ściąganiu zdań pobocznych

P r z y k ł a d y : (W chatach mieszkają włościanie, którzy się trudnią uprawą roli i którzy się trudnią chowem bydła.) W chatach mieszkają włościanie, którzy się trudnią uprawą roli i chowem bydła.

Tak jak zdania główne, można i zdania p o b o c z n e ściągnąć w jedno zdanie dłuższe, jeżeli się w nich znajduje jaki c z ł o n e k w s p ó l n y w tymsamym przypadku, w tejsamej liczbie i w tym- samym c z a s i e .

354. Zadanie. Ściągnij w następujących przykładach z d a n i a p o b o c z n e w j e d n o z d a n i e :

Dąb, który rośnie przeszło 200 lat, a który żyje do 1000 lat, należy do najwspanialszych drzew. Gdy w lecie niebo okryje się czarnemi chmurami, gdy w lecie pocznie się błyskać, i gdy w lecie pocznie grzmieć, nastaje burza. Jeżeli pies zaczyna być smutny, jeżeli pies ogon zwiesza, jeżeli pies pić nie chce, jeżeli pies na własnego pana warczy, strzedz się go należy.

— 161 —

§ 85.

Skracanie zdań pobocznych.

P r z y k ł a d y : Przyjaciel obiecał, że mnie dziś odwiedzi ( mn i e d z i ś o d w i e d z i ć ) . Dziecko cieszy się (gdy widzi ruch i życie w pokoju) w i d z ą c r u c h i ż y c i e w p o k o j u . Tęcza, (która jest najpiękniej szem zjawiskiem przyrody) n a j p i ę k n i e j s z e z j a w i s k o p r z y r o d y , ma siedm kolorów. Dawid (który był mały i niepokaźny) m a ł y i ni e p o ­ k a ź n y pokonał olbrzyma Goliata. Wyziewy wznoszą się w górę (ponieważ są lekkie) z p o w o d u s w e j l e k k o ś c i . Mów (tak aby cię zrozu­

miano) z r o z u m i a l e !

Zdania poboczne można skracać, przezco myśl cała staje się zrozumialsza i zwięźlej sza.

Skracamy zdania poboczne trojakim sposobem:

a) zapomocą b e z o k o l i c z n i k a ; b) zapomocą i m i e ­ s ł o w ó w ; c) zapomocą r z e c z o w n i k ó w , p r z y m i o t n i k ó w i p r z y s ł ó w k ó w .

a) Z a p o m o c ą b e z o k o l i c z n i k a .

P r z y k ł a d y : Złoczyńca zasługuje (aby był ukarany) b y ć u k a ­ r a n y m . Powinnością naszą jest (abyśmy prawdę mówili) p r a w d ę mówić.

Zapomocą bezokolicznika można skrócić zdanie poboczne ( r z e c z o w n i k o w e i c e l o w e ) tylko wtenczas, jeżeli p o d m i o t w zdaniu pobocznem jest t e n s a m , co w zdaniu głównem, albo jeżeli podmiot zdania pobocznego odnosi się do jakiego członka w zdaniu głównem. Tak np. w zdaniu : „Powinnością naszą jest, abyśmy prawdę mówili“ ( = Powinniśmy . . .) jest podmiotem domyślnym w obydwóch zdaniach zaimek my.

Aby zdanie poboczne skrócić, trzeba spójnik opuścić, a czasownik położyć w bezokoliczniku.

355. Zadanie. S k r ó ć następujące z d a n i a p o b o c z n e w następujących przykładach:

Przystoi człowiekowi, a b y s ię m ę ż n i e z ł e m u o p i e r a ł . Spo­

dziewam się, ż e c i ę w k r ó t c e z o b a c z ę . Dobrzy uczniowie starają się, a b y s w e m u n a u c z y c i e l o w i s p r a w i l i p r z y j e m n o ć ś . Czwarte przykazanie nakazuje dzieciom, a b y (dzieci) k o c h a ł y s w o i c h

Praktyczna gramatyka. II. (XI. 161.) 11

r o d z i c ó w . Bóg przykazał ludowi izraelskiemu, a b y (lud izr.) d z i e ń ś w i ę t y ś w i ę c i ł . Niegrzecznością jest, j e ż e l i k t o d r u g i e m u m o w ę p r z e r y w a .

b) Z a p o m o c ą i m i e s ł o w ó w .

P r z y k ł a d y : Ponieważ nie mam czasu ( Ni e m a j ą c c z a s u ) , nie mogę cię odwiedzić. Spotkałem go (gdym szedł do kościoła), i d ą c d o k o ś c i o ł a . Jeżeli w szkole uważać będziesz ( U w a ż a j ą c w s z k o l e ) , nauczysz się wszystkiego. Gdym list napisał ( N a p i s a w s z y l i st) , odniosłem go na pocztę. Gdy ukończysz robotę ( U k o ń c z y w s z y r o b o t ę ) , będziesz mógł spocząć. Księżyc, choć się obraca ( o b r a c a j ą c s i ę) koło ziemi, pokazuje nam zawsze jedną i tęsamę stronę po­

wierzchni swojej.

Zdania c z a s o w e , p r z y c z y n o w e , w a r u n k o w e i p r z y ­ z w o l o n e dają się skracać i zamieniać na zwroty imiesłowowe, t. j. z imiesłowami na -ąc i -szy. W takim razie spójniki:

k i e d y , g d y , s k o r o , p o n i e w a ż , c h o c i a ż , g d y b y , j a k t y l k o itd. opuszczają się; orzeczenie zaś zdania pobocznego zamienia się na i m i e s ł ó w i doczepia się ze wszystkiem, co do niego należy, do orzeczenia zdania głównego, jakby jego bliższe o k r e ś l e n i e p r z y s ł ó w k o w e .

Jeżeli stosunek między czynnością poboczną a czynnością zdania głównego jest r ó w n o c z e s n y , wtedy zamieniamy zdanie poboczne na i m i e s ł ó w w s p ó ł c z e s n y (z zakończeniem -sjc);

przeciwnie jeżeli czynność poboczna jest dokonana w chwili, gdy się czynność główna zaczęła, zaczyna lub zacznie, wtedy używamy i m i e s ł o w u z a p r z e s z ł e g o na -szy.

356. Zadanie. Zamień w następujących przykładach zdania poboczne na z w r o t y i m i e s ł o w o w e :

Jeżeli szukamy szczęścia dla drugich, znajdujemy własne. Chociaż wiele cierpię, nie skarżę się. Chciał się skąpy powiesić, ponieważ stracił talara. Gdy nieprzyjaciel uciekał, zmylił drogę. Gdy szedłem przez las, zbierałem poziomki. Dopóki będziesz nierzetelnym, nie znajdziesz przyja­

ciela. Gdy zadanie napiszę, pójdę na przechadzkę. Lwięta ryczą, ponieważ żądąja pokarmu. Jan Sobieski, król polski, skoro pobił Turków pod Wiedniem, ścigał ich aż na Węgry.

* Używanie z w r o t ó w i m i e s ł o w o w y c h dozwolone jest jednakże tylko w t r z e c h następujących razach:

— 163 —

1. Używamy imiesłowu na -ac i -szy, jeżeli d o m y ś l n y podmiot zwrotu imiesłowowego jest tensam, co w zdaniu g ł ó w n e m ; np.

Upadł na łóżko, zalewając się łzami (t. j. ten, co upadł na łóżko, zalewał się łzami).

2. Jeżeli tak zdanie główne jak i zwroty imiesłowowe nie mają wyraźnie określonego podmiotu, ale są obydwa w y r a ­ ż e n i a m i n i e o s o b o w e m i ; np.

Biorąc na kredyt, kupuje się często rzeczy niepotrzebne.

( Kt o kupuje i k t o bierze na kredyt? nie powiedziano.)

3. Przy różnych wprawdzie podmiotach, ale jeżeli j e d n o ze zdań, czy główne, czy imiesłowowe, jest wyrażeniem n i e - o s o b o w e m ; np.:

Wszystkie zwierzęta ssące, w y j ą w s z y wieloryba, żyją przeważnie na lądzie.

Natomiast takie zdania, jak np. „Jadąc wozem, spadło mi koło“ ; albo: „Myśliwy uciekając, potknął się koń pod nim“ są grubymi błędami.

I zdania poboczne, łączące się ze zdaniem głównem z a- p o m o c ą z a i m k ó w w z g l ę d n y c h : k t o , k t ó r y , j a k i (zdania względne rzeczownikowe i przydawkowe), można skracać i zamieniać na z w r o t y i m i e s ł o w o w e .

P r z y k ł a d y . - Nie wierz temu, kto pochlebia ( p o c h l e b i a j ą ­ c e mu ) . Pies, który śpi (śpiący), nie złapie zająca. Chłopiec, który błędu swego żałuje, ( C h ł o p i e c , ż a ł u j ą c y b ł ę d u s w e g o ) wart jest prze­

baczenia. Rola, którą źle uprawiają, ( ź l e u p r a w i o n a ) nie może obfitego wydać plonu. Pilny przypomina sobie z przyjemnością lata, których dobrze użył ( d o b r z e uż y t e ) . Kto nie szanuje (Nie szanujący) sędziwego wieku, nie wart go doczekać.

Przy skracaniu zdań względnych o p u s z c z a m y z a i m k i w z g l ę d n e , k t ó r y , kt o, a w zdaniu głównem -ten, -ta, -to, potem zamieniamy o r z e c z e n i e w i m i e s ł ó w i przyczepiamy go w t y m s a m y m p r z y p a d k u , r o d z a j u i l i c z b i e do tego rzeczownika (zaimka) w zdaniu głównem, do którego się zdanie poboczne odnosiło. Jeżeli zaimek względny nie stoi w przyp. I., wtenczas zdanie względne zamienia się wprzód na zdanie bierne.

11 *

357. Zadanie. S k r ó ć n a s t ę p u j ą c e z d a n i a w z g l ę d n e : Jak wielka jest dobroć' twoich rodziców, którzy cię tak czule ko­

chają ! Mgla, która opada, zapowiada pogodę. Chmury, które się zbli­

żają, zapowiadają deszcz. Widok słońca, które wschodzi, jest wspaniały.

Wojsko, które pobito, traci odwagę. Pamiętaj o swym bliz'nim, który żyje w ubóstwie ! Bądź posłuszny rodzicom, którzy pragną twego dobra!

Te ciała niebieskie, które własne mają światło, nazywamy słońcami.

Człowiek, którego wszyscy kochają, musi być uczciwy. Ilość gwiazd, które na niebie błyszczą, jest niezmierna.

358. Zadanie. Rozwiń w następuj ący cli przykładach z w r o t y i m i e s ł o w o w e n a z d a n i a p o b o c z n e :

N ie m a j ą c e m u chęci wszystko trudne. D a n e przez ciebie słowo, niechci będzie świętym obowiązkiem! Pomiędzy prawami, z a s ł u - g u j ą c e m i na najwyższe poszanowanie, jest prawo własności. Człowiek k o c h a n y ma cnót wiele. B ę d ą c y m w strapieniu modlitwa jedyną jest pociechą. Człowiek, k o ch aj ą cy swój język, nie używa bez potrzeby obcego. Umarł mąż, w pracy o s i w i a ł y . Fiołek k w i t n ą c y jest obraz­

kiem skromności. Słaba nadzieja, na obietnicy o p a r t a .

c) Z a p o m o c ą r z e c z o w n i k ó w i p r z y s ł ó w k ó w . P r z y k ł a d y : Gdy słońce wschodzi, ( P o d c z a s w s c h o d u s ł o ń c a ) śpiewają ptaki. Gdy chorujemy, ( W c h o r o b i e ) oceniamy wartość zdrowia. Podziwiaj tego, który świat stworzył ( s t w o r z y c i e l a ś w i a t a ) ! Mów i pisz tak, żeby cię rozumiano ( z r o z u m i a l e ) !

Kiedy oba zdania (główne i poboczne) nic wspólnego między sobą nie mają, natenczas:

1. opuszcza się spójnik zdania pobocznego;

2. czasownik zdania pobocznego zamienia się albo w rzeczo­

wnik z przyimkiem lub bez przyimka, albo nawet w stosowny przysłówek.

359. Zadanie. Skróć w następujących przykładach zdania poboczne:

Nim sztukę drukarską wynaleziono, były tylko pisane książki. Gdy Kazimierz Wielki panował, Polska była szczęśliwa. Gdy cesarz wjechał do miasta, przyjęli go wszyscy obywatele z największą radością. Gdy rodzice rozkazują, powinny ich dzieci pokornie słuchać. Ponieważ miasto zdobyto, mieszkańcy przywdziali żałobę. Karol uczy się tak, że go chwalić należy. Pisz tak, aby to czytać było można! Pochwalono ucznia, po­

nieważ był pilny.

— 165 —

d) Z a p o m o c ą p r z y m i o t n i k ó w .

P r z y k ł a d y : Człowiek, który jest pilny i pracowity, (Człowiek p i l n y i p r a c o w i t y ) wszędzie znajdzie utrzymanie. Naśladuj pszczółkę, która jest skrzętną i pracowitą (pszczółkę skrzętną i pracowitą) 1

360. Zadanie. Skróć w następujących przykładach z d a n i a p o b o c z n e ;

Wielkość Boga, który jest wszechmocny, pokazuje się w jego dziełach. Dzieła Mickiewicza, który jest największym poetą polskim, są bardzo sławne. Bolesław Śmia,ły, który był królem polskim, zdziałał wiele czynów bohaterskich. Uczeń, który jest pilny, bywa wynagrodzony.

Dziecię trzeba karać, jeżeli jest nieposłuszne. Rozpustni chłopcy rwali owoc, chociaż jeszcze był niedojrzały. Sama tylko religia może człowie­

kowi, jeżeli jest lękliwy, dodać odwagi.

§ 86.