham oea), lecz za to spotykam y tu wiele bardzo form cha­

rakterystycznych. W reszcie 7 rodzajów g a ­ dów nie rosciąga się na inne prow incyje obszaru, a 3 rodzaje ryb je st w yłącznie właściwych tej prow incyi, k tó ra zresztą pod względem ichtyjologicznym je s t n ad e r źle uposażoną.

2. Prow incyją Środkowa albo Oór S ka li­

stych zajm uje obszerną k rain ę, ograniczoną od zachodu S ie rrą Nevadą, od wschodu 100 południkiem zachodnim (licząc od G reen - wich); na północ rosciąga się aż po granicę w ielkich lasów od Saskatchew anu; a n a południe zajm uje przestrzeń po Rio G ran d ę del N orte i do przy ląd k a Ś-go Ł ukasza.

Je stto k ra in a przew ażnie wzniesiona od 2000' do 5000' nad poziom m orza i praw ie całkow icie bezleśna, a często naw et p rz e ­ chodząca w kom pletną pustynię. T ylko w zdłuż rzek, oraz na wyższych piętrach gór S kalistych spotykam y większe prze­

strzenie lasów. B ra k tu wielu form w ła­

ściw ych wschodnim Stanom , lecz za to licz­

ne gatunki pustyniow e i alpejskie czynią tę prow incyją n ad e r interesującą dla p rz y ro ­ dnika.

Pom iędzy ssącemi spotykam y tu bardzo ciekaw ą antylopę o rogach rozw idlonych (A ntilpcapra), dalej koziorożca (A plocerus) i b a ra n a górskiego (Ovis m ontana); tu też je s t niejako ojczyzna bizona. N adto w p ro ­

wincyi gór S kalistych przebyw a wiele form północnych, ja k rosom ak, polatucha, ziem na w iew iórka (Tam ias) i wiele innych. Ro­

dzajów ptaków , właściwych w yłącznie tej

438 w s z e c h ś w i a t . Nr 28.

prow incyi, nie spotykam y tu wcale, są j e ­ dn ak g atu n k i w łaściw e, należące ju żto do-

rod zajów północnych, ju ż to południow ych.

O sobliw ym bardzo w ypadkiem je st, że pó ł­

w ysep zw any D olną K a lifo rn iją (L o w er C alifo rn ia) posiada faunę ornitologiczną, zbliżoną n ierów nie więcój do fauny pro- } w incyi gór S kalistych, aniżeli do K a lifo r­

nijsk iej. W reszcie węże, ja k k o lw ie k bogato reprezentow ane w prow incyi Ś rodkow ej, 's ą zb yt mało znane, aby o nich można coś

dokładnego powiedzieć. Z ziem now odnych zam ieszkuje tę część obszaru nearktyczn ego rodzaj S iredon, należący do rodzin y P ro - | teuszów.

3. P row incyja Wschodnia albo Alleghany stanow i najciekaw szą i najb ard ziej c h a ra ­ k tery sty cz n ą część obszaru. Z ajm uje ona w schodnią część Stanów Zjednoczonych od oceanu A tlan ty ck ieg o po 100° szerokości zachodniej (od G reenw ich ) i od zatoki M e­

ksykańskiej na połu d n iu po g ran icę K anady na północy. Jestto po większej części gó­

rz y sta i lasam i p o k ry ta p rzestrzeń, tylko na zachód od M ississipi p rz y b ie ra ona c h a ra k ­ te r bardziej stepow y, przechodząc powoli w ja ło w e ró w n in y prow incyi Ś rodkow ej. Na północy, w M ichiganie i w Nowej A nglii k lim a t je s t bardzo surow y, a rz e k i i jezio ra pozostają przez d łu g ie m iesiące za m arzn ię­

temu; na p o łud niu znów, we F lo ry d zie, Gie- orgii i L u izy jan ie zim a je st p raw ie nieznaną, a k lim at zbliża się do zw rotnikow ego.

D zięki tój rozm aitości, g atu n k i zm ieniają się w m iarę posuw ania z północy na południe, typy je d n a k pozostają n a całej przestrzeni te same.

Ssących posiada p ro w in c y ja A lleg h an y tylko jed en rodzaj w łaściw y, a m ianow icie C ond y lu ra — bardzo ciekaw y rodzaj kreta.

Z ptaków spotykam y tu w yłącznie sław nego w ędrow nego gołębia (E ctopistes), oraz ro ­ dzaj pardw y (C upidonia), odznaczający się p arą uszek, utw orzonych z dłu g ich piór po ob u stronach szyi. In n e ptastw o je s t po większój części w ędrow ne, odbyw ające swe p rz elo ty ju ż to n a północ, ju ż na p o łu d n ie, lub z zachodu. G ady są tu wogóle bogato reprezen to w an e, a m iędzy niemi w iele form w łaściw ych tej prow incyi. T o samo da się pow iedzieć i o ziem now odnych.

B erm u d y należą do tej prow incyi. J e st

to g ru p a wysp, położona wśród A tlan ty ku o 700 mil angielskich od lądu. Zbadanie fauny ornitologicznej tego archipelag u wy­

kazuje, ja k wielką, łatw ość m ają ptak i w przebyw aniu ta k znacznej przestrzen i, stw ierdzono bowiem, że wyspy te posiadają ledw ie 6 do 8 g atunków ptaków stale tu za­

m ieszkujących, gdy niem niej ja k 140 g a­

tunków odw iedza je corocznie. W yspy nie posiadają ani jedn ego gatu n k u sobie w ła­

ściwego, a naw et te k ilk a form stale je za­

m ieszkujących należy do pospolitych g a tu n ­ ków północno-am erykańskich.

4. P row incyja Podbiegunowa albo K a n a ­ dyjska stanow i łącznik m iędzy trzem a inne- mi, albow iem w każdą z nich stopniow o ku południow i przechodzi. Z ajm uje ona ob­

szerną lesistą część A m ery ki północnej oraz jało w e przestrzenie, rosciąg‘ające się ku bie­

gunow i. P o d względem faunistycznym je s t ona stosunkow o najbiedniej uposażona, n ie ­ mniej je d n a k liczy m iędzy ssącemi kilka form, niespotykanych w innych częściach obszaru nearktycznego, a m iędzy niemi bardzo ciekawego wołu piżmowego (Ovibos).

P ta k i są tu praw ie w yłącznie ty pu n e a rk ty ­ cznego z m ałą dom ięszką form p alearktycz- nych, ja k pliszka żółta, gil i kilka jeszcze innych. W reszcie ryby i gady są tu wogóle słabo reprezentow ane i należą b ezw aru nk o­

wo do typów nearktycznych.

G renlandyja należy do obszaru n e a rk ty ­ cznego. Jestto w ielka wyspa, położona w bliskości bieguna. Z w ierząt ssących li­

czy sześć gatunków , z których 3 nearktycz- ne, a 3 ogólnie podbiegunow e. P ta k ó w lą ­ dowych stale tu zam ieszkujących naliczono dotychczas 14 gatunków , spom iędzy któ ­ ry ch 2 są europejskie, a m ianowicie Orzeł bielik i sokół wędrowny, a 3 nearktyczne, gdy pozostałe są właściw e całej strefie pod­

biegunow ej. I wogóle, chociaż przew aża tu poniekąd pierw iastek nearktyczny, to j e ­ d n ak w rzeczyw istości G re n la n d y ja należy do spornego podbiegunow ego pasa, w łaści­

wego obu obszarom um iarkow anym .

J a n Sztolcman.

N r 2 8 . WSZECHŚWIAT. 4 39

Mleko jako pokarm.

(Ci%g dalszy).

0 ile chodzi o odżyw ianie ludzi doro­

słych zw ykłem m lekiem położenie nie je st niebespiecznem, skoro je d n a k okoliczności zm uszają do żyw ienia m lekiem krow iem niem ow ląt, staje się ono groźnem .

W ów czas naw et, kiedy, ja k w dotychcza- sowem naszem rozum ow aniu, mowa je st o bakteryjach niechorobotw órczych, nie­

w innych poniekąd, liczyć się musimy z po- ważnemi niebespieczeństw am i, jakiem i obe­

cność ich w m leku grozi zdrow iu dzieci.

Pom iędzy t. zw. saprofytam i, stale znajdu- jącem i się w m leku, mamy do czynienia bez najm niejszej w ątpliw ości z gatunkam i, które, dostawszy się w znacznej ilości do d elikatnych kiszek dziecka, w yw ołując w nich zab u rzen ia W skutek niepraw idłow ych roskładów m leka 1 w ytw arzając zeń ja d o w i­

te substancyje, są głów ną przyczyną biegu­

nek u dzieci, których rok rocznie giną set­

ki, z właszcza podczas lata. Szczególniej przy niezw ykle podwyższonej tem p eratu rze zew­

nętrznej b ak tery je tego ro d zaju rozm nażają się niezm iernie szybko i przew ażają licze­

bnie norm alne bak tery je w m leku spoty­

kane.

Nowsze spostrzeżenia i badania w g o r­

szeni jeszcze św ietle przedstaw iają spraw ę.

N iejednokrotnie stw ierdzonem ju ż zostało, że na tak podatnym do rozw oju bakteryj gruncie, ja k im je s t m leko, przenoszą się z a ­ rodniki chorób zakaźnych, ja k tyfusu, lub cholery, szk arlaty n y , a także chorób zakaź­

nych, ja k im zw ierzęta dostarczające mleka ulegają. G roźnem szczególniej przedsta­

wia się niebespieczeństw o przenoszenia tą d ro g ą gruźlicy, wobec niezw ykle częstego w ystępow ania tej choroby u bydła.

T w ierdzenie powyższe popierają cyfry j zaczerpnięte z odnośnych wykazów staty ­ stycznych m iast zagranicznych.

1 tak w B erlinie skonstatow ano gruźlicę

u 4,57% ogólnej liczby bitego bydła, w Mo- nachijum 2,44, w A u gsburgu 2,24, w Miil- huzie 3,4% .

W e d łu g urzędow ych d anych za ro k 1889 w rzeźniach publicznych na Szląsku g ó r­

nym dostrzeżono gruźlicę u 9,54% krów na rzeź przeznaczonych. Jeśli zauważym y je ­ szcze, że na rzeź we własnym interesie h an ­ dlarze bydła d ostarczają zw ierząt, u któ­

rych na zew nątrz nie objaw ia się gruźlica, że zw ierzęta takie biją po wsiach, że o ile to je st jeszcze możliwem h o d u ją je na pro- dukcyją nab iału , to nieprzesadzonem b ę­

dzie przypuszczenie, że conaj mniej 10%

wszystkich krów trzym anych w oborze za­

każone są gruźlicą.

Z drugiej znow u strony ja k w ykazują ba­

dania H irsch bergera, G erlacha, B ollingera i in. 40 — 5 0 % m leka od krów uległych gruźlicy zaw iera laseczniki gruźliczne. Z po­

wyższego praw dopodobnem jest, że 5 % praw ie ogólnej ilości m leka spożywanych w niektórych m iastach zaw iera baktery je gruźliczne. Ze b ak tery je te dostaw szy się z m lekiem do przew odu pokarm ow ego p rz e ­ n ik ają przez nieuszkodzoną błonę śluzow ą, miitnowicie p rz eły k u i pow odują w sąsia­

dujących z nim gruczołach lim fatycznych procesy chorobne — wykazanem zostało do­

św iadczalnie ').

D aw no ju ż z uwagi na możność dłuższe­

go przechow yw ania m leka, łatw iejszego j e ­ go zbytu i t. p. mozolono się nad sposobam i utrw alen ia tego pokarm u. Świeżo po wy­

św ietleniu istotnych stosunków i niebes- I pieczeństw ważne poczyniono ju ż postępy w kierunku usunięcia niebespieczeństw, o których była mowa.

Uciekano się do sposobów konserw acyi m leka przez przechow yw anie go w niskiej tem p eratu rze po uprzedniein przegotow a­

niu, lub w sta n ie surowym , zam rażano je, dodaw ano do m leka przetw orów chem icz­

nych, zapobiegających jak o b y kw aśnieniu, a raczój m askujących ten przebieg, w resz­

cie stosowano dodatki m niej, lub więcej energicznych środków przeciw gnilnych.

Doświadczenie jed n ak przekonyw a o nie- dołężności tych sposobów, stosow anych bez zrozum ienia istotnej przyczyny zm ian m le­

ka, a nowsze badania zupełnie jasno wy­

kazu ją nietylko ich bescelowość, lecz w prost

') B itter, Z tłch ft f. H ygiene, 1890, 241.

4 4 0 WSZECHŚWIAT. N r 28.

niebespieczeństw o, ja k ie w skutek p o z o r­

nego ich d ziałan ia pow staw ać może.

O prócz przegotow y wania, a następnie przechow yw ania m leka przy niskiej tem pe­

ra tu rz e , co dopiero p rz y zachow aniu pew ­ nych ostrożności skutecznem się okazuje, ja k w ykazał niedaw no L azaru s ') wszystkie

inne sposoby nie m ają racyi bytu.

Z am rażanie m leka tam uje jed y n ie rozwój b ak tery j, z chwilą, o d tajan ia rospoczyna się on nanowo. Z achow uje ono je d y n ie m leko przez czas pew ien w tym stanie, w jak im znajdow ało się p rz ed zam rożeniem , nie zabija zaś drobnoustrojów . W m leku za- mrożonem i po o d tajan iu pozornie świeżem znajdow ano m nóstw o b ak tery j i k o n stato ­ wano w niem obecność p to m a in — jadów , działalnością drobn o u stro jó w w y tw o rzo ­ nych. Z am rażanie m askuje je d y n ie p rze­

bieg psucia się m leka, a w ręk u oszustów stać się m oże pow odem m asow ych otruć ptom ainam i.

Środki chemiczne, ja k soda i dw uw ęglan sodu zabójczego d ziała n ia n a b ak tery je nie w yw ierają, zobojętniając zaś kw as w m leku nieświeżem p ozbaw iają nas możności jeg o oceny. W ap n o w ilościach takich, ja k by ­ w a dodaw anem (w postaci w ody w apiennej) nie działa zabójczo na b a k te ry je , podobnie boraks i jeszcze m niej k w as borny. K w as salicylow y okazuje w p ra w d zie silniejszy w pływ tam ujący rozwój b ak tery j, zab ija on n aw et pew ne ich g atu n k i, w obec pew nych chorobotw órczych b ak tery j j a k np. tyfuso­

wych te same ilości jego są je d n a k b ez­

skuteczne. Z resztą zw ażyć należy, że by­

najm niej rosstrzy g n iętem nie je s t o ile o r ­ ganizm stale bez szkody m niejsze naw et daw ki k w asu salicylow ego przyjm ow anego z pokarm am i znosić może, m ianow icie zaś organizm dziecięcy.

W ogóle słusznem je st w ypow iedziane przez L az aru sa żądanie, ab y tego ro d zaju środki konserw ujące w h an d lu m lecznym były zabronione, ja k o m askujące jed y n ie isto tn y stan rzeczy. W y k ry cie obecności n iek tó ry ch z nich je st stosunkow o łatw em i nie m ożem y n a tem m iejscu sposobów do tego celu stosow anych pom inąć m ilczeniem .

') Z eitsch rift f._H ygien e, 1890, 231.

P rz y o grzew aniu m leka w ciągu 1 — 2 go­

dzin pow stające zb ru n atn ien ie go w ykazu­

j e obecność środków alkalicznych, jakoto:

sody, dw uw ęglanu sodu, boraksu, wapna.

K w as salicylowy w innej próbie zdradzi obecność swą w ystąpieniem fijoletowego za­

barw ienia, po zadaniu p aru kroplam i ros- cieńczonego ro stw o ru ch lo rn ik a żelaza.

K w asu bornego w sposób szybki, prosty w ykazać niem ożna wobec m ałego jeg o do­

d atk u . D odany w ilościach takich, aby sm aku m leka nie zm ienił je s t on z uw ag n a konserw acyją m leka bez w pływ u, a dla u stro ju ludzkiego nieszkodliw ym .

W ym ienione powyżej, zarów no ja k i inne środki konserw ujące, ja k np. w oda u tle ­ niona, kw as benzoesowy i t. d. o ile wogóle w pływ ają zabójczo na bak tery je, p rz e ja ­ w iają to oddziaływ an ie w daw kach zb yt dużych, n iejed n o k ro tn ie dla u stro ju lu d z ­ kiego nieobojętnych.

P rz y p a trz m y się teraz dośw iadczeniu na dużą skalę, dośw iadczeniu bardzo sm u tn e­

mu, w ykazującem u dotychczasow ą bessil- ność, a racz£j niezaradność naszę wobec szkód, ja k ie pociąga za sobą spożyw anie nieświeżego, nieczystego, lub od chorych zw ierząt pochodzącego mleka. N ajdosa­

dniej w idnieje ono z danych statystycznych odnośnie śm iertelności dzieci. W yżej p rz y ­ toczyliśm y ju ż dane co do stan u zdrow o­

tnego k rów , m ianowicie w ykazaliśm y, ja k częstą je s t pośród nich gruźlica.

L andouzy, lekarz naczelny jed n eg o ze szpitali dla dzieci w P a ry ż u , zn a la zł na podstaw ie spostrzeżeń za pięcioletni okres czasu, że spom iędzy dzieci um ierających w pierw szych dw u latach życia p rz y p ad a je d e n w ypadek gruźlicy na 3,6 w ypadków śm ierci wogóle. T en stan rzeczy je s t po- p ro stu przerażający!

P ozostaw iam y tu na boku sporadyczne w ypadki ro sp rzestrzen ian ia epidem ii przez spożyw ane mleko. P rzy k ład ó w takich m a­

my dosyć, a jed en z nich swego czasu op i­

sanym był szczegółowo w naszem piśmie,

m ianowicie w ypadek epidem ii szk arlaty ny .

M ówim y teraz o .stałych niebespieczeń-

stw ach i szkodach, m ając ciągle n a uw adze

coraz częściej pow tarzające się karm ienie

dzieci m lekiem krow iem zam iast piersią

m atki. Jeżeli w istocie nie lekkom yślność

N r 28. W8ZECHŚWIAT. 441 m atek, nie zbytnia pohopność zabraniają,* |

cych im karm ienia lekarzy, lecz istotne zw yrodnienie m łodego pokolenia kobiet jest tego powodem, to niem ożna nigdy dość do­

bitnie i w y trw a le zw racać uw agi na do­

niosłość sp raw y sztucznego odżyw iania ssawców i na opłak an y obecny stan rzeczy, pow odow any nieświadomością, lub nieza­

radnością.

R zućm y okiem n a suche pozornie szeregi cyfr przedstaw iających przebieg p raw d zi­

wej epidem ii cierp ień kiszkow ych u dzieci, panujących w r. z. w Niem czech.

W e d łu g urzędow ych tablic śm iertelności, stan zdrow otny większej części m iast nie­

mieckich z wiosną r. z. przed staw iał się korzystnie. W B erlinie, którego śm iertel­

ność w ynosi średnio 26,4%0' w K w ietniu zm arło 22,6°/00, liczba urodzeń przew yższała liczbę w ypadków śm ierci o 1 302, na ostre cierpienia kiszkow e zm arło 295, na bieg u n ­ kę 130, z tój liczby 124 dzieci jedno rocz­

nych. W M aju zauw ażyć się ju ż d aje zw iększona śm iertelność ssawców, na bie­

g u n k ę wynosi ona 162, w ostatnim tygodniu M aja zm arło ich na to cierpienie ju ż 69 (co odpow iada m iesięcznie 276). W Czerwcu w pierw szym tyg odniu śm iertelność ogólna podnosi się ju ż do 39,2%o» 378 osób ulega cierpieniom kiszkow ym , na biegunkę um ie­

ra 240, sam ych dzieci w tem 221. W d ru ­ gim tygodniu śm iertelność ogólna docho­

dzi 43,6% 0, na biegunkę um iera 421 ssaw- cówl

C odziennie u m iera w stolicy państw a 60 dzieci na biegunkę. O tem dow iadujem y się je d n a k dopiero teraz. Depesz i bulety- nów w prasie codziennej niema.

A nie je s t to stan jed n eg o m iasta. P o -

dobny przebieg śm iertelności w ykazują d a ­ ne d la K ró lew ca, W rocław ia, G dańska, P o ­ znania, K olonii i t. d. Zarów no w B erli- i nie, ja k w innych m iastach niem ieckich, ta k n agły p rz y ro st śm iertelności podczas pierw szej połow y zeszłorocznego lata p rzy ­ pisać należy zw iększonej liczbie wypadków cierpień kiszkow ych, specyjalnie biegunek.

W szędzie najw ięcej odbija się to na śm ier­

telności dzieci. P o tem , co wiemy o bak- tery jach w m leku, o ich niezm iernie szyb­

kim rozw oju p rz y podw yższonych tem pe­

ra tu rach , jasnem je s t, że im właśnie — za­

nieczyszczeniu m leka przez b ak tery je—p rz y ­ pisać należy form alny pomór.

K to b y się jeszcze naocznie o zanieczy­

szczeniu m leka chciał przekonać, niech w ie­

je w t. z w. czystej oborze udojone mleko do naczynia z białego szkła i niech po pa- rugodzinnem odstaniu się zaw artości spój - rzy pod dno; cechy osadu nasu ną mu mimo- woli porów nanie z podściołem obory. Tym , którzy widzieli na naszej wystawie higije- nicznej centryfugę do oddzielania śm ietan­

ki z mleka, przypom inam y osad b ru d n o ­ zielony, pozostający na ścianach w irującego bębna po ukończeniu roboty. O sad ten co do pochodzenia nie p rzedstaw ia ju ż ża­

dnych wątpliw ości, a zachowanie się jego po p aru godzinach pozostaw ania na pow ie­

trzu , św iadczy wobec pow onienia o proce­

sach gnilnych, ja k ie w tem stężonem za­

nieczyszczeniu m leka w ybitniej ty lk o w y­

stępują.

Czy w istocie pomysłowość nasza na tym ważnym punkcie je s t ju ż w yczerpaną wy­

żej zaznaczonem i a nieudanem i próbam i zw alczenia niebespieczeństw . Na szczęście, bynajm niej. P osiadam y w naszej mocy sposoby niszczenia bakteryj w m leku. P od ­ wyższona tem p eratu ra, blisk a p u n k tu w rze­

nia m leka je s t rad y k aln y m środkiem , n isz­

czącym w niem drobnoustroje. P rzego - tow yw anie m leka w racy jo n aln y sposób i um iejętne potem postępow anie z niem , przechow yw anie go i podaw anie dziecku, stanowczo m ogą i pow inny popraw ić o p ła­

kany stan sztucznego odżyw iania ssawców m lekiem .

J a k się to w yjaław ianie mleka, jeg o ste- ry lizacy ja odbyw a ro spatrzym y następnie.

(dok. nast.).

Stanisław Prauss.

O R O Z W O J U

I ZNACZENIU TECHNOLOGII

(D ok oń czen ie).

J a k iż k o n tra st pom iędzy technologiją

dzisiejszą, a technologiją choćby tylko

4 4 2 WSZECHŚWIAT. N r 28.

z przed 50 lat! M nóstw o gałęzi przem y­

słu, o któ ry ch wówczas pojęcia n aw et nie miano, w ytw o rzyło się dzięki zdobyczom fizyki i chem ii z o statnich la t dziesiątków . L ecz n ietylko to pom nożenie odłam ów te­

chnologii przem aw ia za je j nadzw yczajnym postępem ; bardziej jeszcze w yraża się on w praw dziw ie naukow em opracow aniu ma- nipu lacyj, w zgłębieniu dokonyw anych na tem polu m echanicznych i chem icznych procesów, w w ynikającej stąd pewności w operacyjach i k o n tro li całej ro b o ty , j a ­ ką objęli chem icy i technicy. T echno logija rzuciła daw ne swe szaty i p rz y o b le k ła się w nowe, licząc się z postępem na polu n auk przyrodniczych. J a k ju ż w spom niano, K a r- m arsch pierw szy w skazał podstaw y rzeczy­

wiście naukow ego system atu w technologii;

system at ten w naszych czasach rosszerzo- ny zo stał i udoskonalony. D ziś w tech n o ­ logii w szystko dokład n ie je s t u p o rz ą d k o ­ wane, harm o nijn ie je d n o z drugiem sp le­

cione, a każda g ałązk a w łaściw e sobie m iej­

sce zajm uje. T echnolog fachow y odróżnia obecnie: w edług ro d z a ju dokonyw anych w przem yśle procesów — technologiją me­

chaniczną i chem iczną; w edług ro d z a ju ma- tery i w przem yśle p rz etw arzan ej — o rg a­

niczną i nieorganiczną; w edług m etody naukow ej, ja k ą obiera — ogólną i szczegó­

łow ą.

T echnologija m echaniczna je s t nauką 0 m echanicznych zm ianach, m echanicznem uszlachetnieniu ciał, podczas gdy sam a n a­

tu ra ciała się nie zm ienia. Z ajm u je się ona przew ażnie zm ianam i k ształtó w i m echani­

cznem oczyszczaniem ciał; a prócz tego z a ­ poznaje nas z m achinam i, o ile te doty­

czą obejm ow anych przez nią gałęzi p rze­

mysłu.

T echnologija chem iczna natom iast je st nauką o zm ianach m a tery ja ln y c h ciał, do­

konyw anych w przem yśle. Zm iany te po- legają zawsze na zm ianie tych d ro b n iu t­

kich, z atom ów złożonych części, k tó re fizyk 1 chem ik nazyw a cząsteczkam i (m o lek u ła­

mi). Z m ienia się tu rodzaj atom ów, ich liczba i u k ład w cząsteczce, tw orzą się je - dnem słow em now e cząsteczki. T echnolo­

g ija ciał org an iczn y ch zajm uje się tem i węglow em i ciałam i, k tó re sztucznie w ytw a­

rzać potrafim y, w technologii zaś n ie o rg a ­

nicznej mam y do czynienia ze zm ianam i ciał pochodzenia m ineralnego. T echnolo­

g iją szczegółową nazyw am y tę, k tó ra roz­

działy swe układa w edług surow ych m ate- ry jałó w , lub w edług produktów , ja k ie zn ich otrzym ujem y; w każdej poszczególnej ga­

łęzi ro sp atru je ona w kolejnym porząd ku operacyje, niezbędne do w ytw orzenia odnoś­

nego przetw oru. Innej m etody trzy m a się w w ykładzie swym technologija ogólna, czyli porów naw cza. O b ejm u je ona w sa­

mym początku wszystkie jed n ak o w e op e­

racy je, opisuje wspólne wielu gałęziom przem ysłu procesy i m achiny i z tego uo­

gólnienia przechodzi dopiero do poszcze­

gólnych rodzajów przem ysłu. I jed n a 1 d ru g a m etoda posiada swoje zalety p eda­

gogiczne.

Jeśli w ten sposób, zdaje się, dostatetecz- nie, choć najogólniej scharakteryżow ane zostały istota i rozwój technologii, to z n a ­ czenie jój w całej pełni w ystąpić może do-, piero p rzy rozejrzeniu się w poszczegól­

nych odłam ach przem ysłu i tu d la p rz y ­ k ła d u przytoczym y niew iele szczegółów, dotyczących przem ysłu żelaznego i cu k ro ­ wniczego.

P rzem y sł żelazny należy do n ajp otężn iej­

szych. S zlachetne m etale, złoto i srebro, pozostają w tyle poza nim n iety lk o pod względem zakresu produkcyi, ale i co do ogólnej w artości w yprodukow anych rnate- ryjałów .

P ro d u k c y ja surow ego żelaza na całym świecie w ro k u 1882 w ynosiła 21400000 tonn. Jeśli przyjm iem y cenę tonny, w ażą­

cej 1000 kg, za 50 — 60 m arek, to surow iec ten przedstaw ia w artość 1070 do 1284 mi- lijonów m arek. N atom iast w ro k u 1884 pro d u k c y ja zło ta n a kuli ziem skiej w yno­

siła 143381 kg, a w artość 400 03 2 9 9 0 m a­

rek , licząc za kilogram złota 2 790 m a­

rek . W tym samym ro k u wydobyto sreb ra 2 770610 kg; licząc cenę k ilo g ram a tego m etalu na 180 m arek, otrzym am y su ­ mę 488709800 m arek. C ałkow ita przeto sum a 898742 790 m arek, przedstaw iająca w artość w ydobytego w ciągu ro k u złota

! i sreb ra, nie starczy na zakupienie w y ro ­ bionego w tym że czasie żelaza, a tem b ar­

dziej jego prod uk tów , k tó ry ch ceny n ajle­

piej św iadczą o uszlachetniającej potędze

N r 28. WSZECHŚWIAT. 443 pracy przem ysłow ej. G dy bowiem w ro k u

1880 cetn ar żelaza, zaw arty jeszcze w ru ­ dzie, kosztow ał */3 m arki, w artość tego ce- tn a ru po w ydobyciu i odpow iedniem prze­

robieniu znakom icie się powiększyła. J e ­ den cetn ar surow ca kosztow ał ju ż 3 — 5 m arek, 1 ce tn a r stali Bessem era 7 m arek, żelaza sztabow ego 10 m., blachy żelaznej 12 m., ostrzy na noże 1 500—2100 m., a w re­

szcie 1 ce tn a r n ajdelikatniejszych sprężyn zegarkow ych 40 m ilijonów m arek. Nawet gdy 1 cetn ar zło ta kosztuje 144000 m arek, to jeszcze cena żelaza uszlachetnionego w postaci sprężyny przenosi 270 kroć cenę surow ego złota. J u ż z tego widać, że zna­

czenie przem ysłu żelaznego polega nietylko na jego obszernym zakresie, lecz znajduje się w ścisłym zw iązku z jego rozwojem i postępam i na dro d ze otrzym yw ania i ud o­

skonalania trzech znanych gatunków : su­

row ca, żelaza k utego i stali.

Żelazo było ju ż w praw dzie znane w sta­

rożytności, H o m er i P lin iju sz opisują ju ż stal i mówią, o harto w an iu tej ostatniej w wodzie i oleju. D okładnie wszakże skład chem iczny tych trzech gatunków żelaza zo­

stał poznany dopiero w X V I I I - i X I X stu ­ leciu przy pomocy rozbioru chemicznego.

W naszym dopiero w ieku pod wpływem ożywczego działania chemii i techniki po­

w stać m ogły ta k im ponujące środki, ja k w ielki piec do w ytapiania surow ca, piec | D a n k a do w yrabiania żelaza kutego i g r u ­ szka B essem era do fabrykacyi stali. W kon­

w ertorze, czyli gruszce B essem era, zbudo­

wanej poraź pierw szy w Scheffieldzie w ro ­ ku 1856, zam ienia się przy pomocy silnych prądów pow ietrza 10000 kg stopionego s u ­ row ca na stal w ciągu 10—20 m inut. P rz e ­ ró b k a takiej ilości w ym agała dawniej przy j m etodzie św ieżenia trzech tygodni, a przy pudlow aniu 3 dni. Px-oces Bessem era osię- g n ął niezw y kły stopień udoskonalenia; przy pomocy badania spektroskopow ego z naj - w iększą ścisłością obserw ow ać m ożna wszy­

stkie je g o fazy i doskonale zauw ażyć z a ­ kończenie, co niepom iernie ułatw ia kon­

trolę nad całą robotą. A b y w właściwem u k azać św ietle znaczenie tej m etody, wspo­

m nieć jeszcze w y pada o jed n y m n a tej d ro ­ dze postępie, k tó ry praw dziw em stał się błogosław ieństw em dla rolnictw a. D aw niej

gruszki Bessem era wyściełano kwaśnem i kw arcow em i krzem ianam i i ja k o m atery- ja łu surow ego na stal używano surow ca z zaw artością m anganu, możliwie wolnego od siark i i fosforu. Dziś natom iast p o tra­

fimy przerabiać gatu n k i gorsze, zaw ierające fosfor, w edług sposobu t. zw. zasadowego.

Fosfor, stanow iący zanieczyszenie surow ca, zostaje w gruszce spalony na kw as fosfor- ny, a ten ostatni łączy się z um yślnie doda- nem , świeżo wypalonem w apnem , n a fosfo­

ran wapnia. P o w stający tu żużel, dzięki zaw artości fosforanu wapnia, je s t doskona­

łym m ateryjałem nawozowym. R eakcyja ta należy bessprzecznie do n ajw sp an ial­

szych i najśm ielszych, ja k ie w wielkim przem yśle chemicznym się dokonyw ają.

T ym sposobem otrzym ano w ro k u 1886

i

przeszło 400 m ilijonów kg żużlu z zaw ar­

tością 30 — 3 5 % fosforanu wapnia. Licząc tonnę takiego żużlu na 36 m arek, o trzy m a­

my, że dzięki temu w ynalazkow i bessemer- nie zyskują rocznie 14400000 m arek. Z a­

kład y i h uty żelazne tak się w naszych cza- j sach rozw inęły, że stały się praw ie ideal- nemi fabrykam i chem icznem i, w któ ry ch żadnych niem a odpadków , lecz same tylko p rodu kty pożyteczne.

P ro d u k cy ja surow ca w ro k u 1862 w yno­

siła na całej ku li ziemskiej 7700000 tonn, a w ro k u 1882 ju ż 21400000, czyli w p rz e ­ ciągu 20 lat praw ie że się potroiła. W szy ­ stkie zakłady w Niemczech zatru d n iały w roku 1882 niem niej ja k 148784 ro b o tn i­

ków. N ajw iększe rozm iary p rz y b rała fa- b ry k acy ja stali u K ru p p a . Z akłady K r u p ­ p a ju ż w 1865 roku za tru d n iały 8000 ro ­ botników przy fabrykacyi stali, 5 300 w k o ­ palniach w ęgla i rud y żelaznej, a 7000 w hutach. W fabryce stali było podów ­ czas ju ż 298 kotłów i tyleż m achin p a ro ­ w ych o sile razem 11000 koni, 77 m łotów parow ych, ważących po 2— 1000 cetnarów . P ośro dk u tery to ry ju m fabrycznego droga żelazna o długości 60 kilom etrów , posiada­

ją c a 24 lokom otyw y i 700 wagonów, u m o­

żliw iała przew óz tow aru do najbliższych stacyj kolejow ych. P ró cz tego zakład ten posiadał ju ż wtedy 44 linije telegrafi­

czne.

O bok przem ysłu żelaznego naj potężniej

rozw inęła się fa b ry k ac y ja cukru.

4 4 4 W SZECnŚW IAT. N r 28.

Z w ielu istniejących w p rz y ro d zie g a tu n ­ ków c u k ru d la przem ysłu znaczenie w ięk­

sze posiadają, tylko: cukier gronow y (dek- stroza), słodow y (m altoza) i trzcinow y albo b u raczan y (sacharoza).

C u k ie r gronow y przew ażnie otrzy m u je się z m ączki kartoflanej zapom ocą roscień- czonego kw asu siarczanego; w A m eryce z a ­ m ieniają także m ączkę k u k u ry d z o w ą na sztuczny miód, k tó ry c u k ier ten w sobie zaw iera. M altoza rów nież p rz y rz ą d z a się z m ączki, w ten m ianow icie sposób, że oble­

wa się ją w yciągiem słodow ym , z a w iera ją­

cym ferm ent — dyjastazę. W iększego niż te dw a c u k ry znaczenia n a b ra ł cu k ier trz c i­

now y, a wiadom o też, że od n a jd a w n ie j­

szych czasów był on w użyciu w In d y ja c h w schodnich i C hinach. Lecz dopiero w X V stuleciu poznano racy jo n aln y sposób o trzy ­ m yw ania z trzcin y cukrow ej cu k ru w sta­

nie stałym i od tego też czasu z a ją ł on po­

w ażne m iejsce pośród m atery jałó w p o k ar­

mowych. W X V I w ieku nauczono się r a ­ finowania cu k ru kolonijalnego. N ow y okres w fab ry kacyi c u k ru trzcinow ego nastąp ił, gdy poznano, że c u k ier ten n iety lk o z n a j­

d u je się w trzcinie cukrow ej, lecz że z k o ­ rzyścią może być w ydobyw any i z in n y ch roślin. P alm y , k lo n cu krow y , proso cu ­ krow e, a nadew szystko b u ra k i stały się m atery jałem surow ym do w ydobyw ania cu k ru .

W ro k u 1747 a p te k a rz M a rg g ra f złożył berlińskiej akadem ii um iejętności pismo, w k tó rem dow odzi, że z b u ra k a białego u dało m u się w ydobyć 6% , z czerw onego zaś 4 Va% cu k ru . A postołem tego p rz em y ­ słu stał się A c h a rd , uczeń M arg g rafa, k tó ry pismem, słow em i czynem g o rliw ie na tem polu d ziałał. W ro k u 1796 założył on p ie r­

wszą fa b ry k ę c u k ru b u raczaneg o w d obrach swych C u n ern na S zląsku dolnym . Pom im o niezłćj w ydajności buraków cu k ier ówcze­

sny nie m ógł jed n a k ż e k o n k u ro w a ć p o ­ m yślnie z cukrem trzcinow ym . L ecz rz e ­ czy się zm ieniły, g d y w ro k u 1806 N apoleon I w p ro w ad ził w czyn swój system k o n ty ­ n en taln y . C ena c e tn a ra c u k ru podniosła się szybko do 300 złotych. U padek N ap o ­ leona b y ł zarazem upad k iem pierw szej fa­

b ry k i c u k ru buraczanego. D opiero w 1830 ro k u znów w N iem czech pow stać m ogły fa^

[ b ry k i podobne skutkiem tego, że państw a zw iązkow e uw olniły cu k ier buraczany od cła. O d tego też czasu w całej niem al E u -

J

ro p ie cukier buraczany począł sobie w y­

w alczać coraz pew niejsze stanow isko, tak, że dziś ilości w yrabianego cuk ru trz c in o ­ w ego m ałe są w porów naniu z buraczanym . W e d łu g B ittm anna w ro k u 1879— 80 pro- d u k cy ja cu k ru na całej k u li ziem skiej w y­

nosiła 494 09 74 tonn, w ro k u 1884—85 ju ż 6 2 5 0 0 0 0 ’tonn. Liczby te niechaj w y star­

czą do ogólnego poglądu na zakres tego ol­

brzym iego przem ysłu.

N a tak potężnych filarach spoczywa by t i rozwój współczesnej ludzkości.

M. FI.

SPRAWOZDANIE.

Ogólna gieografija handlowa

p rzez dra F r. C zer­

n e g o , profesora zw ycz. gieografii uniw. Jag iell.

Kraków, 1889.

Z przedm ow y d ow iad ujem y się, że książka n i­

n ie jsza p ierw szą je st w szeregu p od ręczn ik ów z g ie o ­ grafii ogólnej, k tó ry autor w y d a ć zam ierzył; ros- p oczął od gieografii handlow ej, b o, pow iada, w j ę ­ zyk u polsk im n ie b y ło dotąd k siążk i traktującej 0 tym p rzed m iocie, k tóry je d n a k jest u nas w y ­ k ład an ym w szkołach han d low ych i p rzem y sło ­ w ych . P. C zerny przyzn aje, ż e dzieło je g o nie je s t o rygin aln ie n ap isan e i p rzytacza cztery g łó ­ w n iejsze d zieła zagran iczn e, które m u za podsta­

w ę przy p isan iu słu żyły.

C ała k siążka p od zielon ą zo sta ła na d w ie części p op rzedzone w stęp em . W tym ostatn im autor m ó­

w i o poch od zen iu handlu, o pobudkach sk łan iają­

cych człow iek a do kupczenia, w reszcie o znacze­

n ia handlu dla lu d zk ości.

P ierw sza część d zieła traktuje o środ k ach , d ź w i­

g n ia ch i zaporach h an d lo w y ch . Za środ k i handlu autor uważa śro d k i (w ła śc iw ie sposoby) porozu­

m iew an ia się, pieniądze, środk i tran sp ortu , komu- n ik acyje, środk i korespon dencyjne, jarm ark i, targi 1 han del obnośny.

W pierw szym rozdziale autor kolejno w ylicza sposoby porozum iew ania się w handlu lu d zi, s to ­ j ą c y c h na różn ych szczeblach ku ltu ry; zn ajd u je­

m y tu han del n iem y , gd y stron y n ie w idzą się n a w et, m im iczn y, gd y w id zą się ale n ie m ów ią i tak dalej aż do n aszych cza só w , gdy do porozu­

m iew a n ia się w han dlu u ży w a m y ję zy k ó w w szech

św iatow ych , ja k angielski, francusk i, n iem ieck i

1 i c h ę ć ła tw iejszeg o p orozum iew ania się p osuw am y

N r 28 WSZECHŚWIAT.

aż do tw o rzen ia sz tu c zn y ch języ k ó w , jak Volaptik i jgzyk dra E sp eran to.

W rozd ziale „Pieniądze*1 autor g ien ety czn ie tłu ­ m aczy p ow staw an ie pien igd zy jako m ierników war­

to śc i u lu d zi. N ajp ierw szą fox-m% handlu je s t h an ­ d el zam ienn y, istn ie ją cy u ludów dzik ich i p rzed ­ h isto ry czn y ch , tu d zież w szczątkow ej p ostaci i w na­

szych sp o łeczeń stw a ch pośród d z ieci i ludu, który posiada n aw et p rzysłow ia, d otyczące han dlu za ­ m ien nego. N astgp ń ie autor w y licza różn e p ostaci m ierników w artości, jak np. k am ien ie w O ceanii, m uszle kau ri i „ strzelb ę1: w A fryce, futra na Sy- b ery i i t. p., w reszcie dochod zi do praw d ziw ych p ien ięd zy m e ta lo w y c h —zło ty ch i sreb rn ych, oraz p ap ierow ych opartych na k redycie. Bardzo jasno w yłożon ą została te o ry ja w aluty złotej i srebrnej i obu razem , m o n o m eta lizm u i b im eta lizm u , ozna­

czony stosunek obu m etali do s it b ie na św iecie zapom ocą ta b elk i zw rócona u w aga na rozwój kre­

d ytu w n aszych czasach .

Środk i tran sp ortu autor p o d zielił na naturalne i sztuczn e. N a pierw szem m iejscu pom igdzy pier- w szem i autor u m ieścił człow iek a; istn ieją bow iem kraje, w których czło w iek w isto c ie n ie ty lk o b y ­ w a n oszon ym i w ożonym , jak u nas, ale sam nosi i wozi. I tu , p o d łu g nas, n iep otrzeb u jem y siggać do krajów p ie rw o tn y c h , bo odn ośn e przykłady na­

p oty k a m y u nas po w ielk ich m iastach i po w siach . S ztu czn e środk i przew ozu znajdujem y tu w szy st­

kie, poczynając od b ied k i dw ukołow ej i sanek, w o ­ zu g reck ieg o i rzym sk iego i kończąc na w spół­

czesn ych nam p ociągach poru szan ych parą i e le k ­ tryczn ością, tram w ajach, telferach, steam erach za- a tlan tyck ich ; za łą czo n a tab elka p rzed staw ia stan lok om ocyi w r. 1885 na całej kuli ziem skiej.

Środki kom u nikacyjne p od zielon e zo sta ły na lą ­ dow e i m orskie. W p ierw szy ch odróżnia p. Czer­

n y k o m u n ik a cy je p ierw o tn e i ulepszone. D o p ier­

w o tn y ch n ależą dwa sy stem y p o śred n ictw h an d lo­

w ych , istn ieją cy ch u w szystkich praw ie ludów | w zaran iu ku ltu ry oraz karaw anow y, którego sz la ­ ki daw n e i teg o czesn e autor szczegółow o p rzyta­

cza. U lepszonerni kom u nikacyjam i są k an ały r ze­

czn e, k tóre d o sięg ły najw iększej d łu gości w A n glii, F ra n cy i i N iem czech , drogi, ro zleg ła sieć k olei, która j e s t najd łu ższa w Stanach Z jednoczonych i A n g lii, w reszcie tu n ele i koleje śródlądow e. S ię ­ gając w przyszłość autor załącza p rojek t kolei, m ających w k rótce b y ć u rzeczyw istnion em i.

M ów iąc o d rogach m orskich p. C. podaje h is to ­ ryczn y rozwój użytk ow an ia m órz p rzez człow iek a od owej ch w ili, g d y p ierw o tn y żeglarz puszczał się w prostej łó d c e n a m orze, m ając za jed y n y ch p rzew od ników g w ia zd y i p tak i m orskie, aż do chw ili b ieżącej, g d y m arynarz m a n a swoje u słu­

gi bussolę. log, oraz „Przew odniki^żeglarskie15 (Sai- lin g d irection s), siłę pary, g d y m a łą dla n iego przeszkodą są w ia try i prądy. Z b ad an ie m orza w o statn ich cza sa ch u ła tw iło n iezm iern ie drogę żaglow com , zn aczn ie sk ró ciło czas podróży i w p ły ­ n ęło d od atnio na stosu n k i m ięd zynarod ow e. K oń­

cząc, autor znow u podaje istn ieją ce k an ały m o r ­ skie i projektow ane.

W rozd ziale „Środk i k orespon dencyjne11 p. C.

rozw aża rozm aite sp osob y korespondow ania m ię ­ d zy lud źm i, ja k p o cztę, teleg ra f i telefo n , ich ros- p o w szech n ien ie na zie m i i zn aczen ie dla handlu.

Dalej autor m ów i o jarm arkach, targach i handlu obnośnym ; w zm iankuje o rosk w icie dw u pierw szych instytu oyj daw niej i upadku w czasie obecnym . K olonije i kolon izacyją autor uw aża za potężne d źw ignie han dlow e. D o d źw ig n i handlu zaliczon e są w szelkie postęp y w m ech a n ice produkcyi w ieku dziew iętnastego oraz d zisiejszy stan m eteorologi i p rzep ow ied n i stan u pow ietrza.

N a zakończenie części pierw szej sw ojego p raco­

w ite g o dzieła, autor przytacza zapory i przeszk o­

dy d la handlu przyrod zon e, p olityczn e i e k o n o ­ m iczn e i nad każdą z n ich od d zieln ie się zasta­

naw ia.

(dok. n asi.)

S t. Stetlciewicz.

Wiadomości bibliograficzne.

— tn.

Kurzes L eh rb u ch d er orga- n isch en Chem ie. B runśw ik u Y ie w eg a , 1890, w yd . d rugie. Str. 524, cen a 10 m arek.

W y b o rn a k siążk a p rzeznaczon a i jakn ajw łaści- wiej u łożona d la u czą cy ch się w u n iw ersytecie, w n iew ielk iej o b jęto ści za w iera tr e ść nap odziw obfitą. Sposób traktow an ia z u p e łn ie w sp ółczesn y, z w prow adzeniem o statn ich zd ob yczy z ch w ili b ie ­ żącej, z daty w yd an ia. U w agi, stosujące się do stosun ków g ien e ty c zn y ch m ięd zy ciałam i, do w e­

w nętrznej natury op isyw an ych przem ian i do zna­

czen ia naukow ego faktów , są n ieocen ion e. P rzy każdym znaczn iejszym w ypadku w skazana bardzo d ok ład n ie literatu ra sp ecyjaln a. N iebrak n aw et dat h istoryczn ych . Jakiż to w ażny b y łb y n a b y ­ tek dla nas, n iep osiad ających w tej chw ili ża d n e ­ go pod ręczn ik a ch em ii organicznej, g d y b y kto z pp. w yd aw ców p ostarał się o polskie w yd anie tej książki.

— 7ii/l.

Das H ungern. Stu dien und E sp er im en te am M en schen. Str. 239. H am ­ burg i L ipsk, 1890. Cena 6 m arek .

Spraw ą głodu i głod zen ia ze stan ow isk a fizyjo- lo g ic z n e g o zajm ow ali się głó w n ie Chossat i Munk.

A u torow i zaś n in iejszego d zieła, profesorow i fizy- jo lo g ii w e F lo ren cy i, n ad arzyła sig doskonała sp o­

sob n ość badania w cią g u 30 dni znanego g ło d o ­ m ora S u cciego. Skorzystał z te g o L uciani i przy p om ocy w ielu u czniów i asysten tów w szech stron ­ n ie bad ał p rzem iang m ateryi i w p ływ n ajrozm ait­

szy ch czyn ników na organizm g łod zon ego. T ak