zdaniu wielokrotnie złożonem

P r z y k ł a d y : a j Nieumiarkowany szkodzi najprzód swojemu zdro­

wiu ; staje się potem do roboty niezdatnym; uszczupla następnie swój majątek; nareszcie traci także szacunek u ludzi. Starych trzeba szanować, młodych trzeba uczyć, mądrych trzeba się pytać, głupich trzeba cierpieć.

Cnota skarb wieczny, cnota klejnot drogi; tegoż nie wydrze nieprzyjaciel srogi, nie spali ogień ; nie zabierze woda: nad wszystkiem innśm pantije przygoda, b) Wszelka myśl, która nie może być w pożyteczny czyn zamienioną, nie warta jest, aby w głowie ludzkiej powstała. Zyj tak, jak gdybyś miał jutro umrzeć, a pracuj tak, jak gdybyś miał żyć wieki!

Każdy człowiek powinien się starać coraz być doskonalszym, aby coraz podobniejszym był Bogu, który jest najdoskonalszym duchem. Chceszli, aby ludzie mówili, że prostą idziesz drogą, nie chodźże krzywą! Czego nie chcesz, aby tobie czyniono, nie czyń drugiemu!

Z d a n i e , k t ó r e s k ł a d a s i ę z w i ę c e j n i ż d w ó c h z da ń , zowie się zdaniem kilkokrotnie złożonem. Zdanie takie może się składać albo z samych z d a ń g ł ó w n y c h ( r ó w n o r z ę d n y c h ) , albo ze zdań głównych i pobocznych ( r ó ż n o r z ę d n y c h ) . W pierwszym wypadku mamy z d a n i e w s p ó ł r z ę d n i e , w drugim zdanie p o d r z ę d n i e z ł o ż o n e .

Zdania poboczne, n a l e ż ą c e do jednego zdania głównego, mogą być od niego zawisłe albo b e z p o ś r e d n i o albo p o ­ ś r e d n i o . W zdaniu: „Uczeń, który jest pilny, zasługuje, aby go

chwalono11 zdanie poboczne „ k t ó r y j e s t p i l n y11 i zdanie

„ a b y go c h w a l o n o " są b e z p o ś r e d n i o zawisłe od zdania głównego, bo obydwa odnoszą się do zdania głównego, a miano­

wicie p i e r w s z e do p o d m i o t u „n cz e ń “ , a d r u g i e do o r z e c z e n i a „z a słu g u je 44. Obydwa więc zdania poboczne są względem siebie w s p ó ł r z ę d n e , względem zdania głównego p o d r z ę d n e .

P r z e c i w n i e w z d a n i u :

„ T a k mu się p ow iod ło ( z d a n i e g ł ó w n e ) ,

ja k się tem a pow od zi ( z d a n i e p o b o c z n e 1.), c o c h c e u c z y ć r z e c z y ( z d a n i e p o b o c z n e 2.), których sam nie rozumie ( z d a n i e p o b o c z n e 3.)“

s t o s u n e k z d a ń p o b o c z n y c h , j e d n y c h d o d r u g i c h , j e s t z u p e ł n i e inny. D r u g i e z d a n i e p o b o c z n e jest zawisłem od p i e r w s z e g o , t r z e c i e o d d r u g i e g o , albo innemi słowy pierwsze zdanie poboczne jest względem drugiego i trzeciego n a d r z ę d n e ; drugie zaś zdanie poboczne jest względem pierwszego p o d r z ę d n e , względem trzeciego n a d ­ r z ę d n e . Tylko p i e r w s z e z d a n i e p o b o c z n e łączy się ze zdaniem głównem b e z p o ś r e d n i o , d r u g i e i t r z e c i e z d a n i e p o b o c z n e jest tylko p o ś r e d n i o ze zdaniem głównem złączone.

Z tych przykładów wynika, ż e b u d o w a z d a ń z ł o ż o n y c h j e s t r o z m a i t a .

361. Zadanie. Przepisz następujące przykłady i rozróżnij z d a n i a g ł ó w n e o d p o b o c z n y c h , oznaczając stosunek ostatnich względem siebie :

Grzech jest jak zaspa śniegu, która ■wziąwszy początek z drobnego płatka śniegu, tak się -wzmaga, iż niebawem zasypuje wsi i miasta.

Niechaj nikt prędzej nikomu nic nie obiecuje, aż wprzód będzie wiedział, czy danego słowa dotrzymać zdoła. Powiedz mi, z kim przestajesz, a ja ci powiem, kim jesteś! Jeżeli widzisz kogo w niebezpieczeństwie, wyratuj go pierwej, a dopiero potem spytaj się, kto on jest. Komu się zawsze zdaje, że jeszcze zawcześnie, ten niezawodnie w końcu się spóźni. Kto raz skłamał, temu już nigdy nie wierzą, chociażby prawdę mówił.

Tajemnica jest twoim więźniem, dopóki jej nie wyjawisz; ale skoro ją wyjawisz, ty jej więźniem będziesz. Kto kupuje rzeczy mniej potrzebne,

— 167 —

ten będzie musiał sprzedawać nawet niezbędne; nie powinniśmy więc ku­

pować tego, co nam jest potrzebne, tylko to, bez czego się obejść nie możemy. Módl się a pracuj, gdyż Bóg pomocą temu bywa, kto go na ratunek wzywa. Błogosławcie tym, którzy was przeklinają; a proście za tych, którzy was oczerniają] Jeżeli dajesz jałmużnę, to niechaj twoja lewa ręka nie wie, co prawa czyni, aby jałmużna w ukryciu pozostała.

§ 87.

O k r e s y .

P r z y k ł a d y : a) Skoro jeden żywioł uzuchwali się i przemagać chce inne : gotowa niezgoda w ciele, a za nią śmierć. Piękna jest rosa, piękna jest róża, piękne jest słońce na wschodzie, wspaniały jest świat cały; ale Bóg jest najwspanialszy, b)Ponieważ praca sprawia, że wielu ludzi się wzbogaca moralnie i materyalnie, lenistwo zaś prowadzi za sobą upadek moralny i nędzę; powinniśmy więc miłować prace a niena- widzieć lenistwa.

Z d a n i e z ł o ż o n e , t w o r z ą c e p i ę k n ą z a o k r ą g l o n ą c a ł o ś ć , z o w i e m y okresem. Ażeby zdanie było okresem, powinno się dzielić na d w i e p o ł o w y , które się i znaczeniem i układem równoważą. Połowy te nazywamy: zdaniem poprzed- niem (poprzednikiem) i zdaniem nastepnem (następnikiem).

W zdaniu n a s t ę p n e m (stanowiącem zwykle koniec okresu) wypowiadamy tę połowę myśli naszej, którą właśnie uważamy za w a ż n i e j s z ą i mającą przycisk na sobie; w p o p r z e d n i e m zaś umieszczamy m n i e j ważną. Zresztą nie stanowi różnicy, czy obydwie połowy okresu są zdania główne, czy n ie; w razie zaś jeżeli tylko jedno z nich jest głównem, a drugie pobocznem, nie stanowi żadnej różnicy, które z nich przypada na początek okresu, a które na koniec.

Według i l o ś c i poprzedników i następników, jako głównych członków okresu, rozróżniamy okresy d w u c z ł o n k o w e , t r z y c z ł o n k o w e , c z t e r o c z ł o n k o w e itd.

362. Zadanie. Przepisz następujące okresy i oznacz, i l e c z ł o n k ó w wchodzi do ich składu:

Gdy już w młodości prawdziwego przyjaciela znajdujemy, który nam w różnych dążeniach i rzetelnych zamiarach towarzyszy; wówczas możemy go nazwać widomym aniołem stróżem, którego nam Bóg z niebios zesłał.

Chociaż pokusa do złego bardzo jest wielką, chociaż złe człowieka zbyt

często nęci i wabi; chociaż złe nawet częstokroć wielką ziemską korzyść obiecuje; przecież prawdziwie dobry człowiek nigdy nie będzie się starał usprawiedliwić grzechu. Ten świat, który nas zachwyca; powaby, którymi się nasze zmysły łudzą; próżność, której niebaczni hołdujemy; wszystko to traci cenę przy śmierci, wszystko u jej wrót zostawiamy.

K t o jednem wyrzeczeniem: „ S t a ń s i ę ! “ wyprowadza świat z łożyska nicości; k t o z milionów gorejących świateł rozbija namiot nad ziemią; k t o jednem wejrzeniem cala naturę karmi i ożywia: te n musi być Bogiem prawdziwym.

§

.

Rozbiór zdania na części (Analiza zdania).

P r z y k ł a d y : Dobra córka słucha matki. O Boże! jesteś nie­

skończenie dobry, bo zesłałeś swego syna dla zbawienia naszego.

1. D o b r a c ó r k a s ł u c h a m a t k i (zdanie rozwinięte).

Rozbiór na części zdania. Hozbiór na części mowy.

D o b r a : p r z y d a w k a . p r z y m i o t n i k , stop. 1. r. ż., 1. p „ przyp. 1.

c ó r k a : podmiot. rzeczown. posp. osob. r. ż., 1. p., przyp. 1., deklin. III,

s ł u c h a : orzeczenie. czasownikniedok., 1. p., 3. osoba, czas teraźn., tryb oznajm., strona czynna.

m a t k i : p r z e d m i o t . rzeczownik posp. osob., r. ż., 1. p., przyp. 2., deklin. III.

2. O B o ż e ! j e s t e ś n i e s k o ń c z e n i e d o b r y , b o z e s ł a ł e ś s w e g o s y n a d l a z b a w i e n i a n a s z e g o (zdanie wynikowe, współrzędnie złożone, składające się z dwóch zdań głównych).

| zwrócenie mowy, wykrzyknik.

rzeczownik osob., r. m., 1. p., przyp. 5., deklin. I.

j e s t e ś : łącznik, zawierający czasownik posiłk., 2. osoba, 1. p..

domyślny podm iot czas teraźn., tryb oznajm.

ty.

O B o ż e

bo (łączy oba zdania), z e s ł a ł e ś : orzeczenie.

n i e s k o ń c z e n i e : określenie przysłówek (złożony) sposobowy, przysłówkowe sposobu.

d o b r y : o r z e c z e n i e , przymiotnik, stopień 1., 1. p., r. m., przyp. 1.

spójnik przyczynowy.

czasownik dok., 2. osoba, 1. p., r. m. czas przeszły, tryb oznajm., strona czynna.

zaimek dzierżawczy, r. m., 1. p., przyp. 4.

rzeczownik osob., r. m., 1. p., przyp. 4., deklin. I.

określenie przy- przyimek, rządzący przyp. 2 im.

słówkowe

— 169 —

s w e g o : przydawka

s y n a : przedmiot,

d la

z b a w i e n i a ) powodu. rzeczownik umysł., r. n., 1. p., przyp. 2., deklin. II.

n a s z e g o ! przydawka. zaimek dzierżawczy, r. n., 1. p., przyp. 2.

363. Zadanie. Rozbierz następujące zdania na części:

Mickiewicz, najsławniejszy poeta polski, umarł w Konstantynopolu.

Maleńka mucha, skoro się wylęże, umie latać. Nie wszystko bywa prawdą, co ludzie mówią. Zlituj się, Panie, nad nami 1

§ 89.

0 przecinkowaniu.

W mowie robimy krótsze lub dłuższe przestanki; ponieważ zaś pismo zastępuje nam ustną mowę, konieczną jest więc rzeczą, ażeby i oko nasze widziało pewne znaki przestanków.

Znakami takimi są z n a k i p i s a r s k i e , nauka zaś o uży­

waniu tych znaków nazywa się przecinkowaniem (i n t e r- p u n k c y ą ) .

Mamy następujące znaki pisarskie:

1. , Przecinek, 2. ; Średnik, 3. : Dwukropek,

4. . Punkt czyli kropka, 5. ? Znak zapytania, 6. ! Wykrzyknik, 7. — Myślnik, 8. . . . Kropki,

9. ( ) Nawias, [ ] Klamra, 10. „ “ Cudzysłów,

11. — Łącznik.

1. Przecinek.

P r z y k ł a d y : Wieloryb, największy potwór morski, należy do zwierząt ssących. Ojcze, pomóż m i! Zlituj się, Panie, nad nami! Nie pójdę, rzecze, dość tych trudów znoszę. Lipa, dąb, olsza, jesion należą do d"rzew liściastych. Kwiat kiełkuje, rośnie, kwitnie, zostawia nasienie i usycha. Na zimę wszystko zasypia, z wiosną budzi się świat cały. Nie wszystko bywa prawdą, co ludzie mówią.

Przecinek o z n a c z a n a j k r ó t s z y p r z e s t a n e k w m o w i e . Znakiem tym o d d z i e l a m y :

a) d o p o w i e d z e n i a , b) p r z y p a d k i Y -te, c) z d a n i a w t r ą c o n e , d ) c z ę ś c i z d a n i a ś c i ą g n i ę t e g o , jeżeli ich nie łączą spójniki, i, lub, albo, czyli, ani, ni, e) z d a n i a p o b o c z n e o d g ł ó w n y c h , p o b o c z n e o d p o b o c z n y c h , g ł ó w n e o d g ł ó w n y c h .

364. Zadanie. Połóż w następujących przykładach p r z e ­ c i n e k na odpowiedniem miejscu:

Przysłowia Salamona najmędrszego króla izraelskiego zawierają wy­

borne nauki moralne. Nie odpisujesz mi przyjacielu na mój list. W skok krzyknął podkomorzy okulbaczyć siwą. Biedny chory osamotniony człowiek godzien jest litości. Praca rurb ciała umiarkowane życie świeże powietrze są najlepszym lekarzem. Na wiosnę kwitną kwiaty w jesieni dojrzewają owoce. Dwie ręce dał nam Pan Bóg by jedna brała druga hojną była.

— 171 —

2. Średnik.

P r z y k ł a d y : Ilukolwiek było na tym świecie prostaków, uczonych geniuszów; wszyscy pomarli. Dzieci byłyby oddawna już rozbiegły się za kwiatkami i motylami; tyle jednak nowych i zajmujących rzeczy naraz rzucało im się w oczy, że nie wiedziały, do czego się zwrócić, czemu dać pierwszeństwo.

Ś r e d n i k o z n a c z a dłuższy p r z e s t a n e k albo w i ę k s z e z n i ż e n i e g ł o s u , aniżeli przecinek. Kładzie się m i ę d z y z d a n i a m i w s p ó ł r z ę d n e m i , jeżeli są d ł u ż s z e , albo jeżeli jedno z nich albo też obydwa mają zależne od siebie zdania poboczne.

365. Zadanie. Połóż p r z e c i n e k i ś r e d n i k w nastę- pującem zdaniu na odpowiedniem miejscu:

Który z kwiatów ma pierwszeństwo to niechaj same rozstrzygną między sobą kwiaty ja zaś powiadam że nie chwalę tych co gardzą krajowymi i polnymi kwiatami.

3. Dwukropek.

P r z y k ł a d y : Do największych rzek w Europie należą: Wołga, Dunaj, Wisła, Odra, Elba, Ren i kilka innych. Chrystus rzekł: Kochaj Boga nadewszystko, a bliz'niego, jak siebie samego. W domu wyjaśniła się sprawa: Zosia dostała na egzaminie zły stopień z języka polskiego.

D w u k r o p e k j e s z c z e m o c n i e j o d d z i e l a od s i e b i e z d a n i a , aniżeli średnik. Kładzie się mianowicie: a) przed w y l i c z a n i e m kilku szczegółów i przed p r z y t o c z e n i a m i ; b) p r z e d k a ż d e m z d a n i e m , k t ó r e ma b y ć w y j a ś n i e ­ n i e m l u b w ynikiem z d a n i a p o p r z e d n i e g o ; c) w e w i ę k s z y c h o k r e s a c h , między poprzednikiem a następnikiem.

366. Zadanie. Połóż w następujących zdaniach p r z e ­ c i n e k i d w u k r o p e k na odpowiedniem miejscu:

Ti roślin trawiastych mamy następujące zboża pszenicę żyto jęczmień owies proso. Biedak wyrzekł z głębokiem westchnieniem Bóg zapłać.

Cnota jest prawdziwą ozdobą człowieka nią się człowiek uszlachetnia i uzacnia. Czułość serca jest nam wszystkim wrodzoną z niej wynika dobroczynność.