P r z y k ł a d y : Uczeń czyta książkę. Uczeń będzie czytał książkę.
Uczeń przeczyta książkę. Dziecko spieszy do szkoły. Dziecko będzie spieszyło do szkoły: Dziecko pospieszy do szkoły.
Tylko same słowa n i e d o k o n a n e mogą tworzyć czas p r z y s z ł y z ł o ż o n y , jak np. będę pisał (albo pisać będę), słowa zaś d o k o n a n e formy tej nie mają i nie potrzebują, gdyż ich c z a s t e r a ź n . ma z n a c z e n i e czasu przyszłego. Co innego atoli znaczy: „ K a r o l b ę d z i e c z y t a ł k s i ą ż k ę i „ K a r o l p r z e c z y t a k s i ą ż k ę 1.
124. Zadanie. Utwórz zdania w czasie p r z y s z ł y m za
pomocą n i e d o k o n a n y c h słów: tłuc, palić, czynić, krzyczeć, a następnie zapomocą odpowiednich słów d o k o n a n y c h .
Np. Najemnik będzie tłukł kamienie. Najemnik potłucze kamienie.
§ 30.
Tryby czasownika.
P r z y k ł a d y : a ) Praca uszlachetnia człowieka. Świat istnieje od wieków, b) Pisałbym, gdybym umiał. Umiałbyś, gdybyś był się uczył.
Obyście byli milczeli! c) Słuchaj rodziców! Chwalcie Boga! Uważajmy!
Niechaj pisze! Bądź zdrów! Daj mi reńskiego!
Czynność, przez czasownik wyrażona, może się odbywać albo w r z e c z y w i s t o ś c i czyli z p e w n o ś c i ą , albo m o g ł a b y się odbywać, albo nakoniec jest podmiotowi do wykonania n a k a z a n ą .
Sposób, w jaki czynność wyrażamy, nazywa się trybem.
Trybów mamy t r z y :
'■ -M:
— 45 —
1. Tryb oznajmiający, np. czytam, czytałem, będę czytał j itd.
2. Tryb warunkowy, np. czytałbym, siedzielibyśmy itd.
3. Tryb rozkazujacy, np. czytaj! napisz! siedźcie!
125. Zadanie. Napisz z własnego pomysłu kilka zdań takich, w którychby czynność odbywała się p e w n i e czyli r z e c z y w i ś c i e .
§ 31.
T ryb warunkowy.
P r z y k ł a d y : Gdybym był poetą, napisałbym poemat. Obym się mógł krajowi czem przysłużyć'! Postaram się, ażebym się czem krajowi przysłużył.
Tryb warunkowy oznacza czynność wa r u n k o wą , m o ż l i w ą , albo ż y c z e n i e , albo z a m i a r .
126. Zadanie. Przeczytaj następujące zdania i powiedz, które z nich wyraża w a r u n e k , które ż y c z e n i e , które z a m i a r :
Kupiłbym książkę, gdybym mial pieniądze. Wyjął woreczek, aby dać ubogiemu jałmużnę. Proszę Boga, aby się nade mną zlitował. Oby nadeszła wiosna kochana! Dzieci chodzą do szkoły, aby się uczyły.
T r y b w a r u n k o w y można poznać po formach: bym, byś, by, byśmy, byście, by.
Tryb warunkowy ma tylko d w a c z a s y : t e r a ź n i e j s z y i p r z e s z ł y , np. napisałbym, napisałabym, napisałobym; na
pisałbym był, napisałabym była, napisałobym było; tak samo:
pisałbym i pisałbym był.
§ 32.
Tryb rozkazujący.
P r z y k ł a d y : C h o d ź tu, mój chłopcze, c h o d ź tu, mój śliczny, n a p i j się wody krynicznej! B ą d ź m y wszyscy dobrej myśli! N ie b i e g a j ! W e ź pióro do ręki! N i e c h s i ę d z i e j e wola Boża! O d
p u ś ć nam nasze winy!
T r y b e m r o z k a z u j ą c y m wyrażamy aibo r o z k a z , albo z a k a z , albo p r o ś b ę .
* Z a k a z wyraża się przez tryb rozkazujący, dodając przy
słówek ni e, Używamy jednak w takim razie zawsze s a m y c h t y l k o s ł ó w n i e d o k o n a n y c h , np. Usiądź — n ie s i a d a j ; weź — n i e b i e r z ; idź — n i e c h o d ź ; napisz list — n ie p i s z listu; przerwij — n ie p r z e r y w a j ; daj — n i e d a w a j itd.
127. Zadanie. Napisz 5 zdań takich, w których ojciec za- - kazuje coś synowi!
128. Zadanie. Napisz 5 zdań takich, w których matka rozkazuje coś córce!
129. Zadanie. Przepisz zdania poniższe i zaznacz obok czasownika w nawiasie t r y b jego, na wzór zdania pierwszego:
Nie ufaj ślepo każdg myśli ( — ufaj tr. r o z t — ) Bądź cpo- tliwym w myślach swoich ! ^ Serce ludzkie zdobywamy dobrociaf^' Świat jest księgą Bozą. Obyś dopomogi sprawie poczciwej l ^Niejeden miałby więcej, gdyby pracował wytrwale. Mamy pięć zmysłów, abyśmy pojmowali nimi przedmioty.
§ 33.
Bezokolicznik.
P r z y k ł a d y : Pracować, myśleć, czuć, działać, spoczywać, rosnąć, stać,' piec, biedź, pocieszać.
W powyższych czasownikach nie możemy o,dróźnić ani osoby, ani liczby, ani rodzaju, ani czasu, ani trybu. Czasownik w takiej postaci nie wyraża żadnej okoliczności, t. j. nie określa bliżej czynności albo stanu i dlatego nazywa się b e z o k o l i c z n i k i e m .
Bezokolicznik, zawierający s a m o z n a c z e n i e czyli t r e ś ć s ł o w a , kończy się zwykle na spółgłoskę ć (c), czasem na: dz i zastępuje w zdaniu często miejsce rzeczownika, jak np. P r a c o w a ć ( = p r a c a ) j e s t p r z e z n a c z e n i e m c z ł o w i e k a . U m i e m g r a ć .
130. Zadanie. Wymień b e z o k o l i c z n i k i w następują
cych zdaniach:
Działać jest łatwo, myśleć trudno. Możemy się bawić. Winniście mi pomagać. Uczę się rysować. Chrystus przyjdzie sądzić, żywych i umarłych. Umrzeć musi każdy człowiek. Roztropny nawet z nieszczęścia swego umie korzystać.
flfe ' *
— 47 —
§ 3 4 . imiesłów.
P r z y k ł a d y : Wilki wyją. W y j ą c e wilki przestraszają wę
drowców. Drzewo kwitnie. K w i t n ą c e drzewo jest piękne. Uczeń pisze zadanie. N a p i s a n e zadanie będziemy czytali. Śnieg pada. S p a d ł y śnieg pokrywa rolę. _ Myjemy ręce w czystej wodzie. M y t a ręka jest
» czysta.
Z czasowników tworzą się przymiotniki, które nie tylko p r z y m i o t rzeczy, ale i c z a s wyrażają. K w i t n ą c e drzewo
* wyraża nie tylko p r z y m i o t drzewa, ale i c z a s , w którym się ten przymiot objawia (czas teraźniejszy). M y t a ręka wyraża nie tylko p r z y m i o t ręki, ale i c z a s , kiedy się to m y c i e odbyło (czas przeszły).
Otóż przymiotnik, utworzony z czasownika, a wyrażający
* nie tylko p r z y m i o t rzeczy, al ei c z a s , zowie się imiesłowem.
131. Zadanie. Wymień i m i e s ł o w y w następujących zdaniach: Palący się dom trzeba gasić. Odśpiewaną piosenkę na żądanie powtórzono. Dziecko płaczące tuli się do łona matki.
Pieczone gołąbki nie lecą do gąbki. Strzeżonego Pan Bóg . strzeże. Darowanemu koniowi nie patrzą w zęby. Słowik jest
ptakiem śpiewającym. Rozgniewany lew pochwycił myszkę.
§ 35.
Rodzaj czasownika.
P r z y k ł a d y : Brat się bawi. Siostra się bawi. Dziecię się bawi.
Ojciec się modlił. Matka się modliła. Dziecko się modliło. Skowronek będzie śpiewał. Kukułka będzie kukała na wiosnę. Dziecko będzie się cieszyło. Lato się skończy. Po niem nadejdzie jesień. Ludzie będą zbierali kłosy. Dzieci będą zbierały kłosy. Anusia byłaby otrzymała wstążkę, gdyby była grzeczniejszą.
W t r y b i e w a r u n k o w y m , t u d z i e ż w t r y b i e o z n a j m i a j ą c y m w s z y s t k i c h c z a s ó w , wyjąwszy czas teraźniejszy, rozróżniamy rodzaje.
132. Zadanie. Przepisz następujące zdania i powiedz które słowa są czasownikami — w którym są czasie — w której osobie — w której liczbie — i do jakiego się odnoszą rodzaju:
Bóg jest, był i będzie. Uważam zawsze w szkole. Gdzie chodzisz do szkoły ? Brat śpiewa pięknie. Doświadczenie nauczyło już niejednego rozumu. Jeżeli będziesz cnotliwym, będziesz szczęśliwym. Pracowity czło
wiek będzie żył w dostatku. Nikt nie wie, jak długo żyć będzie. Pró
żniacy uciekają od roboty. Trafiła kosa na kamień. Cnota prowadzi do nieba. Czy słyszałyście grzmot? Przyleciałaś jaskółeczko; będzie stała wiosna.
§ 36.
Strona czynna i bierna.
P r z y k ł a d y : Zieloność ozdabia łączki. Łączki są ozdobione zie
lonością. Ptaszyna buduje gniazdko. Gniazdko bywa budowane przez, ptaszka. Rzeźnik zabił woła. Wół został zabity przez rzez'nika. Nieprzy
jaciel spalił miasto. Miasto zostało spalone od nieprzyjaciela.
Czasownik stoi w stronie c z y n n e j , jeżeli podmiot zdania sam wykonywa czynność przez czasownik wyrażoną, t. j. sam d z i a ł a , np. O j c i e c k o c h a s yna.
Strona czasownika jest b i e r n ą , jeżeli podmiot zdania o d b i e r a czynność, lub podlega obcemu działaniu, np. Dziecko bywa karane.
Tylko czasowniki p r z e c h o d n i e mogą się używać w stro
nie biernej. Strony biernej używa się w języku polskim bardzo rzadko. Zastępujemy ją zwykle w inny sposób, jak np.
z a m i a s t : m ó w i m y :
Jan został’ ukarany. Jana ukarano.
Wedle stawu grobla zwykle Wedle stawu sypie się zwykle
sypaną bywa. groblę.
Stronę bierną urabiamy zapomocą tak zwanych czaso
wników posiłkowych: b y ć , z o s t a ć .
133. Zadanie. Powiedz następujące zdania w stronie biernej:
Chłopiec bije psa. Nauczyciel pochwalił ucznia. Bóg stworzył świat.
Matka kocha córkę. Lekarz leczy ranę. Romulus zbudował Rzym.
Kosiarze skosili łąkę.
— 49 —
§ 37.
Powtórzenie.
Cóż to jest czasownik? Ile c z a s ó w rozróżniamy w odmianie czasownika? ile o s ó b ? ile l i c z b ? ile t r y b ó w ? Jak dzielimy czasowniki?
Czasowniki odmieniają się przez czasy, osoby, liczby, tryby i rodzaje. O d m i a n ę c z a s o w n i k ó w zowiemy konju- gacya, o d m i a n ę i m i o n (rzeczownika, przymiotnika, zaimka i liczebnika) deklinacyą.
Dla lepszego uwidocznienia, jakim zmianom ulegają cza
sowniki w liczbach, osobach, trybach i czasach, zestawiamy tu odmianę czasownika posiłkowego „ b y ć 11 i czasownika „ c h w a l i ć 11.
O d m ian a cz a so w n ik a „ b y ć “ . I. Tryb oznajmiajacy.