Ślady na maszynach

4.4.1. Ślady zużycia maszyn

W przypadku deklarowania używanych urządzeń jako nowe, pośrednim śladem oszustwa są oznaki ich zużycia. Rozróżnia się zużywanie mechaniczne, korozyjne i korozyjno-mechaniczne66. Zużycie może mieć postać:

4) skutków korozji i erozji,

5) zmęczeniowych pęknięć lub odkształceń części, 6) zużycia części na skutek tarcia (zużycia ściernego).

Ten ostatni rodzaj jest najpowszechniejszy, jako niemożliwy do uniknięcia – maszyna używana w dobrych warunkach może przez lata nie ulec korozji, zaś uszkodzenia zmęczeniowe dotyczą w zasadzie sytuacji awaryjnych, gdyż mechanizmy projektowane są z dużym zapasem zmęczeniowym, natomiast zawsze następuje zużycie części ruchomych na skutek procesu

65 Detection of forged documents…, pkt 2.3. – 2.4., s. 14-15. Dokument wymienia także kilka innych „czerwonych

flag”, których nie zacytowano, gdyż wydają się chybione, np. adres e-mail firmy wystawiającej faktury na serwerze internetowym położonym w innym państwie . We współczesnych realiach taka sytuacja nie odbiega od normy.

66 S. Legutko, Podstawy eksploatacji maszyn i urządzeń, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne S.A. Warszawa 2004, s. 19.

146

tarcia. Jak wiadomo, tarcie może być toczne lub ślizgowe, przy czym przy tarciu ślizgowym opór jest znacznie większy. Zużycie spowodowane tarciem ślizgowym pojawia się zatem szybciej niż tocznym. Ponadto, powierzchnie trące elementów obrotowych, np. osadzonych w łożysku kulkowym, są często niewidoczne bez ich wymontowania z maszyny. Dlatego łatwiejsze do ujawnienia są z reguły oznaki zużycia spowodowanego tarciem ślizgowym, ale nie w każdym urządzeniu znajdują się elementy poruszające się ruchem posuwisto-zwrotnym, natomiast elementy obrotowe są w prawie każdej maszynie.

Tarcie suche, występujące np. w przegubach gąsienic pojazdów gąsienicowych lub podczas tarcia łyżki koparki o podłoże, pozostawia ma ścieranej powierzchni ślady podobne do szlifowania zgrubnego – powierzchnia jest czysta, bez śladów sczepienia czy głębokiego wyrywania67.

Zużywanie przez sczepianie tarciowe (sczepianie I rodzaju) występuje przy niewielkich prędkościach względnych, dużych naciskach i zbyt ubogim smarowaniu. Polega na sczepianiu się obu powierzchni trących i ich niszczeniu w wyniku odrywania cząstek metalu. Jego śladem jest zwiększenie chropowatości i powstanie głębokich wyrw w powierzchniach elementów trących68.

Zużywanie przez zrastanie tarciowe (sczepianie II rodzaju) występuje przy tarciu ślizgowym o dużym nacisku i dużej prędkości względnej. Wywołane jest powstającą przy takim tarciu wysoką temperaturą – nagrzaniem strefy tarcia do temperatury zmiękczania metalu. Powierzchnia tarcia zostaje wyraźnie i głęboko odkształcona. Staje się bardzo chropowata, ma kolor srebrny lub ciemnoniebieski69. Takie zużycie uniemożliwia dalszą pracę mechanizmu, toteż jego ewentualne ujawnienie wskazuje na niesprawność maszyny.

Podczas tarcia, zarówno ślizgowego jak tocznego, następuje też proces utleniania powierzchni ciernych, typowy dla części obficie smarowanych. Powierzchnia tarcia pozostaje czysta i przeważnie błyszcząca, a śladem utleniania są różnobarwne plamy, niekiedy także błyszczące70. Przy tarciu tocznym, utlenianiu towarzyszy zawsze zmęczeniowe łuszczenie, tzw. pitting, zwane też zużywaniem gruzełkowatym, typowe zwłaszcza dla łożysk i przekładni zębatych. Na powierzchni tarcia pojawiają się wgłębienia, tzw. kratery pittingowe. Między wgłębieniami powierzchnia jest gładka71.

Oprócz pittingu, występuje też inny rodzaj łuszczenia, zwany spalllingiem, również będący efektem procesów zmęczeniowych występujących podczas tarcia tocznego, ale w odróżnieniu od pittingu, łuszczenie to pojawia się w razie braku lub niedostatku smarowania. Polega na tworzeniu się mikropęknięć, prowadzących do odrywania się cząstek materiału. Na powierzchniach trących pojawiają się kratery i wżery, które łączą się na skutek kolejnych mikropęknięć, przez co oddzielają się (złuszczają) płatki materiału, pozostawiając wgłębienia o przekroju ściętego stożka72.

W przypadku urządzeń pozbawionych części ruchomych, w tym urządzeń elektronicznych, zużycie następuje na skutek korozji i erozji. Zużywają się też niektóre części elektroniczne, zwłaszcza kondensatory, ale ślady tego zużycia nie są widoczne, a ponadto następuje ono znacznie wolniej od zużycia mechanicznego, więc dla omawianych tu celów jest w zasadzie

67 Tamże, s. 23. 68 Tamże, s. 23. 69 Tamże, s. 23. 70 Tamże, s. 23. 71 Tamże, s. 23-24. 72 Tamże, s. 24.

147

bezużyteczne.

Śladem wskazującym na wcześniejsze używanie maszyny są też oznaki wszelkiego rodzaju napraw, zwłaszcza przeprowadzonych za pomocą spawania, napawania, lutowania czy klejenia.

Znalezienie śladów wcześniejszego używania jest względnie łatwe przed rozpoczęciem eksploatacji danego urządzenia przez beneficjenta – aczkolwiek i w tym przypadku należy liczyć się z tym, że maszyna została wyczyszczona, być może odmalowana, a niektóre części mogły zostać wymienione73. Jednakże oględziny w toku postępowania przeprowadzane są z reguły długo po rozpoczęciu eksploatacji kwestionowanych urządzeń przez beneficjenta, często nawet po kilku latach. Należy też brać pod uwagę, że nawet jeżeli beneficjent kupuje urządzenia używane, to są one sprawne, zwykle w zadowalającym stanie technicznym. Zatem w chwili ich dostarczenia są co najwyżej umiarkowanie zużyte. W tej sytuacji odróżnienie śladów zużycia które pojawiły się w skutek używania przez beneficjenta, od śladów wcześniejszej eksploatacji, może okazać się niemożliwe.

4.4.2. Numery seryjne i tabliczki znamionowe

W przypadku zdarzeń dotyczących zawyżenia kosztów kwalifikowalnych, dość często faktem wymagającym ustalenia jest pochodzenie maszyn kupionych przez beneficjenta w ramach projektu i ustalenie drogi którą do beneficjenta dotarły. Podstawowym śladem są w takim przypadku same maszyny. Cechami pozwalającymi na grupową identyfikację urządzeń mechanicznych jest ich konstrukcja i kształt, ale rozpoznanie producenta urządzeń technicznych wyłącznie na podstawie ich cech konstrukcyjnych byłby w większości przypadków niezmiernie uciążliwe lub nawet praktycznie niewykonalne. Z pomocą przychodzą oznaczenia nanoszone na urządzeniach przez ich producentów i dystrybutorów. Niektóre z nich są obowiązkowe, ale niezależnie od informacji wymaganych przez prawo, producenci z reguły umieszczają na swoich wyrobach nazwę i logo lub znak towarowy, pozwalające na ich grupową identyfikację.

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 21 października 2008 r. w sprawie

zasadniczych wymagań dla maszyn74 zwanym dalej rozp. masz. oraz obowiązującym poprzednio Rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie

zasadniczych wymagań dla maszyn i elementów bezpieczeństwa75, każda maszyna eksploatowana w Polsce powinna być w sposób czytelny, widoczny i trwały oznakowana . Oznakowanie musi zawierać co najmniej:

4) nazwę i adres producenta oraz jego upoważnionego przedstawiciela, jeżeli taki występuje;

5) określenie maszyny; 6) oznakowanie CE;

7) oznaczenie serii lub typu maszyny; 8) numer seryjny, jeżeli taki występuje;

9) rok budowy maszyny, rozumiany jako rok zakończenia procesu produkcji (art. 56 ust. 1 rozp.masz.)

73 Oczywiście części z założenia wymienne, jak wszelkiego rodzaju ostrza, frezy czy tarcze skrawające bądź ścierne, wymieniane są cyklicznie. W „odświeżonych” maszynach używanych, wymienione mogą zostać także inne elementy.

74 Dz. U. 2008 Nr 199, poz. 1228 z późn. zm.

148

a ponadto „na maszynie powinny znaleźć się pełne informacje dotyczące typu maszyny” (art. 57 ust. 1 rozp. masz.). W praktyce oznakowanie maszyn nanoszone jest w postaci tabliczek znamionowych, wykonywanych różną techniką76 .W założeniu, tabliczka znamionowa powinna podawać prawdziwego producenta urządzenia. Znajomość producenta i numeru seryjnego w wielu przypadkach pozwala prześledzić losy konkretnej maszyny.

Jednakże tabliczki znamionowe mogą zostać łatwo zmienione lub usunięte. Wprawdzie usunięcie tabliczki określającej producenta urządzenia lub zamiana jej na inną, fałszywie oznaczającą producenta, może narażać na odpowiedzialność karną za przestępstwo z art. 306 Kodeksu karnego, ale technicznie jest bardzo łatwe do przeprowadzenia. Trudniejsze jest usunięcie i zmiana znaków towarowych lub logotypów producenta, które często są nanoszone technikami zapewniającymi ich trwałość – np. tłoczone lub frezowane w metalu. W zbadanych sprawach wystąpił jeden przypadek usunięcia oznaczeń.

Przykład 68: Sprawca kupił po zawyżonej cenie używane maszyny do segregacji

stłuczki szklanej i przedstawił je do refundacji jako nowe. Tabliczki znamionowe usunął. W trakcie oględzin przeprowadzonych w śledztwie oświadczył, że tabliczki starły się, gdyż były w postaci naklejek [SO w Piotrkowie Trybunalskim, sygn. akt III

K 57/10]

Odnotowano też przypadek naniesienia na zakupione maszyny oznaczeń w postaci logo podmiotu podstawionego, będącego ich rzekomym producentem.

Przykład 69: Beneficjent zawyżył przy pomocy pośrednictwa podmiotu

podstawionego koszty zakupu linii produkcyjnej do przerobu mięsa. Urządzenia wchodzące w skład linii zostały kupione od różnych producentów i dystrybutorów. Jeden z producentów, na życzenie beneficjenta umieścił na dostarczonych mu maszynach nazwę i logo podmiotu podstawionego, jednocześnie nie nanosząc swoich oznaczeń. [SO w Warszawie, sygn. akt XII K 86/12]

Należy zwrócić uwagę, że samo nanoszenie na produkowane urządzenia oznaczeń innej firmy, nie będącej ich faktycznym producentem, jest dozwolone, dopóki nie narusza cudzych praw własności przemysłowej ani zasad uczciwej konkurencji. Trzeba zatem liczyć się tym, że w przypadku sprzętu robionego na zamówienie, możliwe jest oznakowanie maszyn zgodnie z życzeniem klienta.

W zbadanych sprawach nie spotkano się z przypadkiem przerobienia oryginalnej tabliczki znamionowej bądź numeru seryjnego, ale eksperci z państw członkowskich zwracają uwagę na

potencjalne przypadki w których numer seryjny danego urządzenia został podrobiony w celu dopasowania do sfałszowanych dokumentów77.

4.5. Ślady biologiczne

76 Wbrew wymogowi trwałości, tabliczki często mają postać naklejek.