Środkowa epoka brązu w Mezopotamii i Syrii

Środkowy brąz w Mezopotamii zaczął się na początku II tys. p.n.e. i trwał do roku 1595 p.n.e. Za koniec epoki brązu uznaje się atak Mursilisa I, władcy hetyckiego, na Babilon. Najazd Mursilisa był jedynie jednokrotnym epizodem. Doprowadził jednak do zmiany dynastii panującej w Babilonie. Dynastia starobabilońska została obalona, nastąpił okres ciemny, po którym panowanie w Babilonii objęci Kasyci.

Pod koniec III tys. p.n.e. nastąpiły silne zmiany związane z wahnięciem klimatycznym, od-czuwalnym w okresie postakadyjskim na syryjskiej Dżazirze. Nastąpił wtedy regres osadnictwa w tym regionie. Zjawisko to obejmowało nie tylko Dżazirę, ale cały obszar od Egiptu, przez Lewant, po Mezopotamię. Zmiany klimatyczne nie doprowadziły jednak do pustek osadniczych oraz dramatycznych głodów. Sytuację tę wykorzystały jednak zachodniosemickie plemiona Amorytów. Amoryci pojawili się w Mezopotamii już w okresie Ur III. Początkowo integrowali się i byli aktywnymi członkami społeczeństwa. Z czasem zaczęły jednak następować napady i najazdy amoryckie.

Obecność Amorytów była jedną z przyczyn upadku państwa III dynastii z Ur. Na początku II tys. p.n.e. Mezopotamia zajęta została w dużym stopniu przez plemiona amoryckie. Nie znamy języka amoryckiego, znane są tylko ich imiona pozwalające na zaklasyfikowanie ich języka do rodziny języków zachodniosemickich. Nie powstały żadne inskrypcje w języku amoryckim. Amoryci przyjęli miejscową kulturę mezopotamską. Zmieniły się jednak konwencje i style w sztuce.

Najważniejsi władcy panujący na początku II tys. p.n.e. pochodzi z dynastii amoryckich. Amorytami byli m.in. Hammurabi, władca Babilonu, Zimri-Lim, władca Mari, Szmaszi-Adad I oraz władcy Isin-Larsy. Na północy istniały także państwa huryckie, które odgrywały znaczącą rolę.

W okresie starobabilońskim, za panowania Hammurabiego, Babilonia z małego miasta-państwa stała się potężnym państwem terytorialnym sięgającym aż do Mari. Powstała także bogata, pełna przepychu metropolia, jaką był Babilon. Jednak nie jest możliwe przebadanie warstw starobabilońskich w samym mieście Babilon, gdyż znajdują się obecnie pod poziomem wód gruntowych.

Terakoty odciskane w formach były zabytkami charakterystycznymi dla okresu starobiloń-skiego. Z jednej strony terakoty były płaskie, a z drugiej znajdowało się przedstawienie. Na terakotach znajdowały się być może sceny religijne. Nie stanowiły one sztuki elitarnej, były dostępne dla zwykłej ludności. Na terakotach przedstawiano także sceny z życia codziennego przeciętnych warstw społecznych. Motywy wielokrotnie powtarzające się obejmują rzemieślni-ków, bóstwa, zwierzęta, liczne psy, w tym sukę karmiąca szczenięta, sceny mitologiczne oraz liczne sceny erotyczne. Jedna z terakot przedstawia Isztar ze skrzydłami. Z terakoty produ-kowano także maski demonów oraz figurki. W żadnym innym okresie nie powstało tak dużo wyrobów terakotowych.

Stolicą amoryckiego państwa Szmszi-Adada I, istniejącego równocześnie z państwem Ham-murabiemu, było miasto Szubat-Enlil. Jego synowie, “wicekrólowie”, rezydowali w Ekallatum

i w Mari. Z państwem Szamszi-Adada I wiąże się ceramika w stylu Chabur malowana na brą-zowo, a także inne ciemne kolory. Dekoracja składała się z prostych wzorów geometrycznych. Ceramika Chabur występowała w północnej Mezopotamii na początku II tys. p.n.e.

W Tell Arbid znajdują się warstwy chaburskie, które wyróżniają się obecnością licznych, wykorzystywanych wielokrotnie grobów posiadających sklepienie w postaci łuku prawdziwego. W grobowcach tych znajdują się pochówki wtórne. Znaleziono przedmioty z niewypalanej gliny pochodzące z okresu kultury Chabur. Przedmioty te na miejscu nasączano i utwardzano. Były to małe wyroby umieszczone na ławach w domach, które prawdopodobnie pełniły funkcję zabawek. Znajdowały się wśród nich kilkucentymetrowe stoliki, krzesełka, miseczki, a także figurki, które można interpretować jako lalki. W jednym miejscu znaleziono liczne zestawy takich “zabawek”.

W środkowym brązie najważniejszymi stanowiskami były Mari, Tell Leilan (Szubat-Enlil) i Ebla. Tell Leilan było ważnym ośrodkiem i stolicą państwa Szamszi-Adada I. Na stanowisku znajdowane są budynki używane osobiście władcę.

Pałac wczesnodynastyczny w Mari powstał najprawdopodobniej w okresie WD III. Później na jego miejscu powstał Pałac Zimri-Lima, zbudowany nad pałacem wczesnodynastycznym. Pałac Zimri-Lima powstawał od czasów III dynastii z Ur w wielu fazach. Został rozbudowany przez Szamszi-Adada I. Zimri-Lim był jego ostatnim mieszkańcem. Pałac był uważany za cud architektoniczny, a jego sława rozciągała się na całą Mezopotamię. Władca z Ugarit zapisał, że bardzo chciałby pojechać do Mari i zobaczyć słynny pałac wraz z dziedzińcem palm. Pałac został zburzony przez Hammurabiego.

Pałac był olbrzymi. Składał się z 260 pomieszczeń. Co najmniej w pewnej części był budowlą piętrową. Pałac w Mari był drugim pod względem rozmiaru pałacem, jaki powstał w Mezopotamii, po pałacu w Dur-Kurigalzu z późnego brązu.

Do pałacu prowadziło wejście na osi łamanej. Centralne pomieszczenie dawniej uważano za salę tronową, obecnie uznaje się, że była to kaplica. Przestrzeń rozplanowana była w spo-sób typowo mezopotamski, w odróżnieniu do pałacu w Ebli amoryckiej. Cała zabudowa była skoncentrowana wokół dziedzińców. W pobliżu dziedzińca znaleziono malowidło “Inwestytura Zimri-Lima”. Dziedzińce otoczone były podłużnymi pomieszczeniami poprzecznymi. Trzeba było przejść przez poprzeczne pomieszczenie, aby z dziedzińca dojść do sali tronowej, co jest typowe dla pałaców mezopotamskich. Pałac był badany przez André Parrot.

W pałacu znaleziono archiwum 20 tysięcy tekstów klinowych, związanych z Zimri-Limem, które w dużej części opisują życie pałacu w okresie jego panowania. Kaplicy przypisano jej funkcję ze względu na znajdujące się tam malowidło o charakterze religijnym, które jest uwa-żane za najstarsze w pałacu. Pochodzi prawdopodobnie z okresu III dynastii z Ur. Na górze przedstawiono boginię Isztar, a na dole boga Sina.

W narożniku głównego dziedzińca znajdowało się małe malowidło przedstawiające inwesty-turę Zimri-Lima. Na ścianach znajdowały się też inne malowidła przedstawiające procesję i prowadzenie byka ofiarnego. Ściany ozdobione malowidłami były osłonięte dachem, aby uchro-nić malowidła przed deszczem.

Pałac ozdobiony był malowidłami, wypełniony kobiercami i cennymi przedmiotami, któ-rych opisy znajdują się w tekstach. Dawniej główny dziedziniec nazywany był, na podstawie inskrypcji, dziedzińcem palm. Odkryto jednak zagłębioną w posadzce konstrukcję w central-nej części dziedzińca, która mogła służyć do zamontowania wysokiej konstrukcji. Był może w centralnej części dziedzińca znajdowała się sztuczna palma ze szlachetnych metali, która była przedmiotem zachwytu władcy Ebli. Jest to jednak tylko hipoteza.

Znaleziono malowidło wykonane na wzór kilimu – dywanu, znajdujące się na ścianie. Mie-ściła się na nim scena przedstawiająca inwestyturę władcy z udziałem Isztar. Scena ta nazywana

jest czasem inwestyturą Zimri-Lima, choć nie ma żadnych powodów, by przypuszczać, że na scenie jest pokazany Zimri-Lim, a nie inny władca. Istnieje hipoteza mówiąca, że to malowi-dło, znaleziono in situ, jest jednym z najstarszych malowideł w Pałacu Zimri-Lima, a zatem z pewnością nie przedstawia tego władcy.

W Pałacu Zimri-Lima znaleziono rzeźbę bogini z wazą o wysokości około 150 cm, która stała na postumencie. Rzeźba posiadała otwór podłużny biegnący wewnątrz rzeźby do naczynia. Otworem tym mogła być doprowadzano woda, która potem wypływała z wazy. W tym samym pomieszczeniu znaleziono jeden z posągów przodków.

Wszystkie budowle mezopotamskie są znajdowane na poziomie parteru. Pałac w Mari miał ściany o grubości sięgającej 4 m, które mogły utrzymywać piętro. Czasami znajdowane są ma-kiety architektoniczne, które świadczą o istnieniu górnych kondygnacji w niektórych pałacach. Gdy Hammurabi zniszczył pałac, piętro zburzono. Powstało jednak zawalisko, które uchroniło przed erozją ściany dolnej kondygnacji.

W Pałacu w Mari znaleziono malowidła opowiadające integralną historię, znajdujące się w górnych warstwach ruin pałacu w dwóch sąsiadujących ze sobą pomieszczeniach. Prawdo-podobnie malowidła te pochodziły z pomieszczenia znajdującego się na górnej kondygnacji. Pomieszczenie to uległo zawaleniu, a malowidła z jego ścian spadły do dwóch oddzielnych po-mieszczeń dolnej kondygnacji. Malowidła stanowiące integralną całość znalazły się w ten sposób w dwóch oddzielnych pomieszczeniach.

W Mari znajdowały się rzeźby przedstawiające wcześniejszych władców m.in. Isztup-Iluma i Puzur-Isztara. Posąg Puzur-Isztara został zabrany w czasie najazdu z Mari, gdyż posiadał tiarę. Jego głowa znajduje się obecnie w Muzeum Archeologicznym w Stambule. W pałacu znajdowały się łazienki z działającym do dziś systemem kanalizacyjnym oraz kuchnie z wypo-sażeniem kuchennym. Znaleziono formy terakotowe, które mogły służyć do wypieku chleba.

Tell Sakka jest stanowiskiem położonym w Syrii, na którym znaleziono fragmenty malo-wideł o motywach mezopotamskich np. koziołka wspinającego się na krzew. Inny fragment malowidła z Tell Sakka przedstawia scenę o wyraźnych inspiracjach egipskich. Malowidła były rozpowszechnione w pałacach mezopotamskich, ale niewiele spośród nich zachowało się do na-szych czasów.

W Alalach znaleziono fragmenty fresków z motywami minojskimi. W następnych latach na innych stanowiskach znaleziono kolejne malowidła z widocznymi inspiracjami egejskimi. Jed-nym z tych stanowisk było w Tel Kabri w Galilei. Było to bogate miasto z fortyfikacjami miejskimi, murami oraz pałacem władcy. W obrębie stanowiska znaleziono małe fragmenty malowideł na podłodze o motywach geometrycznych i floralnych. Gorzej zachowane było ma-lowidło ścienne, podobne do malowideł w Akrotiri na Santorynie. Znaleziono także fresk pej-zażowy z przedstawieniem łodzi oraz wybrzeża morskiego. Tego typu malowidła, być może późniejsze, występują również w Qatnie.

Malowidła w Mari i inne malowidła bliskowschodnie powstały przy wykorzystaniu techniki al secco. Technika fresku znana była na Krecie już od XIX w. p.n.e. Malowidła w Alalach, Tel Kabri i Qatnie wykonano kreteńską techniką fresku. Mimo wystąpienia tych pojedynczych precedensów technika fresku na dobre pojawiła się w Mezopotamii dopiero w okresie helle-nistycznym, a freski z wymienionych miast były ewenementem. Mogły być wykonane przez artystów kreteńskich, w stylu kreteńskim i techniką kreteńską.

W Aleppo, stolicy państwa Halab, jednego z najsilniejszych państw w okresie staroba-bilońskim, znajduje się mało pozostałości z tego okresu. Halab jest wymienione w liście do Zimri-Lima wraz z Qatną i Babilonem. W liście wymieniono władców wasalnych, zależnych od państwa. Halab miał za sobą 20 państw wasalnych, a Mari tylko 15 władców wasalnych.

Ruiny Halab znajdują się w centrum obecnego Aleppo, na tellu z cytadelą, która w czasach późniejszych została przebudowana do postaci obwarowanej twierdzy. Na jej terenie znajdują się również budowle z późniejszych okresów, co utrudnia wykopaliska. Na cytadeli prowadzono wykopaliska niemieckie, obejmujące swoim zasięgiem zaledwie mały skrawek terenu, który nie został zabudowany. Na głębokości kilkunastu metrów znaleziono świątynię z około roku 1900 p.n.e., z początków epoki żelaza. W Halab nie znaleziono dotąd pozostałości materialnych z okresu starobabilońskiego.

W środkowym brązie Szubat-Enlil i Ebla były ważnymi ośrodkami. Ebla nie została wspo-mniana w liście do Zimri-Lima, gdyż była prawdopodobnie podległa Halab. Z okresu wcze-snodynastycznego w Ebli znany jest Pałac G. Potem Ebla została zniszczona przez Sargona lub Naram-Sina. Nastąpił okres mniej pomyślny w historii miasta. Początek II tys. p.n.e. to ponowny okres prosperity ośrodka, z którego zachowało się bardzo dużo pozostałości.

Poza Pałacem G, wszystkie najważniejsze budynki w Ebli powstały w środkowym brązie. Wykopaliska koncentrują się wyłącznie na terenie akropolu. Odkopano prawie wyłącznie pałace i budowle publiczne, a nie są znane domy mieszkalne. Wiele cech urbanistycznych, np. system fortyfikacji, ma swoje analogie w Lewancie. Występuje wiele analogii między środkowym brązem w Lewancie i Palestynie a Syrią w tym okresie. Być może są one związane z migracjami Amorytów i Hurytów.

Na początku XX w. p.n.e. w Ebli powstały potężne, typowe dla Palestyny, fortyfikacje. Wybudowano wał ziemny o wysokości 20 metrów, wzmocniony u podnóża kamienną okładziną o wysokości 5 metrów. Być może przylegała do niego kamienna skarpa. Około roku 1800 p.n.e. cytadelę otoczono wewnętrznym murem obronnym. Konstrukcją typową również dla południa była brama miejska. W Ebli znajdowały się cztery bramy, z których jedną przebadano. Miała ona 50 metrów długości. Składała się z wejścia, wrót oraz części zasadniczej zawierającej dwa pomieszczenia rozdzielone przyporami i ryzalitami w ścianach. Taki plan bramy komorowej złożonej z 2 lub 4 pomieszczeń jest typowy dla Lewantu w środkowym brązie. Później plan ten został rozbudowany do 3 par pomieszczeń. Oś bramy była łamana, ale późniejsze bramy miały już oś prostą, aby do miasta łatwo można było wjechać rydwanem.

W Ebli istnieją 4 budowle określane jako pałace. Jedną z nich jest Pałac Zachodni, położony na zachód od cytadeli. Ściany zostały wybudowane z cegły murowej na kamiennej podmurówce, podobnie jak w Alalach. Około roku 2000 p.n.e. zaczęły pojawiać się ortostaty pełniące rolę konstrukcyjną i dekoracyjną. Początkowo były to elementy konstrukcyjne w po-staci potężnych bloków kamiennych bez zdobień. Ortostaty zaczęto zdobić reliefami dopiero w późnym brązie, w państwie Hetytów.

Pałac Zachodni miał około 50 pomieszczeń na poziomie parteru. Dziedzińce nie pełniły tak ważnej funkcji integrującej, jak w Mezopotamii. Pałac Zachodni miał tylko jeden duży dziedziniec. Pałac posiadał kilka klatek schodowych, a zatem posiadał piętro lub wyjścia na użytkowy dach.

W pałacu w portyku wejściowym oraz w części oficjalnej, sali tronowej w centrum pałacu, zastosowano kolumny. W wejściu do sali tronowej umieszczono dwie kolumny. Zastosowanie kolumn było nowością w architekturze. Kolumny stały się cechą typową dla zachodniej części Bliskiego Wschodu. Ich pojawienie się stanowiło zapowiedź wznoszenia fasad o konstrukcji bit-hilani. Stosowano kamienne progi. Kamień był łatwiej dostępny niż w Mezopotamii. W pomieszczeniu kuchennym znaleziono kamienne żarna do rozcierania ziaren zbóż.

Pod Pałacem Zachodnim znaleziono puste przestrzenie – naturalne groty połączone między sobą w podziemne sale i tunele. Mieściły się w nich pochówki królewskie. Zidentyfikowano około 10 grobów, w większości obrabowanych już w starożytności. Zbadano trzy z nich, które nazwano Grobami Księżniczki, Pana Kóz i Cystern. Grobowce były bogato wyposażone w

ceramikę, złoto i biżuterię. Nie znaleziono jednak inskrypcji identyfikujących pochowanych tam władców.

Znaleziono “talizman” z kości słoniowej, który był umieszczony w grobie Pana Kóz. Tali-zman ten przedstawiał bankiet pogrzebowy władcy. Jest to motyw, który był obecny także w późniejszym okresie, m.in. w grobowcu Achirama. Na talizmanie prawdopodobnie przedsta-wiono dwóch następców tronu. W grobach znaleziono także dużo importów egipskich, co jest typowe dla Lewantu, a zwłaszcza dla Byblos.

Świątynie w Ebli były bardzo podobnym do siebie i mało zróżnicowane. Zostały wybudo-wane na planie świątyni in antis o prostej osi. We wnętrzu, na głównej osi znajdował się podest lub nisza kultowej. Świątynie miały jedno pomieszczenie i występy murów przed wejściem two-rzącymi anty. Plan ten utrzymywał się w zachodniej Syrii aż do epoki żelaza. Świątynie w Ebli, np. Świątynia D, miały grube ściany, co świadczy o ich możliwej dużej wysokości. We wnętrzu świątyni znaleziono bazy kolumn oraz ołtarz z zagłębieniami.

Nietypową, unikalną budowlą jest struktura P3 w Ebli. Budowla ta została wzniesiona z bloków wapiennych. Ma wymiary 52 na 42 metrów. Ściany mają aż 20 metrów grubości, a zatem pozostają zaledwie trzy metry na pomieszczenie wewnętrzne. Wewnątrz znajdowała się otwarta przestrzeń – wewnętrzny dziedziniec. Była to prawdopodobnie budowla kultowa, ale nie wiadomo, jakiemu bóstwu była poświęcona. Znajdowała się blisko świątyni Isztar. Według jednej z hipotez, w budowli tej trzymano święte lwy Isztar.

Około roku 1800 p.n.e. w Ebli amoryckiej powstała Stela Isztar. Była to stela o układzie pasowym. W górnym rejestrze przedstawiono Isztar w uskrzydlonej kaplicy stojącej na grzbiecie byka. Na steli znajdowały się reliefy przedstawiające procesje religijne oraz sceny mitologiczne. Przedstawiono na niej nakrycia głowy typowe dla Egiptu. Stela przedstawiała święto religijne, któremu towarzyszyło składaniem ofiar.

W Ebli znaleziono także tzw. baseny kultowe oraz kadzielnice, będące mniejszymi odpo-wiednikami basenów. Baseny kultowe były związane ze świątyniami. Mają 50-60 cm długości i są kamiennymi zabytkami z zewnętrznymi ściankami zdobionymi scenami mitologicznymi i kultowymi. Na ściankach przedstawiono uczty rytualne władców, zwierzęta mitologiczne oraz szeregi bogiń. Wewnątrz znajdowały się dwie komory basenowe. Na ścianach zewnętrznych basenów znajdowały się inkrustacje z kości słoniowej oraz elementy zapożyczone z Egiptu.

Znaleziono posągi władców Ebli w zgeometryzowanym stylu. Zdobienia szaty zaznaczano tylko płaskim reliefem. Są to rzeźby charakterystyczne, ale ich styl nie świadczy o wysokich umiejętnościach rzeźbiarzy.

Stanowisko Alalach jest miejscem znalezienia pałacu Yarim-Lima. Była to siedziba władcy o stosunkowo małych rozmiarach. Pałac pochodził z końca XVII w. p.n.e. Yarim-Lim był władcą współczesnym Hammurabiemu. W pałacu znaleziono archiwum tekstów. Tam też po raz pierwszy zastosowano ortostaty. Pałac Yarim-Lima pochodzi mniej więcej z tego samego okresu, w którym wzniesiono Pałac Zachodni w Ebli. W Pałacu Yarim-Lima znajdowały się dwie klatki schodowe. Za zachód od głównego dziedzińca zlokalizowana była część reprezenta-cyjna z pomieszczeniem, w którym znaleziono bazy kolumn.

W części mieszkalnej znaleziono małe fragmenty malowideł ściennych z naturalistycznymi przedstawieniami w stylu minojskim. Część z nich to freski, a nie malowidła al secco. Znaleziono je wysoko w zwalisku, co może świadczyć, że spadły one ze ścian piętra. Budowla nie posiada mezopotamskiej organizacji wokół centralnego dziedzińca lub dziedzińców.

W pałacu znaleziono głowę rzeźby zwaną Głową Yarim-Lima. Nie jest ona jednak inskry-bowana i nie można stwierdzić z pewnością, kogo przedstawiała. Jest to rzeźba wysokiej klasy stanowiąca jedyny przykład tak zaawansowanej techniki rzeźbiarskiej w Syrii w środkowym

brązie. Rzeźbę wykonano z dużą dbałością o szczegóły twarzy oraz fryzurę. Głowa Yarim-Lima jest porównywana z posągami przodków z grobowca królewskiego w Qatnie. W Alalach rozwinięta była także metaloplastyka. Wykonywano figurki wotywne bóstw z metalu.

Stanowisko Tell Leilan było dawną siedzibą Szamszi-Adada I, który nadzorował stamtąd swoich dwóch synów. Miasto zwane było wtedy Szubat-Enlil. Było ono już wcześniej du-żym miastem z cytadelą oraz potężnymi fortyfikacjami. Szmszi-Adad I został włączony do asyryjskich list dynastycznych, ale sam nie odwoływał się do tradycji asyryjskiej i był władcą amoryckim, a nie asyryjskim.

Za czasów Szamszi-Adada I na akropolu powstała świątynia w stylu typowo babilońskim z osią prostą i centralną cellą otoczoną mniejszymi budowlami. Jej Fasada była charakterystycz-nie dekorowana. Dekoracja ta posiada analogie na fasadach świątyń w Tell Karrana w Iraku, Sippar i Larsie. Jest to dekoracja z cegły mułowej wykonanej w specjalnych kształtkach. Fa-sada posiada ryzality i nisze. W niszach umieszczono półkolumny spiralne lub przypominające pień palmy daktylowej.

W Tell Karrana znaleziono na cytadeli budowlę świątynną z wejściem na osi prostej, centralnym dziedzińcem i cellą otoczoną mniejszymi pomieszczeniami. Fasada świątyni też była dekorowana niszami i spiralnymi pseudokolumnami. Do świątyni przylega platforma, która mogła być prekursorem późniejszego asyryjskiego zigguratu. Na platformę prawdopodobnie wchodziło się wprost ze świątyni. Przylegała ona bezpośrednio do celli, podobnie jak zigguraty asyryjskie. Nie wiadomo, jak wchodziło się na platformę. Rekonstrukcje z rampami i schodami nie są oparte na materiale archeologicznym. Kolumny z Tell Karrana mają czasami formę przypory złożonej z 4 ćwierćkolumn.