Zdania okolicznościowe przyczyny lub powodu

P r z y k ł a d y : <0 K i e d y ś p i w a n a w a r z y ł , to je teraz wypij!

Bóg ukarał ludzi potopem, p o n i e w a ż b y l i b e z b o ż n i . S k o r o t ak s i ę r z e c z y ma j ą , jestem z wami duszą i ciałem. Zamożni ludzie doznają często szacunku dlatego, ż e u b o ż s z y c h o d s i e b i e w s p i e ­ r a j ą . P o n i e w a ż k a ż d e k ł a m s t w o j e s t g r z e c h e m , nawet w żarcie kłamać nie powinniśmy. Niejedno dziecię zachorowało, p o n i e w a ż

— 157 —

n i e d o j r z a ł e j a d ł o o wo c e . ' b ) Nato dał Bóg rozum, a b y s ię c z ł o w i e k d o s k o n a l i ł . Czegóż potrzeba dla duszy, a b y u n i k n ą ć k a t u s z y ? c j Wszędzie się znajdzie rozum, b y ł e ś t y l k o s z u k a ł ! G d y b y s ł o ń c e ś w i e c i ć p r z e s t a ł o , byłaby ciągła noc. d ) Nie zje żaba wołu, l u b o n a ń g ę b ę r o z d z i a w i . Bóg jest wszędzie, c h o ć g o n i e w i d z i m y .

Z d a n i a p o b o c z n e , o p i s u j ą c e o k o l i c z n o ś ć p o w o d u l u b p r z y c z y n y , z o w i ą s i ę zdaniam i ok oliczn ościow em i pow odu albo przyczyn y. Zdania takie odpowiadają na pytanie d l a c z e g o ? w j a k i m c e l u ? p o d j a k i m w a r u n k i e m ?

a) Zdania okolicznościowe, oznaczające przyczynę, d la k t ó r e j s i ę c o ś d z i e j e , zowią się zdaniam i przyczyn ow em i i łączą się ze zdaniem głównem zapomocą spójników ż e, p o n i e w a ż , którym odpowiada w zdaniu głównem d l a t e g o , p r z e t o , s t ą d (domyślne lub też wypowiedziane). Oprócz tego wyrażamy także przyczyny przez zdanie właściwie c z a s o w e , zaczynające się od spójników: gdy, k i e d y , s k o r o którymto spójnikom odpowiada w zdaniu głównem, to, t e d y , wi ę c , ale jedynie w takim razie, kiedy zdanie główne następuje dopiero po zdaniu pobocznem.

b) Zdania okolicznościowe, wyrażające c e l albo z a m i a r , zowią się zdaniami celow em i czyli zam iarow em i i łączą się ze zdaniem głównem zapomocą spójników: b y, a by, ż e b y , a ż e b y .

c) Zdania okolicznościowe, wyrażające w a r u n e k , pod jakim czynność się odbywa, zowią się zdaniam i w arunkowem i i łączą się ze zdaniem głównem przez spójniki: j e ś l i , j e ż e l i .

d) Zdania okolicznościowe, wyrażające takie okoliczności, p o m i m o k t ó r y c h jakaś czynność się odbywa, zowią się zdaniam i przyzw olon em i i łączą się ze zdaniem głównem przez spójniki: c h o ć , c h o c i a ż , l u b o , ac z, a c z k o l w i e k , j a k k o l w i e k , p o m i m o , że, c z y — c z y itp.

351. Zadanie. Wskaż 4 r o d z a j e z d a ń o k o l i c z n o ­ ś c i o w y c h w następujących przykładach:

Czcij ojca i matkę, a b y ś żył długo na ziemi! G d y b y wszyscy ludzie byli dobrymi, świat byłby rajem. Mów, a b y m cię poznał. P o ­ n i e w a ż Bóg jest wszystkowiedzącym, zna i najskrytsze myśli twoje.

Żniwo przeto źle wypadło, p o n i e w a ż -rzadko deszcz padał. Chodzimy do szkoły, a b y ś m y się uczyli. J e ż e l i cię zapomnę, ojczyzno moja miła: niech zapomnę prawicy swojej ! G d y b y mnie nie było, tobyś teraz kawałka chleba nie miała. P o n i e w a ż ani ty mnie nie przekonasz ani ja ciebie: to dajmy pokój całej tej zwadzie! C h o ć niebo i ziemia prze­

miną, ale słowa Boże nigdy nie przeminą. Żaba pragnie błota, c h o ć ją wsadzisz na stos złota.

§ 79.

Ćwiczenia do powtórzenia.t

352. Zadanie. Powiedz, które z następujących przykładów należą do zdań rzeczownikowych ( p o d m i o t o w y c h i p r z e d ­ m i o t o w y c h ) , które do zdań przydawkowych, które do zdań okolicznościowych ?

Co tobie nie miło, nie czyń drugiemu! Kto w żniwa patrzy chłodu, nacierpi się w zimie głodu. Wiedzą sąsiedzi, jak kto siedzi. W tem polu ?ię dobrze rodzi, po którem gospodarz chodzi. Używaj czasu, nim przeminie! Zimno w okolicy podbiegunowej jest tak wielkie, że rtęć marznie. Dobry unika miejsca, gdzie źli przebywają. Bądźcie doskonałymi, jak wasz ojciec w niebiesiech jest doskonały! Prawda jest bramą, która prowadzi do nieba. Cesarz Tyberyusz panował w czasie, kiedy Chrystusa ukrzyżowano. Widziałem miejsce, gdzie bohater skonał. Dobre dzieci zawsze pamiętają, że od rodziców niezliczone odbierają dobrodziejstwa.

Jeśli Pan domu nie zbuduje, na próżno budowniczy pracuje.

Niektóre choroby tak nagle ludzi nawiedzają, iż pomoc lekarska najczęściej już zapóźno przybywa. Unikaj towarzystwa ludzi takich, którzy są znani ze złych obyczajów! Nie sądźcie, abyście nie byli sądzeni! Im większa trwoga, tem bliżej pomoc od Boga. O ile lepszymi się staniemy, o tyle milszymi będziemy Bogu i ludziom. Nim się powolny do jakiej rzeczy zabierze, już ją skory dawno zrobił. Co nie pochodzi ze serca, nie trafia też do serca. Młodzieniec, który zaniedbuje nauki, sam sobie szkodzi. Kazimierz, król polski, tak mąrlrze i sławnie panował, że go słusznie Wielkim nazwano. Pan Bóg rozkazał, abyśmy i nieprzyjaciół kochali. Jakże mi błogo było, gdym wszedł do kościoła! Tam mieszka szczęście, gdzie panuje cnota.

* Oznacz rodzaj następujących z d a ń p o b o c z n y c h :

1. Wi e m, g d z i e mi e s z k a s z . (Co wiem? — Gdzie miesz­

kasz. Z d a n i e p r z e d m i o t o w e . ) 2. Z n a m t o m i e j s c e , g d z i e p r z e b y w a s z . (Jakie miejsce znam? — To miejsce

— 159 —

znam, gdzie [naktórem] przebywasz. Z d a n i e p r z y d a w k o w e . ) 3. Zostanie tam, gdzie pan rozkaże. (Gdzie zostanie? — Tam, gdzie pan rozkaże. — Zdanie m i e j s c o w e . )

§ 80.

Przytoczenia.

P r z y k ł a d y : S a l o m o n p o w i e d z i a ł : „Bojaźń Pańska jest początkiem m ądrości/ „Bojaźń Pańska jest początkiem mądrości,“ p o ­ w i e d z i a ł S a l o m o n . „Bojaźń Pańska,11 p o w i e d z i a ł S a l o m o n ,

„jest początkiem mądrości. “

Z d a n i a , k t ó r e wiernie i w tem sam em brzm ieniu c u d z e s ł o w a o d d a j ą , nazywamy przytoczeniam i. Przy­

toczenie dosłowne może stać przed zdaniem głównem lub po niem; czasem można zdanie główne umieścić pomiędzy częściami przytoczenia.

Przed przytoczeniami dosłownemi kładziemy d w u k r o p e k : początek zaś i koniec mowy przytoczonej oznaczamy c u d z y ­ s ł o w e m .

353. Zadanie. Wyszukajcie w książce do czytania przytoczenia dosłowne!

§ 81.

Zdania nawiasowe.

P r z y k ł a d y : Nie piórem to, ani książką, ale — jak mówi Pismo Święte — niesprawiedliwością giną narody. Rozum zdrowy w zdrowem ciele (jak mówi przysłowie) to grunt człowieka.

Zdanie, które w ciągu mowy kładziemy d la o b j a ś n i e n i a jakiego wyrazu lub dla podania czytelnikowi jakiejś wiadomości, potrzebnej do rozumienia dalszego opowiadania, zowiemy zdaniem nawiasowem .

Takie zdanie a nawet poszczególne wyrazy oddzielamy od reszty zdań n a w i a s e m ( ), często kładą się dwa m y ś l ­ n i k i (— ).

§ 82.

Zdanie wtrącone.

P r z y k ł a d y : Pan mnie, w i d z ę , nie poznaje. ( = Widzę, że pan mnie nie poznaje.) Tak więc, z d a j e si e, nie pójdziesz dalej za złym przykładem. Syn wasz, ja k u w a ż a m , postąpił niemało. Ich syn naj­

starszy — a hył tó ulubieniec wszystkich — zachorował nagle.

Zdania wtrącone są to takie zdania, w których wyrażamy aibo swoje zapatrywanie o jakiejś rzeczy albo się odwołujemy do innych osób.

Przed zdaniem wtrąconem i po niem kładziemy p r z e c i n e k albo też m y ś l n i k .

P r z y t o c z e ń , z d a ń n a w i a s o w y c h i w t r ą c o n y c h nie można właściwie liczyć ani do zdań głównych ani do zdań pobocznych, bo nie łączą się z innemi zdaniami żadnym węzłem syntaktycznym.

§ 83.

Zdania eliptyczne czyli domyślne.

P r z y k ł a d y : Do roboty ! Ratunku! W olno! Baczność ! Dzięki!

Ostrożnie! Ognia! Cicbo ! Dzień dobry ! Kochany przyjacielu! Co robić?

Re ma lat? Dziesięć lat. Szkoła wydziałowa dla chłopców.

Zdania, którym brakuje jakiejś części, której można się domyśleć, zowiemy zdaniami eliptycznemi czyli domyślnemi.

Zdań eliptycznych używamy przy przemowach, przywitaniacb, prośbach, napisach i podpisach, pytaniach, odpowiedziach, przysłowiach itp. dla większej zwięzłości mowy.

§ 84.