Dalszy ciąg o zdaniu pojedynczem
2. Przedm iot w III. przypadku
P r z y k ł a d y : Nie wszystkim l u d z i o m los zarówno sprzyja.
Jagiełło lubił przysłuchiwać się mu z y c e . Nigdy nie ufaj ś wi a t u temu ani r o z u m o w i swemu! I największej n i eb eżp i e c z no ś c i zabiegać mądrzy z pomocą Bożą umieją. Jesteśmy t o b i e wdzięczni. Dzieci powinny być r o d z i c o m posłuszne.
199. Zadanie. Wskaż w powyższych przykładach przed
mioty i powiedz, w którym stoją przypadku i do jakich części mowy należą!
Przedmiot stoi w przypadku t r z e c i m na pytanie:
k o m u — c z e m u ?
200. Zadanie. Na miejscu kresek połóż stosowny przedmiot w przyp. trzecim:
Cnotliwy jest miły — . Adam i Ewa byli nieposłuszni — . Koty są nieprzyjazne.— . Córka pomaga— . Książki są potrzebne —. Pan Bóg błogosławi — . On służył wiernie — . Nie można — dogodzić. Prze
baczyłem — .
3. Przedm iot w III. i IV. lub II. przypadku.
P r z y k ł a d y : Wesoły chłopiec pokazał p o d r ó ż n e m u d r o g ę . Niósł on z n u ż o n e m u w ę d r o w c o w i t ł u m o c z e k . Dziarski chłop
czyk uczynił p r z y s łu g ę z m ę c z o n e m u c z ł o w i e k o w i . Nieznajomy pan ofiarował uczynnemu c h ł o p c u nową d w u z ł o t ó w k ę . Wdzięczny chłopiec podziękował dobremu p a n u. Uradowany malec oddał o j c u d w u z ł o t ó w k ę . Ojciec kupił sy n o w i ładną k s i ąż kę. Dobry chłopiec przeczytał choremu s ą s i a d o w i swoją k s i ą ż k ę . Sąsiad uradowany życzył c h ł o p c u z d r o w i a i s z c z ę ś c i a .
201. Zadanie. Wskaż w powyższym ustępie p r z e d m i o t y i powiedz, w którym stoją przypadku i do których słów należą!
Niektóre czasowniki wymagają dwóch przedmiotów, o s o b o w e g o w przypadku III-cim i r z e c z o w e g o w przypadku IV-tym albo Il-gim.
202. Zadanie. Utwórz 6 zdań dowolnych, w których orze
czeniem byłyby czasowniki: k u p i ć , p o k a z a ć , w y z n a ć , o d d a ć , w z i ą ć , d a r o w a ć !
6*
4. Przedmiot w przypadku II-gim.
P r z y k ł a d y : Małe dzieci nazbierały pięknych g r z y b ó w . Nie
roztropna kucharka nagotowała z u p y grzybowej. Dodała s o l i i dosy
pała p i e p r z u . Głodni chłopcy najedli się tej p o t r a w y . Nasycone dzieci doznały wielkich b o l e ś c i . Napiły się ciepłego r u m i a n k u . Doznały k u r c z ó w . Przywołany lekarz nie przyniósł r a t u n k u . Dzieci dokonały ż y w o t a .
203. Zadanie. Wskaż p r z e d m i o t y w powyższym ustępie i powiedz, na jakie odpowiadają pytanie i do których słów należą!
Przedmiot w II-gim przyp. odpowiada na pytanie:
k o g o — c z e g o ?
Przypadkiem 2-gim rządzą czasowniki, jak np. n a j e ś ć si ę, n a p a t r z y ć si ę, n a p i ć si ę, n a s ł u c h a ć s i ę ; d o j e c h a ć , d o p ł y n ą ć , d o j ś ć , d o s t ą p i ć , o s z c z ę d z a ć ,
u ż y w a ć itd.
204. Zadanie. Utwórz kilka zdań rozwiniętych, w których- hy orzeczeniem były czasowniki: o b a w i a ć się, u j ś ć , b r o n i ć ,
z a n i e d b y w a ć , z a p r z e s t a ć , n a u c z y ć się, s z u k a ć ! 205. Zadanie. Na miejscu kresek połóżcie stosowny p r z e d m i o t w 2-gim przypadku na pytanie c z e g o ?
Kupiec dorobił się — . Brat mój nabawił się — . Nasłuchałem się — . Dziecię napiło się — . Leniwy nie chce jąć się — Rolnicy obawiają się — .
5. Przedmiot -w przypadku VI-tym.
P r z y k ł a d y : Powinniśmy się brzydzić g r z e c h e m . Gardzę złem t o w a r z y s t w e m . Nie należy pogardzać u b o g i m i . Pan Bóg opiekuje się całym ś w i a t e m . Generał dowodzi w o j s k i e m . Świadczysz się nie
godziwym c z ł o w i e k i e m .
206. Zadanie. Przepisz powyższe przykłady, podkreśl p r z y p a d e k 6-ty i powiedz, od czego zawisł!
Czasowniki, jak b r z y d z i ć si ę, g a r d z i ć , o p i e k o w a ć się, d o w o d z i ć , ś w i a d c z y ć s i ę itp. wymagają bliższego określenia w przyp. VI-tym.
Określenie, odpowiadające na pytanie: k im — c z e m ? zowie się p r z e d m i o t e m w przypadku 6-tym.
- 85 — 6. Przedmiot słowny.
P r z y k ł a d y : Mały Jaś nie poszedł do szkoły. Chciał w domu b a wi ć ' s i ę zabawkami. Zaczął t r z a s k a ć po pokoju biczykiem. Matka nie pozwoliła mu p r ó ż n o w a ć . Kazała mu w z i ą ć s i ę do pracy.
Poleciła, mu c z y t a ć zadaną na jutro lekcyę. Rozkazała mu z a b r a ć s i ę do pisania. Chłopczyk chciał się w y k r ę c i ć wymówkami. Musiał u s i ą ś ć przy stole. Wkrótce zachciało mu się s p a ć . Kotek zamierzał z a b a w i ć s i ę z chłopczykiem. Chciał u c h w y c i ć za pióro w kała
marzu. Przypadkiem wywrócił kałamarz na papier chłopczyka. Matka musiała ś m i a ć s i ę ze swego synka.
207. Zadanie. Przepisz powyższy ustęp, podkreśl w nim b e z o k o l i c z n i k i i powiedz, od jakiego słowa zawisły i na jakie odpowiadają pytanie!
Miejsce rzeczownika położonego w przyp. II-gim lub IV-tym, zastępuje częstokroć b e z o k o l i c z n i k i uważa się także za p r z e d m i o t . Takiego przedmiotu wymagają niektóre czasowniki p o s i ł k o w e , jak np. c h c i e ć , w o l e ć , mó d z , m u s i e ć , l u b i ć itp., które same przez się dokładnej nie wyrażają myśli.
7. Przedmiot przjimkowy.
P r z y k ł a d y : Zabieram się do s p o c z y n k u . Przywykł do m l e k a i ma s ł a . Zlituj się nad n i e s z c z ę ś l i w y m ! ' Żaden człowiek nie jest wolny od g r z e c h ó w . Pobożny modli się d o B o g a . Pani przemówiła do mn i e . Żołnierze wdrapali się n a m u r y miasta. Nie rozpaczajcie o p r z y s z ł o ś c i !
Przedmiot można wyrazić zapomocą rzeczownika albo przymiotnika, złączonego z przyimkiem. Taki przedmiot nazywa się przedmiotem przyimkowym.
Różnica między o k r e ś l e n i e m przyimkowem a p r z e d m i o t e m przyimkowym jest ta, że pierwsze określa tylko rzeczownik (podmiot albo przedmiot), drugi uzupełnia o r z e c z e n i e i jest zawsze zawisły od czasownika lub przymiotnika.
208. Zadanie. Odpowiedzcie całemi zdaniami na następu
jące pytania!
O c o prosi żebrak? Z k im mówił lekarz? D o k o g o należy ten dom? O c o się starać powinien dobry uczeń? D o c z e g o jest sen po
dobny ? N a k o g o czekasz? O c z e m lubi mówić żołnierz? D o c z e g o jest skłonny każdy człowiek? Z a c z e m ubiega się wiele ludzi? D o c z e g o dąży samolub ?
§ 61.
Określenie przysłówkowe.
P r z y k ł a d y : Bóg jest w s z ę d z i e . Jabłoń rośnie w o g r o d z i e . Wiatr wieje od z a c h o d u . W p o t r z e b i e uciekamy się do Boga.
Otrzymałem w c z o r a j list od ojca. Wieśniak pracuje od r a n a do w i e c z o r a . Owady żyją k r ó t k i c z a s . Poznasz mądrego p o s k r o m n o ś c i . Koleją żelazną jedzie się s z y b k o . Mędrżec jest p r a w d z i w i e szczęśliwy.
Czytaj powyższe zdania i pytaj się przy ltażdein zdaniu czasownikiem albo przymiotnikiem: G d z i e jest Bóg? G d z i e rośnie jabłoń? S k ą d wieje wiatr? K i e d y uciekamy się do Boga? K i e d y otrzymałem list? J a k d ł u g o pracuje wieśniak?
J a k poznasz mądrego? J a k szczęśliwym jest mędrzec?
Powiedz teraz, do czego służą w tych zdaniach słowa:
w s z ę d z i e , w o g r o d z i e , o d z a c h o d u , do B o g a , w c z o r a j , o d r a n a do w i e c z o r a , k r ó t k i c z a s , p o s k r o m n o ś c i , s z y b k o , p r a w d z i w i e ?
3)o określenia czasownika i przymiotnika służę nieraz p r z y s ł ó w k i albo r z e c z o w n i k i w różnych położone przy
padkach z p r z y i m k a m i l u b b e z p r z y i m k ó w — a odpo
wiadające zawsze na p y t a n i a : g d z i e ? k i e d y ? s k ą d ? d o k ą d ? j a k ? d l a c z e g o ? . . . Takie określenie czasownika lub przymiotnika zowie się określeniem przysłówkowemu
1. Określenie przysłówkowe miejsca.
a) na p y t a n i e g d z ie 1?
P r z y k ł a d y : Śliczna choinka stoi na s t o l e . Na c h o i n c e płoną świeczki. Na g a ł ę z i a c h wiszą złote jabłuszka. U s p o d u choinki leżą rozmaite zabawki. Wesołe dzieci pląsają n a o k o ł o c h o i n k i . Józia trzyma lalkę na k o l a n a c h . Jaś ciągnie wózek po p o d ł o d z e . Babunia siedzi p r z y p i e c u . Matka spoczywa na k a n a p i e . W o c z a c h ojca błyszczy radość.
Określeniami przysłówkowemi m i e j s c a nazywamy te określenia, które oznaczają miejsce, g d z i e czynność jaka się odbywa.
Określenia przysłówkowe miejsca odpowiadają na pytanie:
g d z i e ? s k ą d ? d o k ą d ?
209. Zadanie. Przepisz powyższe przykłady i pytaj się o określenie przysłówkowe m i e j s c a !
210. Zadanie. Odpowiedzcie na następujące pytania:
G d z i e leży Wiedeń? G d z i e gnieżdżą się słowiki? G d z i e żyje ren? G d z i e rośnie krzew herbaciany? G d z i e przebywa borsuk?
211. Zadanie. Utwórz zdania dowolne z określeniem przy- słówkowem miejsca, używając przysłówków: w s z ę d z i e , ni g d z i e , t am, t u!
b) O k r e ś l e n i e p r z y s ł ó w k o w e m i e j s c a na p y t a n i e skąd ?
P r z y k ł a d y : Z d r z e w a wyskakuje zwinna wiewiórka. Z p o d k r z a k a wyskakuje bojaźliwy zając. S t a m t ą d wystraszyło go głośne szczekanie. Z g ę s t w i n y wybiega młoda sarenka. Myśliwi zjeżdżają z p o l a . Biedne zwierzątko ucieka z 1 a s u.
212. Zadanie. Przeczytaj powyższe przykłady i wymień o k r e ś l e n i a p r z y s ł ó w k o w e !
213. Zadanie. Na miejscu kresek połóż określenie przy
słówkowe na pytanie s k ą d ?
Kartofle pochodzą — , Dunaj wytryska — . Hunowie przybyli — . Górnik wydobywa rudę Uczeń, wraca — . Deszcz pada — . Błogo
sławieństwo płynie — , Pot leje się żniwiarzom — .
c) O k r e ś l e n i e p r z y s ł ó w k o w e m i e j s c a na p y t a n i e dokąd ?
P r z y k ł a d y : Mój chłopiec wpadł w r z e k ę . Kowal wyciągnął chłopca z w o d y i odprowadził go d o d o m u oj c ojŁskJ_e g o.
214. Zadanie. Przepisz powyższe przykłady i wymień w każdym z nich o k r e ś l e n i e p r z y s ł ó w k o w e !
215. Zadanie. Na miejscu kresek połóżcie o k r e ś l e n i e p r z y s ł ó w k o w e miejsca na pytanie d o k ą d ?
Jaskółki odlatują w jesieni •— . Wisła płynie — . Jadę z bratem — . Sługa wstąpił — . Ojciec pojechał z matką — . Żniwiarze ruszają — . Parobcy zwożą zboże — . Powiędłe rośliny chylą się —-. Wiatr wschodni wieje od wschodu — . Wyziewy wznoszą się — .
— 87 —
2. Określenie przysłówkowe czasu na pytanie kiedy?
P r z y k ł a d y : Ptaki przelotne przybywają do nas n a w i o s n ę . Słowik przylatuje z k o ń c e m k w i e t n i a . Samce zjawiają się w c z e ś n i e j . Samice ukazują się p ó ź n i e j . N a t y c h m i a s t budują gniazdka Śpiewają d o p ó ź n e j n o c y . Rozliczne ptaki odzywają się w i e c z o r e m . Skowronki witają z r a n a słońce. Ptaki milkną w c z e r w c u . P r z e d n a d e j ś c i e m lata szukają pożywienia na ziemi. W l e c i e zjadają rozmaite jagody. P r z e z c a ł y l i p i e c wychowują swoje pisklęta. W e w r z e ś n i u odlatują słowiki.
Określeniami przy słówko wemi c z a s u są te określenia, które wyrażają c z a s odbywania się lub trwania jakiej czynności i odpowiadają na pytania k i e d y ? j a k d ł u g o ? j a k d a w n o ?
216. Zadanie. Przepisz powyższy ustęp i wymień o k r e ś l e n i a p r z y s ł ó w k o w e na pytanie k i e d y ?
217. Zadanie. Napisz sześć zdań, w których byłyby wyrazy:
n a z a j u t r z , n a t y c h m i a s t , w c z e ś n i e , n i g d y , r a no , n i e b a w e m !
218. Zadanie. Odpowiedz całemi zdaniami na następujące pytania:
K i e d y dojrzewa u nas zboże? K i e d y zaczyna się wiosna?
K i e d y zaczyna się rok szkolny? K i e d y stoi słońce najwyżej?
K i e d y są dni najdłuższe? K i e d y świeci księżyc? W k t ó r y m r o k u odkryto Amerykę? W k t ó r y m r o k u zdobyli Turcy Konstantynopol? W k t ó r y m r o k u była bitwa pod Lipskiem?
K i e d y obchodzimy święto Bożego Narodzenia? J a k d ł u g o byłeś dziś w szkole?
3. Określenie przysłówkowe sposobu na pytanie ja k ? P r z y k ł a d y : Ostra zima b a r d z o dokucza szczygielkowi. Biedna ptaszyna g ł o ś n o puka do okienka. Dobre dzieci p r ę d k o otwierają okno zziębniętemu zwierzątku. Szczygiełek s z y b k o wlatuje do pokoju.
Dzieci c z e m p r ę d z e j przynoszą chleba i wody. Szczygiełek z g r a b n i e je okruszyny chleba i pije wodę z naczynia. Wieczorem zasypia s p o k o j n i e na drzwiach.
Określeniami przysłówkowemi s p o s o b u nazywamy te określenia, które oznaczają, j a k się odbywa czynność.
219. Zadanie. Przepisz powyższe przykłady i wymień określenia przysłówkowe s p o s o b u !
- 89 —
220. Zadanie. Uzupełnij następujące zdania określeniami przysłówkowemi s p o s o b u :
Jaskółka lata — . Po pracy śpi się — . Godzina upływa — . Ren bieży — . Skowronek śpiewa — . Rolnik pracuje — .
4. Określenie przysłówkowe p r z y c z y n y czy li p o w o d u . P r z y k ł a d y : Mały chłopiec wpadł p r z e z n i e o s t r o ż n o ś ć pod koło. Matka osłupiała z p r z e r a ż e n i a . Chłopiec wyzdrowiał wkrótce za s t a r a n i e m lekarza. Ludzie budują kościoły d la c h w a ł y B o ż e j i stawiają domy d la s w e j w y g o d y . Rolnicy hodują konie do p r a c y . P r z e z n i e z g o d ę giną narody. Powinniśmy kochać p o d ł u g s ł ó w Pisma Świętego i naszych nieprzyjaciół. Słyszymy u s z y ma. Topimy kruszce z a p o m o c ą ognia.
Określenia przysłówkowe p o w o d u czyli p r z y c z y n y wy
rażają, d l a c z e g o , w j a k i m c e l u odbywa się czynność.
Określenia przysłówkowe p o w o d u odpowiadają na py
tania : d l a c z e g o ? o d c z e g o ? c z e m ? z c z e g o ?
221. Zadanie. Przepisz powyższe przykłady i podkreśl określenia przysłówkowe!
222. Zadanie. Odpowiedz na następujące pytania:
P o c z e m poznajemy ptaka? D o c z e g o służy atrament?
D l a c z e g o zabił Kain Abla? O d c z e g o woda zamarza?
W j a k i m c e l u zwiedzają ludzie kąpiele? Z a c o dziękuje żebrak ?
223. Zadanie. Oznacz w następujących zdaniach wszystkie o k r e ś l e n i a p r z y s ł ó w k o w e :
Pilny uczeń odwiedza codziennie regularnie szkolę. Ptaki śpiewają w lesie przyjemnie. Kto pilnie pracuje, ten znajduje wszędzie swe utrzy
manie. Wczoraj o godzinie pierwszej byłem u ciebie. Mickiewicz uro
dził się 24. grudnia 1798. roku pod Nowogródkiem na Litwie. Przez cztery miesiące bawił w Wiedniu. Podczas przybycia ojca płakały dzieci z radości. Ciała rozszerzają się pod wpływem ciepła. Ze samolubstwa nie widzimy własnych błędów. Pomimo ubóstwa żyje szczęśliwie. Zły zarobek prędko znika. Przez cnotę osiągamy królestwo niebieskie. Nie
winny idzie pewnym krokiem i z wypogodzonem obliczem do sądu. Bóg widzi wszystko zawsze i wszędzie.
* Nie tylko g ł ó w n e członki zdania (podmiot i orzeczenie), ale i wszystkie dodatkowe części jego jak np. przedmiot,
przy-dawka, dopowiedzenie, dopełniacz, określenie przysłówkowe mogą znowu ze swojej strony także przybierać bliższe określenia, np.
T y z p a ł a c ó w s w y c h ś w i ę t y c h spuszczasz na n i z k ą z i e m i ę deszcz n i e p r z e p ł a c o n y .
224. Zadanie. Oznacz w następującem zdaniu wszystkie o k r e ś l n i k i :
Ów poczciwy i pracowity rolnik z naszej wioski, powszechnie sza
nowany przełożony gminy, ojciec kilkorga dzieci, orze pilnie od świtu do zmroku urodzajną ziemię dla dobra swej rodziny.
Zdania pod względem formy.
P r z y k ł a d y : a) Koń ciągnie wóz. Róża jest piękna, b) Dlaczego nie byłeś wczoraj w szkole? cj Ojcze, pozwól mi iść na polowanie!
Przyprowadźcie natychmiast oskarżonego! d) Ach, jak piękny jest wschód słońca! e) Tatry są górami. Sprawiedliwość nie panuje wszędzie.
Przykłady powyższe ukazują, że zdanie wyrażać może:
1. o p o w i a d a n i e (zdanie o p o w i a d a j ą c e ) , 2. p y t a n i e (zdanie p y t a j n e),
3. p r o ś b ę , r o z k a z albo ż y c z e n i e (zdanie r o z k a z u
j ą c e ) , '
4. o k r z y k (zdanie w y k r z y k n i k o w e ) ,
5. t w i e r d z e n i e albo p r z e c z e n i e (zdanie t w i e r d z ą c e i p r z e c z ą c e ) .
225. Zadanie. Napisz dowolne a) 3 zdania opowiadające, b) tyleż zdań pytajnych, c) tyleż rozkazujących, d) tyleż twier
dzących i przeczących !
Po' zdaniu pytajnem kładzie się znak pytania (?).
Po zdaniu rozkazującem i wykrzyknikowem kładzie się wykrzyknik (!).
O szyku wyrazów w zdaniu rozwiniętem.
P r z y k ł a d y : Aleksander Wielki okazywał już w młodym wieku nienasyconą żądzę sławy. Już w młodym wieku okazywał Aleksander Wielki nienasyconą żądzę sławy.
Szyk wyrazów może być p r o s t y albo p r z e s t a w n y . W szyku p r o s t y m kładziemy na pierwszem miejscu p o d- m i o t ze wszystkiemi określeniami (przydawką, dopełniaczem,
dopowiedzeniem), następnie o r z e c z e n i e i to co do orzeczenia należy.
W szyku p r z e s t a w n y m stoi na czele zdania nie pod
miot, ale orzeczenie lub inna część zdania. Jednakowoż pamiętać należy:
1. że wyrazy, o które właśnie nam chodzi jako o najgłó
wniejsze, kładziemy na pierwszem miejscu, np. D z i ś przybądź do mnie, a nie jutro!
2. p r z y s ł ó w e k „nie“ kładziemy zawsze p r z e d wyra
zem, który ma być zaprzeczony, np. Nie naśladujcie złych przy
kładów! Nie tę książkę, ale tamtę mi podaj!
3. p r z y i m k i kładziemy zawsze przed rzeczownikiem^ np.
dla ojca, przez brata;
4. s p ó j n i k i kładziemy na czele zdania, wyjąwszy zaś, też, b o w i e m , które się kładą zawsze na drugiem miejscu.
Jedynie tylko p r z e t o , t e d y , z a t e m , w i ę c mogą stać i na drugiem i na pierwszem miejscu. A le nigdy nie stoi na drugiem, lecz zawsze tylko na pierwszem miejscu;
5. od zaimków s i ę , ci, m i ę , c i ę, g o, mu nigdy nie zaczynamy zdania. N i e m ó w i m y : się mi zdaje, ani: mi się zdaje, lecz tylko: z d a j e (m i) S ię i m n i e s i ę z d a j e .
— 91 —
»