Wyjaśnienia podejrzanych/oskarżonych

W zbadanych sprawach ważnym dowodem okazały się wyjaśnienia złożone przez podejrzanych/oskarżonych. W wielu przypadkach o przebiegu postępowania zadecydowała postawa podejrzanych, którzy przyznali się do popełnienia zarzucanych im przestępstw i złożyli wnioski o wydanie wyroku skazującego bez przeprowadzania rozprawy i orzeczenie uzgodnionej kary, w trybie przewidzianym w art. 335 k.p.k. Złożenie takiego wniosku powoduje ograniczenie dalszych czynności w postępowaniu przygotowawczym do minimum, a w przypadku zaakceptowania wniosku przez sąd, prowadzi do całkowitego pominięcia przeprowadzania dowodów przed sądem. Zatem mimo że nie jest to okoliczność o charakterze kryminalistycznym, ale ściśle proceduralnym, to poważnie wpływa na zastosowaną taktykę śledczą.

Analizując akta zbadanych spraw, sprawdzono zatem czy podejrzani/oskarżeni złożyli wyjaśnienia, oraz jaką przyjęli postawę procesową - czy przyznali się do winy, czy podjęli obronę, czy złożyli wniosek o skazanie bez rozprawy. Jako aktywną obronę potraktowano przy tym złożenie co najmniej jednego wniosku dowodowego lub co najmniej jednego środka odwoławczego. Rezultaty badań przedstawiono w tab. 5.10. i tab. 5.11. Zdecydowano się przy tym rozdzielić wyniki dotyczące podejrzanych/oskarżonych o wyłudzanie płatności bezpośrednich, stanowiących dość jednorodną grupę pod względem profilu społecznego i zawodowego (rolnicy), od wyników dotyczących oskarżonych o wyłudzanie subsydiów innego rodzaju, stanowiących grupę znacznie bardziej zróżnicowaną.

192

Tab. 5.11. Postawa procesowa oskarżonych – płatności bezpośrednie l.p. Postawa

procesowa oskarżonego

Skazani oraz osoby wobec których postępowanie warunkowo umorzono lub umorzono z powodu śmierci Uniewinnieni od wszystkich zarzutów oraz oskarżeni wobec których postępowanie umorzono wobec znikomej szkodliwości społecznej Oskarżeni przeciwko którym w

trakcie badania akt toczyło się postępowanie Podejrzani wobec których umorzono śledztwo Razem Liczba osób

% Liczba osób % Liczba osób % Liczba osób

% Liczba osób

%

1. Nie przyznanie się, odmowa składania wyjaśnień, brak aktywnej obrony

2 3% 0 0% 0 0% 0 0% 2 2%

2. Nie przyznanie się, odmowa składania wyjaśnień, podjęcie aktywnej obrony

1 2% 2 18% 0 0% 0 0% 3 3%

3. Nie przyznanie się, składanie wyjaśnień, brak aktywnej obrony

3 5% 3 27% 3 75 2 67% 11 14%

4. Nie przyznanie się, składanie wyjaśnień, podjęcie aktywnej obrony 7 11% 3 27% 0 0% 1 33% 11 14% 5. Przyznanie się, odmowa składania wyjaśnień 3 5% 0 0% 1 25% 0 0% 4 5% 6. Przyznanie się, odmowa składania wyjaśnień, wniosek z art. 335 kpk 9 14% 0 0% 0 0% 0 0% 9 11% 7. Przyznanie się, składanie wyjaśnień 10 16% 1 (tak!) 10% 0 0% 0 0% 11 14% 8. Przyznanie się, składanie wyjaśnień, wniosek z art. 335 kpk 27 42% 2 (tak!) 18% 0 0% 0 0% 29 36% 9. Brak stanowiska co do przyznania się, składanie wyjaśnień 1 2% 0 0% 0 0% 0 0% 1 1% Razem 63 100% 11 100% 4 100% 3 100% 81 100%

193

Wykr. 5.5. Postawa procesowa oskarżonych – płatności bezpośrednie

Jak wynika z tab. 5.11., w sprawach dotyczących płatności bezpośrednich, łącznie 33% oskarżonych zdecydowało się skorzystać z prawa do odmowy składania wyjaśnień, pozostali wyjaśnienia złożyli. Do popełnienia zarzuconych przestępstw przyznało się 68% oskarżonych, w tym trzech, wobec których sąd następnie umorzył postępowanie z powodu znikomej szkodliwości społecznej ich czynów. Aż 49% podejrzanych złożyło wniosek o skazanie w trybie z art. 335 k.p.k. ale nie wszystkie te wioski zostały uwzględnione – w dwóch przypadkach sąd odmówił wydania wyroku zgodnego z wnioskiem i umorzył postępowanie wobec znikomej szkodliwości społecznej czynów. Aktywną obronę podjęło zaledwie 17% oskarżonych.

Pomiędzy postawą procesową oskarżonych a końcowym wynikiem postępowania zachodzi widoczna zależność. Co oczywiste, wśród osób uniewinnionych i tych wobec których postępowanie umorzono ze względu na brak szkodliwości społecznej, dominują oskarżeni którzy się nie przyznali. Aktywną obronę podjęło 45% oskarżonych z tej grupy, podczas gdy ogółem uczyniło to tylko 17% wszystkich oskarżonych, a w grupie skazanych i objętych warunkowym umorzeniem zaledwie 13%. Składania wyjaśnień odmówiło tylko 18% z osób które nie zostały następnie skazane, a przy tym pomimo odmowy składania wyjaśnień, osoby te podjęły aktywną obronę.

Natomiast jeśli rozważyć jak kształtują się końcowe rezultaty procesu w ramach każdej z grup oskarżonych którzy przyjęli jedną z wyszczególnionych postaw, (to znaczy jeśli analizować dane zawarte w tab. 5.11. według wierszy, a nie kolumn), okazuje się że spośród 25 oskarżonych którzy się nie przyznali lub nie zajęli stanowiska co do przyznania się, uniewinnionych lub objętych umorzeniem wobec znikomej szkodliwości społecznej zostało 8, co daje 32%, podczas gdy wśród wszystkich oskarżonych, frakcja ta stanowi tylko 14%. Spośród 13 osób które podjęły aktywną obronę, uniewinnionych lub objętych umorzeniem zostało 5, co stanowi 38%.

194

Z przytoczonych liczb wynika wniosek, że w sprawach dotyczących wyłudzania płatności bezpośrednich, postępowania w których oskarżeni przyjęli aktywną postawę, wyraźnie częściej kończyły się w sposób dla nich korzystny.

Tab. 5.12. Postawa procesowa oskarżonych – inne subsydia z środków Unii Europejskiej l.p. Postawa

procesowa oskarżonego

Skazani oraz osoby wobec których postępowanie warunkowo umorzono Uniewinnieni od wszystkich zarzutów oraz oskarżeni wobec których postępowanie umorzono wobec znikomej szkodliwości społecznej Oskarżeni przeciwko którym w trakcie badania akt toczyło się postępowanie Podejrzani wobec których umorzono śledztwo Razem Liczba osób % Liczba osób % Liczba osób

% Liczba osób % Liczba osób

% 1. Nie przyznanie się,

odmowa składania wyjaśnień, brak aktywnej obrony

1 2% 0 0% 0 0% 1 20% 2 2%

2. Nie przyznanie się, odmowa składania wyjaśnień, podjęcie aktywnej obrony

3 6% 0 0% 2 10% 0 0% 5 6%

3. Nie przyznanie się, składanie wyjaśnień, brak aktywnej obrony

12 23% 13 93% 3 16% 4 80% 32 36%

4. Nie przyznanie się, składanie wyjaśnień, podjęcie aktywnej obrony 13 25% 1 7% 14 74% 0 0% 28 31% 5. Przyznanie się, odmowa składania wyjaśnień, wniosek z art. 335 kpk 2 4% 0 0% 0 0% 0 0% 2 2% 6. Przyznanie się, odmowa składania wyjaśnień 0 0% 0 0% 0 0% 0 0% 0 0% 7. Przyznanie się, składanie wyjaśnień, wniosek z art. 335 kpk 18 34% 0 0% 0 0% 0 0% 18 20% 8. Przyznanie się, składanie wyjaśnień 3 6% 0 0% 0 0% 0 0% 3 3% 9. Brak stanowiska co do przyznania się, składanie wyjaśnień 0 0% 0 0% 0 0% 0 0% 0 0% Razem 52 100% 14 100% 19 100% 5 100% 90 100%

195

Wykr. 5.6. Postawa procesowa oskarżonych – inne subsydia z środków Unii Europejskiej

Tab. 5.12. pokazuje, że w sprawach dotyczących wyłudzania innych form pomocy z środków unijnych niż płatności bezpośrednie, z prawa do odmowy składania wyjaśnień skorzystało łącznie 8 % oskarżonych. Do zarzuconych przestępstw przyznało się tylko 25 % oskarżonych. Wniosek o skazanie w trybie z art. 335 k.p.k złożyło 22% podejrzanych. Aktywną obronę podjęło natomiast 37%.

Wśród uniewinnionych i osób wobec których postępowanie umorzono ze względu na brak szkodliwości społecznej, nie było ani jednej, która się przyznała. Wszyscy oskarżeni z tej grupy złożyli wyjaśnienia. Natomiast aktywną obronę podjęła tylko jedna osoba, co stanowi 7% wszystkich uniewinnionych. Z kolei spośród 33 oskarżonych którzy aktywnie się bronili, postępowanie zakończyło się tylko co do 17. Aż 16 z nich zostało skazanych.

Prowadzi to do dość zaskakującego wniosku, że w przypadku spraw dotyczących wyłudzania subsydiów innych niż płatności bezpośrednie, aktywność oskarżonych nie miała wpływu na końcowy rezultat procesu.

Porównanie danych zawartych w tab. 5.11. i tab. 5.12. pokazuje, że w sprawach dotyczących płatności bezpośrednich, oskarżeni ponad dwukrotnie częściej przyznawali się i dobrowolnie poddawali uzgodnionej karze. Dwukrotnie rzadziej podejmowali też aktywną obronę. Jako prawdopodobne wyjaśnienie takiego stanu rzeczy można podać mniejszy ciężar gatunkowy tych spraw – w większości przypadków chodziło o wyłudzenie kwoty nie przekraczającej 10 000 złotych - oraz właściwości osobiste i stan majątkowy oskarżonych, w przeważającej części niezamożnych i nieobeznanych z prawem.

Linie obrony oskarżonych którzy nie przyznali się i zdecydowali się złożyć wyjaśnienia były zależne od okoliczności sprawy, ale można dostrzec wśród nich powtarzające się motywy.

196

Oskarżeni o wyłudzanie płatności bezpośrednich powoływali się zwykle na brak umyślności, spowodowany własnym subiektywnym przekonaniem o spełnianiu warunków otrzymania dopłat.

Najprostszą wariantem tej linii obrony, spotykanym w badanych sprawach, było wyjaśnianie iż do zawarcia we wniosku o przyznanie płatności niezgodnych z prawdą informacji doszło na skutek nieznajomości przepisów lub ich błędnego rozumienia45.

Inna taktyka obrony, stosowana w przypadku zarzucenia pobierania dopłat na nieużytki, polegała na wyjaśnieniu, że oskarżony powierzył utrzymywanie gruntu w należytym stanie innej osobie i w chwili składania wniosku o przyznanie płatności nie wiedział o tym, że osoba ta nie wywiązała się ze swojego zobowiązania. Wyjaśnienia o takiej treści złożone zostały w pięciu badanych sprawach46. We wszystkich przypadkach, umowa na którą powoływał się oskarżony została rzekomo zawarta w formie ustnej. W trzech z nich, świadkowie nie potwierdzili wersji podanej przez oskarżonych, zaś w jednym prokurator dał wiarę wyjaśnieniom podejrzanego, nie przeprowadzając ich weryfikacji. Natomiast w jednym przypadku świadek, ojciec oskarżonego, potwierdził prawdziwość jego wyjaśnień i postępowanie zakończone zostało prawomocnym uniewinnieniem.

Z pośród oskarżonych o wyłudzanie innych form unijnej pomocy, względnie spójną grupę stanowili oskarżeni broniący się przed zarzutem zawyżenia cen maszyn kupowanych od podstawionych pośredników. Składali oni wyjaśnienia realizujące jeden z czterech wariantów:

1) w wariancie pierwszym, utrzymywali że wzrost ceny spowodowany jest dokonaniem przez pośrednika modyfikacji zwiększających wartość urządzeń, to jest dodaniem dodatkowego wyposażenia lub programu sterującego, oraz przeprowadzeniem konfiguracji i połączeniem kupowanych maszyn w funkcjonalną całość,

2) w wariancie drugim, kilkakrotny wzrost ceny miał być spowodowany dodaniem wyjątkowo długiej gwarancji na sprzedawane maszyny,

3) w wariancie trzecim, wyjaśnili że nie mieli świadomości iż cena jest zawyżona, nie wiedzieli że maszyny można nabyć taniej,

4) w wariancie czwartym, starali się zepchnąć odpowiedzialność na inne osoby, twierdząc że bezpośrednio nie zajmowali się zakupami w ramach projektu.

Wyjaśnienia składane w sprawach dotyczących oszustw popełnionych w inny sposób - jeżeli oskarżeni je składali – były zbyt mocno związane z realiami konkretnego kazusu, aby można wyciągać z nich wnioski uogólniające.