§ 54.
Głosownia.
P r z y k ł a d y : Ry - ba pły-wa. Cu-kier jest słodki. O -rzeł jest kró-lem pta-ków.
Powiedz, z ilu wyrazów składa się p i e r w s z e zdanie? z ilu wy
razów d r u g i e ? z ilu wyrazów t r z e c i e zdanie? Ile razy poruszyłeś ustami, aby wymówić słowo r y b a ? Z ilu g ł o s e k składa sig w słowie r y b a pierwsza z g ł o s k a , z ilu g ł o s e k druga zgłoska? Iluzgłoskowy więc jest wyraz r y b a ? Powiedz kilka wyrazów j e d n o z g ł o s k o w y c h , d w u z g ł o s k o w y c h i w i ę c e j z g ł o s k o w y c h !
Przez z d a n i e wypowiadamy myśl naszą. Zdanie składa się z w y r a z ó w , wyrazy ze z g ł o s e k , z g ł o s k i czyli s y l l a b y z g ł o s e k , a piśmienne znaki głosek nazywamy literami.
Zestawienie wszystkich liter nazywamy alfabetem czyli abecadłem, a naukę o głoskach głosownia.
Abecadło polskie.
a, a, b, b(i), c, cz, ć, d, dz, dż, dz', e, §, f, f(i), g, g(i), h, ch, i, j, k, k(i), 1, ł, m, m (i), n, ń, o, ó, p, p(i), r, rz, s, sz, ś, t, n, w, w(i), y, z, ż, ź.
1. Samogłoski.
P o w t ó r z e n i e : Z ilu l i t e r składa się abecadło polskie? Jak dzielimy g ł o s k i ? Ile mamy s a m o g ł o s e k ? Wymień j e ! Które samo
głoski są c z y s t e ? które n o s o w e ? które t w a r d e ? które mi ę k k i e ? które o t w a r t e ? które p o c h y l o n e ?
Samogłoski są to głoski, dające się wymówić same, bez pomocy innych głosek lub narzędzi mownych.
— 65 —
161. Zadanie. Przepisz^następujący ustęp, wymień wszy
stkie samogłoski i powiedz, które są c z y s t e ? które n o s o w e ? które o t w a r t e ? które p o c h y l o n e ? które t w a r d e ? które m i ę k k i e ?
Tablica jest sprzętem szkolnym. Jest ona czworograniasta, czarna, gładka i dosyć gruba. Składa się z dwóch części: właściwej tablicy i stalug. Stalugi składają się z trzech ramion. W dwóch ramionach znajdują się otwory do wkładania kołków. Na kołkach opiera się tablicę.
Tablica i stalugi są zrobione z drzewa. Stolarz robi tablicę i stalugi.
2. O samogłoskach nosowych ę, ą.
Samogłoski nosowe a, ę wynikły ze ścisłego połączenia czystych dźwięków samogłoskowych z spółgłoskami nosowemi m, n. Mówimy l ąd, zamiast land (z niem.), p l ą d r o w a ć zamiast plundrować (z niem. pl i i n d e r n ) , m a t k ą zamiast matkam, b r z e m i ę zamiast brzemien, i m i ę zamiast i mi e n , i d ę zamiast i dam, i d ą zamiast id a n t itd.
3. Dwugłoski.
Dwugłoski pojawiają się albo w wyrazach, naśladujących dźwięki natury, jak np. m i a u ! h a u ! albo też tylko we wyra
zach cudzoziemskich, jak np. A u s t r y a itd.
4. S półgłoski.
Cóż to są s p ó ł g ł o s k i ? — Spółgłoski są to głoski, które się wymawiają za użyciem poszczególnych narzędzi mownych. Ile spółgłosek mamy w języku polskim? — (3 7 .) Jak dzielimy s p ó ł g ł o s k i ? — Na t w a r d e i m i ę k k i e . Ile jest t w a r d y c h spółgłosek? — (1 6 .) Wymień je ! Ile jest m i ę k k i c h spółgłosek? — (2 1 .) Napisz je na tablicy! Które spółgłoski zowiemy t w a r d e m i ? ■— W których nie słychać ż a d n e g o p i e s z c z e n i a głosu. Które spółgłoski zowiemy m i ę k k i e m i ? — ' W których dźwięku słychać m i ę k c z e n i e i p i e s z c z o t l i w o ś ć . Które spółgłoski liczymy do p i e r w o t n y c h ? — Wszystkie t w a r d e spółgłoski tudzież miękką spółgłoskę j , zatem razem 17. Które spółgłoski są p o c h o d n e ? — Wszystkie m i ę k k i e , wyjąwszy j, razem 20.
Wymień najpierw kilka wyrazów z t w a r d e m i , a nastę
pnie z m i ę k k i e m i spółgłoskami!
Według n a r z ę d z i m o w n y c h , zapomocą których wyma
wiają się spółgłoski, dzielimy spółgłoski na w a r g o w e , g a r d ł o w e , n o s o w e , z ę b o w e , p o d n i e b i e n n e i p ł y n n e .
Praktyczna gramatyka. II. (SI, 161.) 5
Między spółgłoskami są jedne, których b e z samogłoski w y r a ź n i e wymówić nie możemy, jak np. k, g, t, d, p, b.
Te zowią się n i e m e m i . Inne spółgłoski wymawiamy d o s y ć w y r a ź n i e bez pomocy samogłosek. Zowiemy je p ł y n n e m i , jak np. 1, ł, r, rz.
Wymawianie niektórych spółgłosek, jak np. spółgłosek k, ch, cz, sz, c, .8, t, ć, ś, p, f wymaga większego natężenia, niżeli wymawiacie drugich, jak np. j, g, h, d, dz, dż, dź, z, ż, ź, b, w. Pierwsze nazywają się m o c n e mi , drugie s ł a- b e m i spółgłoskami.
Dla lepszego uwidocznienia zestawiamy tu p o d z i a ł s p ó ł g ł o s e k w następującej tabeli:
mocne słabe płynne
1. Gardłowe t w a r d e k, ch g, h
2. Gardłowe m i ę k k i e
(Podniebienne) Hi) g(i), j
3. Zębowe t w a r d e t, s d, z
4. Zębowe m i ę k k i e c, c, cz, ś, sz
dz, dż, dź, ź, ż
5. Wargowe t w a r d e p, f b, w
6. Wargowe m i ę k k i e p(i), f(i) b(i), w(i)
7. Płynne t w a r d e
. * 4 ł, r, m, n
8. Płynne m i e k k i e 1, rz, m(i), ń
Każda spółgłoska t w a r d a ma odpowiednią m i ę k k ą , każda m o c n a spółgłoska odpowiednią s ł a b ą . Spółgłoski m, m(i), n, ń zowią się n o s o w e .
162. Zadanie. Przepisz następujący ustęp i podkreśl w każdym wyrazie s p ó ł g ł o s k i :
Cesarzowa Marya Teresa była córką Karolą VI. Pochodziła z rodu Habsburskiego. Panowała od r. 1740. do r. 1 7 8 0 . Była bardzo bogo
bojną, cnotliwą, przystępną i miłosierną dla ubogich, Za męża miała Franciszka, księcia lotaryngskiego, który był cesarzem niemieckim. Od Franciszka Lotaryngskiego i Maryi Teresy pochodzi panujący dziś w Austryi ród H a b s b u r s k o - L o t a r y n g s k i .
163. Zadanie. Wypisz z następującego ustępu kolejno:
spółgłoski g a r d ł o w e , p o d n i e b i e n n e , w a r g o w e , p ł y n n e , t w a r d e i m i ę k k i e :
Józef II. był cesarzem. Panował w Austryi i w Niemczech. Był synem cesarzowej Maryi Teresy i cesarza Franciszka Lotaryngskiego.
Kochał swoich poddanych, troszczył się o ich pomyślność, niósł chętnie dobre słowo i pomoc biednym ; nie zważał na trudy i niebezpieczeństwa, ratując nieszczęśliwych. Przyozdobił Wiedeń wielu wspaniałymi budynkami.
5. Oznaczanie sp ółg łosek miękkich.
t
P r z y k ł a d y : a) Lipa, rzeka, szyba, Cytryna, Czosnek, dzban, ja je ; b) ziem ia, pióro, wieniec, fiołek, kieska, giąć, m iech; c) oś,
Żagiel, dźwięk, koń, dżdżownik, ryć.
M i ę k k o ś ć spółgłosek oznaczamy w t r o j a k i sposób:
1. przez osobne znaki czyli litery,
2. przez dopisyw anie l i t e r y i przed samogłoską, 3. przez kreskowanie i k r o p k o w a n i e .
Wszystkie m i ę k k i e spółgłoski wyrażają się w piśmie znakami z ł o ż o n y m i ; wyjątek stanowi tylko c, 1. Wszystkie t w a r d e spółgłoski piszą ąię znakami p o j e d y n c z y m i , wy
jąwszy cli, ł.
* Przed samogłoską i nie kreskuje się spółgłoski miękkiej, np. kości ( = kości), pani ( = pańi), koni ( = końi).
5*
— 67 —
6. Niezgoda głosek.
Ona one oni ono stanu — — ona onem nóż
chłopa chłopem chłopi chłopom chłopu chłopy kopę kopą perz pójdź ręka — ręki rękom ręku — rękę ręką — kóz woda rodem — rodom rodu rody wodę wodą deszcz dół pola polem roli rolom polu — rolę rolą lekarz lód kosza koszem — koszom koszu koszyk koszę koszą szeroki szóstak
Z tych przykładów widzimy, że po spółgłoskach n, p, może stać k a ż d a samogłoska; po spółgłosce k nie mogą stać samogłoski e, y ; po spółgłosce d nie może stać samogłoska i;
po spółgłosce 1 nie może stać samogłoska y ; po spółgłosce sz nie może stać samogłoska i.
Otóż nie wszystkie samogłoski mogą stać po wszystkich spółgłoskach. Nazywamy to n iezgodę głosek.
Po k i g nie może stać y, ani e.
Po d, t, ł, r nie może stać i.
Po 1, g, k nie może stać y.
Po sz, ż, cz, dż, rz nie może stać i.
Po k, g piszemy i, wymawiając i jako y, np. wilki ( = wilky), rogi ( = rogy) itd. Po c, dz, dż, sz, ż, rz piszemy y, wymawiając y jako i, np. kupcy, pieniędzy, uczy, suszy, drożdży, sroży, burzy. Co innego znaczy płaci ( = płaći) i płacy, twierdzi ( = twierdźi) i twierdzy. Gdybyśmy po c, dz itd. pisali i, wtenczas zmieniłaby się spółgłoska c na ć. Nie mówimy kupci ( = kupći) ale kupcy.
§ 55.
1. Wpływ samogłosek na spółgłoski.
P r z y k ł a d y : Woda, wody, wodę, wodą, wodom, wodzie; ryba, ryby, rybę, rybą, rybo, rybie; wół, wołu, wołom, wołami,, woły, wole; pan, pana, panu, panom, pany, panami, panie; hardy — hardzi;
bogaty — bogaci.
— 69 —
Z powyższych przykładów wynika, że samogłoska twarda pozostawia poprzedzającą spółgłoskę zawsze w takim stanie, w jakim ją w wyrazie zastaje. Przeciwnie każda samogłoska m i ę k k a z a m i e n i a poprzedzającą spółgłoskę na miękką.
164. Zadanie. Wykaż zmiękczenie spółgłosek w następu
jących wyrazach, dodając im według potrzeby samogłoskę miękką e lub i : Noga, naród, płótno, dwór, cnota, kosa, Włoch, Czech, wóz, mucha, mały, żaba, chudy, prośba.
§ 56.