Dokumenty sfałszowane, poświadczające nieprawdę i nierzetelne

Do tej pory mowa była o dokumentach, bez rozróżnienia czy chodzi o dokumenty autentyczne i wiarygodne, czy też nie. Trzeba jednak brać pod uwagę, że nie wszystkim dokumentom można dawać wiarę. Dokumenty mogą zostać sfałszowane, zaś treść autentycznych dokumentów może być niezgodna z prawdą. Do informacji zwartych w dokumentach nie należy podchodzić bezkrytycznie. Jednocześnie zaś, każdy podrobiony, poświadczający nieprawdę czy nierzetelny dokument ujawniony w sprawie, jest śladem wskazującym na popełnienie oszustwa.

4.3.1. Dokumenty sfałszowane

Ślady podrobienia bądź przerobienia dokumentu mogą być różne, w zależności od techniki zastosowanej przez fałszerza i jego umiejętności. Należy pamiętać, że w omawianych sprawach fałszowane są dokumenty pozbawione zabezpieczeń technicznych. Ich jedynym zabezpieczeniem jest podpis i ewentualnie odcisk pieczęci, aczkolwiek w przypadku niepodpisanych faktur brak nawet takich „zabezpieczeń”. Badanie autentyczności podpisów i odcisków stempli to klasyczne zagadnienie z zakresu techniki kryminalistycznej, któremu poświęcono bardzo bogatą literaturę, toteż w niniejszej pracy zostało pominięte.

Jednakże ślady fałszerstwa może zawierać nie tylko podpis czy odcisk pieczęci umieszczony na dokumencie, ale także treść dokumentu i jego forma graficzna. Według przewodnika opracowanego na zlecenie OLAF przez grupę ekspertów z państw członkowskich, podejrzenia powinny wzbudzić dokumenty odbiegające od powszechnie stosowanych wzorów. Badając formę dokumentów należy zwrócić uwagę na:

1) faktury i pisma bez logo firmy,

2) faktury drukowane na innym papierze niż pozostałe,

3) widoczne różnice w rodzaju, rozmiarze, ostrości i kolorze czcionki w tym samym dokumencie,

4) wymazane albo wykreślone dane, 5) ręcznie wpisane kwoty,

6) brak lub nadmiar liter, brak ciągłości w linii tekstu,

7) nienormalnie ostre krawędzie oficjalnych pieczęci lub ich nietypowy kolor, wskazujący na wykorzystanie drukarki komputerowej,

8) identyczne podpisy tej samej osoby na różnych dokumentach, sugerujące możliwość ich podrobienia w formie wydruku komputerowego,

9) liczne podpisy nakreślone w podobnym stylu albo tym samym narzędziem piszącym na dokumentach pochodzących z różnych okresów czasu,

10) identyczne położenie względem siebie odcisku pieczęci i odręcznego podpisu w całym zestawie dokumentów, sugerujące podrobienie podpisu za pomocą wydruku 57.

57 Detection of forged documents in the field of structural actions. A practical guide for managing authorities

elaborated by a group of Member States' experts coordinated by OLAF's unit D2- Fraud Prevention, pkt 2.1., s.

141

Z kolei w treści dokumentów, podejrzenia powinny wzbudzić:

 niezwykłe daty, kwoty, notatki, obliczenia lub numery telefonów,

 błąd obliczeniowy w fakturze lub dowodzie zapłaty generowanym przez komputer, np. łączna kwota nie zgadza się z sumą cząstkowych kwot transakcji,

 brak obligatoryjnego elementu faktury: daty, numeru identyfikacji podatkowej, numeru faktury,

 brak danych kontaktowych firm lub osób, takich jak numer telefonu,

 brak numerów seryjnych na fakturach i dowodach dostawy dla towarów, które są zazwyczaj oznaczone numerami seryjnymi (elektronika, linie produkcyjne, itp.),

 niejasny opis towarów lub usług,

 numery rachunków bankowych niezgodne z stosowanymi standardami, np. zbyt mało cyfr58.

Za narażone na fałszerstwa uznano w szczególności: 1) umowy,

2) dokumenty tożsamości, 3) Curriculum Vitae, 4) gwarancje bankowe, 5) bilanse,

6) faktury (papierowe i elektroniczne), 7) ewidencje czasu pracy,

8) listy obecności,

9) zaświadczenia o niezaleganiu z podatkami i składkami na ubezpieczenia społeczne59. Z kolei według K. Wiciaka, do dokumentów narażonych na fałszerstwo w związku z ubieganiem się o dofinansowanie z funduszy unijnych zaliczane są:

1) zaświadczenia o wpisie do ewidencji działalności gospodarczej (obecnie – Centralnej Ewidencji i Informacji Działalności Gospodarczej),

2) odpisy z Krajowego Rejestru Sądowego, 3) zaświadczenia o nadaniu numeru REGON, 4) zaświadczenia o nadaniu numeru NIP,

5) zaświadczenia o niezaleganiu w uiszczeniu podatków,

6) zaświadczenia z ZUS o niezaleganiu z opłatą składek na ubezpieczenie, 7) koncesje i zezwolenia,

8) umowy sprzedaży,

9) informacje o certyfikatach,

10) dokumenty założycielskie poszczególnych podmiotów,

58 Detection of forged documents… pkt 2.2., s. 13-14.

142

11) protokoły z etapów wykonywanego przedsięwzięcia, 12) protokół odbioru wykonanego przedsięwzięcia60.

Odnosząc się do powyższego wyliczenia należy dodać, że obecnie Centralna Ewidencja i Informacja Działalności Gospodarczej (CEIDG) jest ogólnie dostępna przez Internet, a zaświadczenia o wpisie do niej nie są już wydawane. Zamiast tego można pobrać wydruk treści wpisu. Ewentualne fałszerstwo takiego wydruku jest zatem bardzo łatwe do wykrycia – wystarczy porównać go z danymi dostępnymi w serwisie internetowym. Odnosi się to również do Krajowego Rejestru Sądowego, który także dostępny jest w sieci.

W zbadanym materiale posłużenie się podrobionym dokumentem występowało rzadko, łącznie w zaledwie w dziesięciu sprawach, co stanowi 7% spraw przebadanych. Podrobione zostały dokumenty następujących rodzajów:

1) zapytania ofertowe,

2) oferty potencjalnych dostawców,

3) zaświadczenie o stanie konta bankowego,

4) oświadczenie sprzedającego (dostawcy) o uiszczeniu całej ceny (otrzymaniu pełnej zapłaty za dostawę),

5) listy obecności na konferencji, 6) zwolnienie lekarskie,

7) faktury.

Ponadto, we wszystkich przypadkach oszustwa polegającego na podszywaniu się pod zmarłego rolnika, których w zbadanych sprawach było siedem, oraz w jedynym przypadku podszycia się pod osobę żyjącą, podrobione zostały podpisy pod wnioskami o przyznanie płatności. Przypadki te pominięto w tab. 4.2. i na wykr. 4.1. gdyż stanowią specyficzną, izolowaną grupę, pod względem schematu działania nie mającą cech wspólnych z pozostałymi.

Tab. 4.2. Rodzaje dokumentów podrobionych w zbadanych sprawach L.p. Rodzaj dokumentu Sprawy w których posłużono

się podrobionymi dokumentami Podrobione dokumenty Liczba spraw % Liczba sztuk % 1 Zapytanie ofertowe 2 20% 2 9%

2 Oferta potencjalnego dostawcy 2 29% 7 30%

3 Zaświadczenie o stanie konta

bankowego

1 10% 1 4%

4 Oświadczenie sprzedającego o

uiszczeniu całej ceny ^{2 20% 2 9%}

5 Lista obecności na konferencji 1 10% 3 13%

6 Zwolnienie lekarskie 1 10% 1 4%

7 Faktura 1 10% 7 30%

8 Razem 10 100% 23 100%

143

Wykr. 4.1. Rodzaje dokumentów podrobionych w zbadanych sprawach

W przypadku zapytań ofertowych i ofert, podrabiano zarówno dokumenty w formie papierowej jak i wydruki wiadomości e-mail zawierających ofertę.

Jak wynika z tab. 4.2. rodzaje podrabianych dokumentów były zróżnicowane i żaden z nich nie występuje wyraźnie częściej od innych. Można jedynie wskazać, że większość związana jest z wykazaniem wysokości wydatków kwalifikowalnych – faktury, oferty, zapytania ofertowe. Nieliczna populacja spraw w których nastąpiło posłużenie się podrobionym dokumentem nie pozwala na wyciąganie dalej idących wniosków.

Dokumentami przerobionymi posłużono się tylko w dwóch spośród zbadanych spraw. W jednym przypadku chodziło o przerobienie dat wystawienia na fakturach, w drugim o przerobienie nazgłoszeniu robót budowlanych daty wpływu tego zgłoszenia do starostwa.

4.3.2. Dokumenty poświadczające nieprawdę i nierzetelne

Rozróżnienie na dokumenty poświadczające nieprawdę i nierzetelne, doniosłe dla kwalifikacji prawnej, z kryminalistycznego punktu widzenia nie ma większego znaczenia. W obydwu przypadkach chodzi o dokumenty autentyczne, których treść rozmija się z prawdą, albo co najmniej nie zawiera całej prawdy.

Poświadczenie nieprawdy to przestępstwo z art. 271 § 1 kk. Poświadczającym nieprawdę jest autentyczny dokument wystawiony przez funkcjonariusza publicznego lub inną uprawniona osobę, którego treść potwierdza zaistnienie mających znaczenie prawne okoliczności które nie miały miejsca, albo te okoliczności przeinacza, względnie zataja ich zaistnienie61.

Nierzetelność dokumentu to pojęcie występujące się w art. 297 § 1 kk. Nierzetelnym jest autentyczny dokument, którego treść zawiera informacje nieprawdziwe lub niepełne, lub ujęte w

144

taki sposób, że może sugerować stan rzeczy niezgodny z rzeczywistością62 . W szczególności dokumentem nierzetelnym jest każdy dokument poświadczający nieprawdę, ale praktyczne znaczenie ma przede wszystkim nierzetelność dokumentów którym nie można przypisać poświadczenia nieprawdy, jako że niczego nie poświadczają, np. umów. Dlatego nierzetelnymi są dokumenty wytworzone w celu upozorowania różnych zdarzeń, w tym zwłaszcza rzekomych transakcji gospodarczych.

Rozróżnienie pomiędzy dokumentem poświadczającym nieprawdę a nierzetelnym w praktyce nastręcza wiele trudności, a orzecznictwo dalekie jest od jednolitości. Ponieważ jest to zagadnienie ściśle prawne, a niniejsza praca koncentruje się na aspektach kryminalistycznych, poprzestanie na wyliczeniu zaobserwowanych rozbieżności.

W zbadanym materiale wystąpiło kilka kategorii dokumentów, które w jednych sprawach traktowane były jako poświadczające nieprawdę, a w innych jako „zaledwie” nierzetelne. Były to:

1) faktury,

2) protokoły zdawczo-odbiorcze,

3) pokwitowania odbioru gotówki (druki KW).

Ponadto – co zdumiewające – za poświadczające nieprawdę uznano w jednej ze spraw oferty od potencjalnych dostawców. Jako nierzetelne zakwalifikowano natomiast:

1) pisemne oświadczenie o niezaleganiu przez wnioskodawcę z podatkami i składkami na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne,

2) list CMR,

3) polecenia wyjazdów służbowych,

4) rozliczenia miesięcznych przejazdów samochodem, 5) listy płac.

Powyższe wyliczenia wskazują, że kwalifikacja prawna poszczególnych stanów faktycznych jest dość przypadkowa. Szczególnie dużo wątpliwości dotyczy faktur, na temat których istnieje bogate orzecznictwo Sądu Najwyższego. W świetle dominującej w ostatnich latach linii orzecznictwa, faktura może być dokumentem poświadczającym nieprawdę63. Zastrzec jednak trzeba, że ewentualne poświadczenie nieprawdy może dotyczyć tylko tych informacji, których umieszczenie na fakturze jest obowiązkowe64. Niezgodność z faktami dodatkowych danych wpisanych przez wystawcę faktury nie grozi odpowiedzialnością karną.

Ślady niezgodności z prawdą bądź innej nierzetelności dokumentów zawarte są w ich treści. Ujawnić można je na ogół jedynie przez konfrontację z innymi śladami, ale nawet nie mając informacji z innych źródeł, często da się wytypować dokumenty podejrzane. Według ekspertów działających na zlecenie OLAF, podejrzenie powinny wzbudzić zwłaszcza następujące

62 O. Górniok, [w:] O. Górniok, S. Hoc, M. Kalitowski, S. M. Przyjemski, Z. Sienkiewicz, J. Szumski, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, Kodeks karny, t. II, Komentarz do artykułów 117-363, Gdańsk 2005, s. 443; R. Zawłocki [w:] A. Wąsek (red.) Kodeks karny. Cześć szczególna, t. II, Warszawa 2005, s. 1177.

63 Postanowienie SN z dnia 25.02.2014, sygn. akt IV KK 426/13, opubl. LEX nr 1441283; uchwała 7 sędziów SN

z dnia 24.01.2013 r. sygn. akt I KZP 21/12, opubl. OSNKW 2013, nr 2, poz. 14; wyrok SN z dnia 20.01.2004, sygn. akt IV KK 183/03, opubl. LEX nr 83757; uchwała 7 sędziów SN z dnia 30.09.2003 r. sygn. akt I KZP 22/03, opubl. OSNKW 2003, nr 9-10, poz. 75 .

64 W. Zontek, Co jest prawdą na fakturze? Rozważania o koniecznej i niekoniecznej treści faktury VAT w

145

okoliczności:

1) adres dostawcy taki sam jak adres zamawiającego,

2) adres dostawcy lub beneficjenta w podmiocie dostarczającym domicylu (wirtualnym biurze),

3) niezwykła liczba płatności dla jednego odbiorcy lub do odbiorców mających ten sam adres,

4) faktury i rachunki wystawione przez podmioty nie zarejestrowane w ewidencji działalności gospodarczej lub innych właściwych rejestrach,

5) dane zawarte w dokumencie widocznie różniące się od danych w podobnym dokumencie wydanym przez ten sam organ,

6) faktury wystawione przez nowo utworzoną spółkę,

7) niespójność pomiędzy datami faktur wystawianych przez ten sam podmiot i ich numerami, np. faktura nr 152 wystawiona 25 marca 2012 roku, a faktura nr 103 wystawiona 30 lipca 2012 roku,

8) faktury nie pasujące do oferty pod względem ceny, jakości i ilości, typu produktu lub opis produktu albo usługi,

9) dokument podpisany w imieniu spółki przez osobę, która nie figuruje we właściwym rejestrze jako osoba umocowana do działania w jej imieniu,

10) niespójność między informacjami umieszczonych na stronie internetowej podmiotu i wystawioną fakturą: np. działalność jednostki nie pasuje do fakturowanych towarów lub usług65.

Nie można zapominać, że do wprowadzenia w błąd mogą także posłużyć całkowicie rzetelne dokumenty, jeżeli sprawca przedstawi je w niewłaściwym kontekście.