a ) P o c h y l e n i e s a m o g ł o s k i o n a ó.
P r z y k ł a d y : Stołu — stół, bolu — ból, woru — w ór;
morze — mórz, łoju — łój, bobu — bób;
woda — wód, zboże — zbóż, noga — nóg.
Przed stojącą na k o ń c u wyrazu spółgłoską płynną
ł, 1,
r, rz, tudzież przed słabemi w, b, dz, dź, dż, g, z, ź, ż, j pochyla się samogłoska o na ó.
165. Zadanie. Wykaż pochylenie samogłoski o w wyrazach:
koza, moja, owa, stodoła, rola, otworzyć.
np. koza — kóz itd.
Gdy samogłoska pochylona jest już w samym temacie, wtepy to pochylenie jest s t a ł e , a to nawet przed mocnemi spółgłoskami, jak np. wójt — wójta — wójtowi — wójtem — wójcie wójtami itd.; stróż — stróża — stróżu — stróżowi
— stróżem itd.
b) P o c h y l e n i e s a m o g ł o s k i f na
P r z y k ł a d y : dęła' — dął; jęła — jął ; cięła - ciął;
dęba dąb; wstęga — wstąg; gołębia — gołąb;
gałęzi — gałąź; względu — wzgląd; rzędu — rząd.
Jeżeli samogłoska ę stoi przed spółgłoską s ł a b ą lub p ł y n n ą , bądź w ostatniej, bądź w środkowej zgłosce wyrazu, wtedy zazwyczaj pochyla się ę na a.
166. Zadanie. Wykaż pochylenie samogłoski ę w wyra
zach: zęby, urzędy, księdza, błędy, węża, księga, żęła!
cj Z w ą t l e n i e b r z m i e n i a s a m o g ł o s k i a, o na e.
P r z y k ł a d y : Strzała — strzelać; wiara — wierzyć; lato — lecie;
obiad — obiedzie; las — lesie; miasto — mieście;
zioło — ziele; pióro — pierze; plotę — plecie;
wiodę — wiedzie ; niosę — niesie; wiozę — wiezie.
Jeżeli samogłoska o lnb a stanie m i ę d z y d w i e m a m i ę k k i e m i s p ó ł g ł o s k a m i , wtedy przemienia się na e. Przej
ście samogłosek a, o na e zowie się zwatleniem samogłoski.
167. Zadanie. Wykaż zwątlenie samogłosek a, o na e w wyrazach: biorę, gniotę, miara, ofiara, trzask, ślad, miotę, lot, czarny, biały!
np. biorę — bierzesz itd.
d ) N a t ę ż e n i e b r z m i e n i a s a m o g ł o s k i e na o l u b a.
P r z y k ł a d y : W ieść— wiodę; nieść — niosę; pleść — plotę;
ćwierć— ćwiartka; wieniec— wianek; sieć — siatka;
cieśnić— ciasny; popiele— popiół; paździerze— paździor.
Z powyższych przykładów wynika, że spółgłoski twarde z ę b o w o i p ł y n u e wywierają wpływ na samogłoskę e, prze
mieniając ją na o lub a.
Gdy samogłoska e stanie m i ę d z y m i ę k k ą i t w a r d ą s p ó ł g ł o s k ą , wtedy przechodzi na o lub a. T o p r z e j ś c i e s a m o g ł o s k i e na o lub a zowie się natężeniem brzmienia samogłoski.
168. Zadanie, Wykaż natężenie samogłoski e w wyrazach:
kwiecie, niewieście, kościele, aniele, mieli, gnietli, uczeni, pro
szeni, wieźli, świetle, jedli, np. kwiecie — kwiat itd.
§ 57.
Zgłoski.
P r z y k ł a d y : Owady żyją krótki czas. Bóg jest wszędzie.
W y r a z y s k ł a d a j ą s i ę z e z g ł o s e k .
W e wyrazie o w a d y mamy 3 zgłoski: o-wa-dy. Widzimy na tym przykładzie, że tworzyć może zgłoskę nawet j e d n a samogłoska sama , jak np. o. Spółgłoski przeciwnie ani poje
— 71 —
dynczo wzięte, ani też kilka razem, n ie m o g ą s a m e złożyć zgłoski.
Zgłoski są różne. Mamy zgłoski, w których spółgłoska (jedna lub więcej) stoi przed samogłoską, np. na, c a - ł y , l wa, b a c z n y ; albo takie, gdzie samogłoska zaczyna zgłoskę, a spół
głoska następuje dopiero po niej, np. od, oś, ów ; albo nako- niec takie, gdzie tak z początku jak na końcu syllaby stoją spółgłoski, a samogłoska w środku, np. stos, twarz, pilność itd.
Od samogłosek j , ę, e n ie z a c z y n a s i ę ż a d e n w y r a z w języku naszym.
Ile samogłosek w wyrazie, tyle musi być w nim i zgłosek.
169. Zadanie. Ile samogłosek jest w wyrazie c i a ł o ? — Dwie. Dlaczego? Bo i nie jest tu samogłoską właściwą, lecz tylko znakiem zmiękczenia spółgłoski c na ć. Ile samogłosek i zgłosek jest w wyrazach: niedziela, sprawiedliwość, wiosna, wiatr, żonie, kradzież, niepodobieństwo, papier, ofiara, ksiądz, krokiem, dziennik, zawieja?
170. Zadanie. Jak pisać należy wyrazy: ćało, dźeło, woźe, końe, kośe?
R ozziew .
P r z y k ł a d y : Zamiast pi— ą mówimy i piszemy pi— ją,
» Pi— o „ „ ,, pi— wo,
„ by— ad „ „ „ by— wac,
„ szy— ę „ „ „ szy— ję.
W odmianie czasowników i słoworodzie zdarza się często zbieg takich dwóch z g ł o s e k , z których się pierwsza kończy na samogłoskę, a druga od samogłoski zaczyna. Zejście się takich zgłosek, żadną spółgłoską ze sobą nie związanych, utrudnia wymawianie wyrazów. Aby np. słowo „pi-ą“ wyraźnie wy
mówić, musielibyśmy po pierwszej zgłosce pi przerwać wyraz, albo z otwartemi ustami (niby ziejąc) wyraz wysłowić. Trudności takie w wymawianiu wymienionych zgłosek nazywamy rozziew em . Uchylamy rozziew przez wstawienie spółgłoski j albo w pomiędzy samogłoski. Zamiast pi-e mówimy i piszemy p i j e , u m y - a ć — u m y w a ć itd.
Nie stanowią jednak rozziewu dwie samogłoski w tym- samym przy sobie położone wyrazie,
1. jeżeli drugą samogłoską jest i, np. kleić, doić, moi, swoi itd.
2. w wyrazach z ł o ż o n y c h , jako to : wyorać, nauka, zaimek, zaufać itd.
3. w wyrazach o b c y c h , jak np. dyabeł, poeta, Izrael, hyena, bestya, teatr, fiołek itd.
§ 58.
T w o r z e n i e s ł ó w . A . P rzyrostk i.
Kup, kup-no, kup-ić, kupi-ec, kupi-ecki, kup-czyk, kupi-ectwo, kup-ować.
Pi-ć, piw-o, piw-ko, piw-sko, pij-ać, pij-ak, pij-atyka, pij-aństwo.
Sta-Ć, sta-n, sta-W, sta-1'y, sta-le, sta-1'OŚĆ, sta-nąć, sta-wać.
Piek-ę, piek-ło, piee-uch, piecz-eń, piecz-onka, piecz-ywo, piek-arz, piek-arczyk.
Bieg, bieg-ły, bieg-le, bieg-ł'OŚĆ, bieg-im, bieg-US, bieg-ać, bieg-acz.
Dw-a, dw-oje, dw-oić, dw-ojak, dw-ójka, dw-ojaki, dw-oisty, dw-oistość.
Wiar-a, wierz-yć, wier-liy, wier-llic, wier-ność, wierz-yciel, wierz-ytelny, wierz-yteluość.
Da-Ć, da-r, da-ń, da-nina, da-nnik, da-nmctwo, da-tek, da-wać.
Widzicie, że z jednych słów tworzą się drugie; z imion tworzą się inne imiona i czasowniki, z czasowników inne cza
sowniki i imiona, z przymiotników przysłówki itd.
Najważniejszą część wyrazu, zawierającą znaczenie i zaród budowy jego, zowiemy pierw iastkiem . Z pierwiastka tworzy się cała r o d z i n a spokrewnionych ze sobą wyrazów.
Pierwiastek jest zawsze jed n ozg losk ow y.
Rozróżniamy wyrazy p i e r w o t n e i p o c h o d n e . Pierwsze są te wyrazy, które nie pochodzą od innych wyrazów, drugie zaś te, które się utworzyły od innych wyrazów. Słowa: pi ć,
— 73 —
p i w o są p i e r w o t n e , bo pochodzą z pierwiastka pi, wyraz p i j a k jest wyrazem p o c h o d n y m , bo powstał z czasownika p i j a ć , a czasownik p i j a ć pochodzi od p i ć .
Pierwiastek sam nie tworzy jeszcze imienia lub czaso
wnika. Wyjątek stanowią tylko pierwiastki, np. b i e g , c i e c z , kup, oś, wi e k , m ó r i inne.
W y r a z y t w o r z ą s i ę z a p o m o c ą p r z y r o s t k ó w , d o d a n y c h do p i e r w i a s t k a . Dodatki te nazywają się dlatego p r z y r o s t k a m i , bo przyrastają do słowa. Ich liczba Jest bar
dzo wielka. Nię mają same przez się żadnego znaczenia, ale połączone z pierwiastkiem, dają wyrazom odrębne znaczenie.
171. Zadanie. Powiedz, co jest w słowie ł u p i ć , m i ł o ś c i w y , z i m n y , p i ę c i o r a k i , s w o j s k i pierwiastkiem, a co przyrostkiem? Powiedz, co nazywamy pierwiastkiem, co przy
rostkiem !
172. Zadanie. Utwórz z rzeczownika g ł o s czasownik, z rzeczownika n a u c z y c i e l inny rzeczownik, z przymiotnika d o b r y rzeczownik, z czasownika c z y t a ć rzeczownik, z licze
bnika p i ę ć rzeczownik! Powiedz, zapomocą jakiego przyrostka utworzyłeś każde z tych słów!
173. Zadanie. Utwórz z rzeczownika r a d a czasownik, z czasownika p i s a ć rzeczownik i przymiotnik i powiedz, za
pomocą jakich przyrostków to uczyniłeś!
* Przy słoworodzie podlega często samogłoska, czasem i spółgłoska przekształceniu, jak np. ry-ć — rów; bi-ć — bój;
ciec — ciecz.
174. Zadanie. Utwórz zapomocą przyrostków z następu
jących pierwiastków całą rodzinę wyrazów:
Bi-ć, wi-ć, ry-ć, gni-ć, plot-ę.
B. Przybraniu.
1. Fi-ć, prze-pid, na-pić (się), od-pić, za-pic, pod-pić, do-pić itd.
2. Kup, prze-kup, prze-kup-ny, prze-kup-ić, prze-lmp-ień, prze-kup-ka, prze-kup-stwo, prze-kup-iać, prze-kup-ować.
1. Słowa tworzą się także zapomocą, przyimków, które się do pojedynczych słow z przodu dodają i z niemi się zrastają.
Takie słowa zowią się złożone, a przyimki, przybrane z przodu, zowią się przybrankam i.
175. Zadanie. Pokaż przybranki w słowach: w y b i e g , p r z e p i s , b e z d r o ż e , o d d e c h , p r z y r o d n y , p o d d a s z e , R o z m y ś l n y , p r z y c h y l n y , p r z y d a ć , wn i e ś ć , p o r o z - s p r z e d a w a ć 5
176. -Zadanie. Utwórz ze słów: wóz, dó ł , k a z a n i e , c ny, ś l u b n y , s a d z i ć , ł a m a ć , p i s a ć , wyrazy z ł o ż o n e za
pomocą stosownych przybranek!
2. Inny sposób tworzenia słów jest zapomocą p r z y b r a n e k i p r z y r o s t k ó w , jak np. b i - ć — o d - b i - t k a .
177. Zadanie. Utwórz ze słów b i ć , d z w o n , r ó d , j e ś ć , m ó d z wyrazy złożone zapomocą przybranek i przyrostków!
O wyrazach złożonych.
pokój — niepokój, czworo — bok, rok — półrocze, pięć — dziesiąt, krzywo — usty, • kto — kolwiek,
balwo — chwalca, tam-— ten,
wierci — pięta, on — ci, . marno — trawić, takiż — to, górno — lotny, goli — broda.
Oprócz s ł o w o r o d u jest jeszcze drugi sposób tworzenia się wyrazów.
Nie tylko przez przybranie przyimków (przybranek), ale także przez p o ł ą c z e n i e d w ó c h w y r a z ó w , z których każdy i sam przez się coś znaczy, powstają w y r a z y złożone. I tak np. rzeczownik n i e p o k ó j powstał przez połączenie przysłówka n ie z rzeczownikiem p o k ó j ; przymiotnik k r z y w o u s t y po
wstał przez połączenie przymiotnika k r z y w y z rzeczownikiem u s t a ; zaimek t a m t e n powstał przez połączenie przysłówka ta m ze zaimkiem t en.
178. Zadanie. Powiedz, z czego złożone są wyrazy: ni e - r o z u m , p ó ł m i s e k , z ł o t o u s t y , d w u z n a c z n y , m a r n o t r a w s t w o , k s i ę g o z b i ó r , t r ó j k ą t , j a k i b ą d ź , t e n c i t o ,
— 75 —
g o ł o l e d ź , o s t r o s ł u p , k o ł o d z i e j , k a z n o d z i e j a , r o d o wó d , d z i e j o p i s , r ę k o p i s , s z t u k m i s t r z , s t u l e c i e !
§ 59.
Rozdzielanie wyrazów.
P r z y k ł a d y : I. Bądź zdrów! On jest z Kra-ko-wa, a-le ży-je we Lwowie. II. TJ-lżył mu ci§-ża-ru. Wo-da wez-bra-ła. III. Bo-sa pa-da.
Su-sza szko-dzi za-sie-wom. Sen ma-ra, Bóg wia-ra. IV. a) Weł-nę ma-my z o-wiec. To jest wiel-ki i go-dny pan. Tra-wa ro-śnie. b) Ma-tka i oj-ciec tai u-mar-li. Do-sta-niesz- ró-zgą.
Przy rozdzielaniu wyrazów przestrzegać należy następu
jących wskazówek:
I. Wyrazów j e d n o z g ł o s k o w y c h pod ż a d n y m warun
kiem rozrywać riie można. Przyimków składających się z sa
mych s p ó ł g ł o s e k , jak w, z, a zatem nie tworzących z g ł o ski , nie można zostawiać na końcu wiersza; pisać się więc powinno z Po-zna-nia, w Kra-ko-wie, a nigdy z-Poznania, 'w-Krakowie, chyba że wypadnie powiedzieć ze-Lwowa*
II. Z ł o ż o n e wyrazy dzielą się według c z ę ś c i s k ł a d o w y c h , np, roz-dzielić, u-lżyć, prze-rwać, wez-brać itd. Wy
jątki są (p)o-dejść, ro-zum.
179. Zadanie. Rozdziel na zgłoski następujące wyrazy:
rozedrzeć, nadmienić, poduczyć, przylgnąć, wezbrany, rozpa- ' trywać, bezcześcić, wybrać, zebrać, nabrać, odbić, zabić, oswoić, podwoić, przebrać, rozebrać, oświadczyć, obumarły, podrobić ( = podzielić), podrobić ( = sfałszować), westchnienie, oblężenie, zapomoga, obelga, przysporzyć, przenajświętsza, zawsze.
Przy rozdzielaniu wyrazów p o j e d y n c z y c h (dwuzgłosko- wych i wielozgłoskowych) trzeba uważać na n a t u r ę i z g o d ę głosek. Kończyć zgłoskę, ile możności, na s a m o g ł o s k ę , jest najnaturalniejszy przedział zgłosek. W tym względzie są takie prawidła:
III. J e ż e l i m i ę d z y d w i e m a s a m o g ł o s k a m i s t o i 1 s p ó ł g ł o s k a , p r z e n o s i s i ę j ą do n a s t ę p n e j z g ł o s k i , np. ro-sa, na-sza, o-czy, o-rze, bia-ły, ko-le, pa-ni itd.
' * Cz, sz, dz, dź, rz, ch to jedna spółgłoska!
180. Zadanie. Rozdziel na zgłoski wyrazy w następują
cych przykładach:
Ulica jest szeroka. Ubogi narzeka. Oset kole. Mąka jest biała.
Wąż syczy. Gęsi gęgają. M yszy biegają. Ryby pływają. Ból dokucza choremu. Dom ma dach pochyły. Gęś skubie trawę. Gaj jest zielony.
Kot łowi myszy.
IV. J e ż e l i m i ę d z y d w i e m a s a m o g ł o s k a m i s t o i dw ie lu b w iecej s p ó ł g ł o s e k , z których
a) pierw sza j e s t p ł y n n a (ł, 1, r, rz, m, n, ń) a l b o j , w t a k i m r a z i e p o z o s t a j e o n a na k o ń c u z a p i s a n e j l i n i i , np. pal-ma, weł-na, czar-ny, Ham-let, war-stwa, mar-twy, wiel-ki, biał-ko, kłam-ca, szyj-ka, dum-ny, ogrom-ny, zim-ny.
N atom iast: go-dny, ró-wny, cia-sny, gwia-zda, gę-sty, chy-try, o-strzyć, bla-ski, gro-źba.
181. Zadanie. Rozdziel na zgłoski wyrazy w następują
cych przykładach:
Indyk bełkoce. Iwa rośnie. Ocet jest kwaśny. Obcęgi są żelazne.
Wyka kwitnie. Nóż jest ostry. Jeż ma kolce. Koń ciągnie wóz. Lak jest czerwony. Maj to najmilszy miesiąc. Paw ma ładne pióra. Wiatr rozbił kilka szyb. Tkacz robi płótno. Deszcz jest pożyteczny. Kanarki mają żółte pierze. Dobrze jest umieć rzemiosło.
b) P o z o s t a w i a s i ę na z a p i s a n e j l i n i i s p ó ł g ł o s k i słabe, j e ż e l i p o n i c h n a s t ę p u j e j a k a m ocna, np. mow-ca, pierw-szy, traw-ka, marnotraw-stwo, różdż-ka, żab-ka, pręd-ki.
c) J e ż e l i b y p i e r w s z a z g ł o s k a na n o w e j l i n i i m i a ł a s i ę z a c z y n a ć o d k i l k u t a k i c h s p ó ł g ł o s e k , k t ó r e r a z e m t r u d n o w y m ó w i ć , n a t e n c z a s z o s t a w i a m y n a z a p i s a n e j l i n i i j e d n ą l u b w i ę c e j z t y c h s p ó ł g ł o s e k np. ltop-ciu-szek, chłop-czyk, chłop-ka, wieszcz-ka, lek-cya, po-myśl-ny, wąt-pić, więk-szy, pest-ka, szlach-ta, mięk-ki, pisz-my, kurcz-cie, ludź-mi, pieniędz-mi.
U w a g a . Dzieli się: Ma-rya, nie Ma-ry-a, li-nia nie li-ni-a.
182. Zadanie. Rozdziel na zgłoski wyrazy w następują
cych przykładach:
Miód jest słodki. Konewka mą dno. Groch ma strączki. Szczur niszczy sprzęty. Szczeć kupują na szczotki. Parobek czyści żłób.
— 77 —
JabJuszka rosną na jabłoni. Gąsienica zjada liście. Jaskółeczka lepi
* gniazdko. Handlarz kupił zardzewiałe żelaziwo. W polu kwitną śliczne kwiatki, dzikie róże i bławatki, z pięknych kwiatków wij wianeczki dla tatula, dla mateczki.
O akcentowaniu wyrazów.
W języku naszym pada przycisk we w i e l o z g ł o s k o - w y c h wyrazach zawsze na p r z e d o s t a t n i ą zgłoskę, np.
cnota, miasto, podwórze, zajechać itd.
Wyjątek od tej zasady stanowią tylko niektóre o b c e wy
razy, jak np. Ameryka, fizyka, Anglia i niektóre wyrazy pol
skie, jak np. byleby, okolica, wogóle, szczegóły itd., jako też niektóre formy ściągnięte, np. byliśmy, widzieliśmy, powiedzie
liśmy itd.
Wyrazy j e d n o z g ł o s k o w e są akcentowane, jeżeli są rzeczownikami, przymiotnikami, czasownikami, itd. wogóle j e ż e l i c o ś w a ż n e g o z n a c z ą , np. c z a s , z d r ó w , w z i ą ł , dwa, m n i e ; — n i e m a j ą z a ś ż a d n e g o a k c e n t u , jeżeli ich znaczenie n ie j e s t t a k w a ż n e , np. ł ą c z n i k : jest;
z a i m k i : się, mię, cię; p a r t y k u ł y : i, a, to, że, lub itd.