Późna epoka brązu w Syrii

Późny brąz trwał w latach 1600-1200 p.n.e. Pokrywał się z okresem rozwoju imperium hetyckiego. Był okresem znacząco różniącym się od wcześniejszych okresów. W późnym brązie istniały liczne silne państwa terytorialne. Z tego powodu późną epokę brązu nazywa się czasami okresem imperiów. Jednym z nich było imperium hetyckie, istniejące do końca późnego brązu. Kolejnym imperium było państwo Mitanni zamieszkane przez ludność hurycką. Istniało krócej od imperium hetyckiego. Gwałtowną ekspansję podjęło w okresie amarneńskim. W południowej Mezopotamii istniało wtedy państwo kasyckie, które było mniej aktywnym graczem w polityce międzynarodowej, ale również nie izolowało się. Prawie cały Lewant, aż do Byblos i Kadesz, znajdował się pod panowaniem egipskim lub był zależny od państwa egipskiego.

Państwo Mitanni upadło najszybciej spośród imperium późnego brązu, a jego terytorium zajęło w większości zajęte przez państwo Hetytów. Około 1300 roku p.n.e. reszta teryto-rium Mitanni weszła w skład państwa środkowoasyryjskiego. W końcowej fazie późnego brązu powstało kolejne silne państwo terytorialne – Asyria. Zachodnia granica Asyrii w okresie środ-kowoasyryjskim opierała się na Eufracie.

W późnym brązie występowała duża różnorodność etniczna i językowa na Bliskim Wscho-dzie. W Anatolii mieszkali Indoeuropejczycy – Luwijczycy, Palajczycy i Hetyci. W państwie Mitanni dominowała ludność hurycka, choć panującą dynastię tworzyli Indoirańczycy. W Le-wancie dominowali Semici. Język kasycki jest niespokrewniony z innymi językami regionu. W późnym brązie następowało intensywne przenikanie różnych prądów kulturowych. Występowała intensywna wymiana handlowa. Świat bliskowschodni był w tym okresie silnie zintegrowany.

Listy z El Amarna z czasów Amenhotepa III i Echnatona świadczą o kontaktach Egiptu z Kasytami, Asyrią, Hetytami oraz wasalnymi państwami egipskimi w Lewancie. Utrzymywano kontakty polityczne, a także kwitł handel.

Pierwszym momentem, w którym można stwierdzić, że napływowa ludność hurycka, przy-była ze wschodniej Anatolii lub Armenii, pojawiła się w Syrii jest powstanie odcisków pieczęci z Tell Mozan (Urkisz), zawierających imiona władców. Zostały one znalezione w połowie lat 90. XX wieku. Pieczęcie zawierają huryckie słowo “władca”. Z tego samego okresu, z około roku 2300 p.n.e., pochodzą lwy z Urkisz.

Huryci napłynęli do Mezopotamii w dwóch fazach migracji. Posługiwali się językiem spo-krewnionym z językami paleokaukaskimi, a także z językiem Urartu. Na początku II tys. p.n.e. powstały na terenie Dżaziry pierwsze niewielkie państwa rządzone przez władców huryckich.

Otwartym problemem pozostaje zidentyfikowanie kultury materialnej Hurytów. Nie zlokali-zowano, ani nie odsłonięto stolicy państwa Hurytów – Washukanni. Według jednej z hipotez ruiny tego miasta mogą znajdować się na stanowisku Tell el-Fakhariya. Większość znanych zabytków pochodzi z Nuzi na wschodzie i Alalach na zachodzie. Obecnie prowadzone są wykopaliska na nowych, niedawno zlokalizowanych stanowiskach huryckich.

W Tell Hamidiye (Taide), położonej nad Chaburem wicestolicy państwa Mitanni i naj-ważniejszym mieście kraju w końcowym okresie istnienia państwa Mitanni, odkryto monu-mentalną platformę. Na platformie znajdowały się ruiny pałacu królewskiego o powierzchni dwukrotnie większej od starego pałacu w Mari. Pałac zachował się jednak w bardzo złym stanie.

W huryckim państwie Mitanni występowała ceramika Nuzi, nazwana od stanowiska, na którym ją znaleziono. Zasięg występowania ceramiki Nuzi pokrywa się z terytorium państwa Mitanni. Była to cienkościenna, luksusowa ceramika w postaci pucharków na wąskich stopkach o małej średnicy. Podzielona na poziome pasy dekoracja była malowana jasnymi farbami na ciemnym tle. Wśród motywów dekoracyjnych występowało dużo elementów geometrycznych oraz stylizowanych elementów roślinnych. Na naczyniach występują rozety, ukośne linie, łuski, a rzadziej zwierzęta. Nie występuje dekoracja antropomorficzna. Analogiczna dekoracja pojawia się także na naczyniach o grubszych ściankach.

W okresie istnienia państwa Mitanni zaczęły pojawiać się naczynia szklane. Szkło znane było już od III tys. p.n.e., gdy wykonywano bryły szklane. Około roku 1600 p.n.e. pojawiły się pierwsze szklane naczynia. Były one robione były na rdzeniu, a nie wydmuchiwane. Naczynia wydmuchiwane pojawiły się dopiero w okresie klasycznym. Naczynia szklane znajdowano m.in. w Tell Brak, Aszur i Mari. Rozpowszechniały się też naczynia z dekoracją glazurowaną i fajansową. Techniki były wykorzystywane zarówno przy produkcji naczyń, jak i figurek.

W dawnym mieście Nuzi, na stanowisku Yorghan Tepe, znaleziono pałac w formie bez-ładnego założenia. Centralna część znajdowała się w pobliżu dziedzińca. Malowidła ścienne zachowały się w bardzo złym stanie. Zlokalizowano także zespół dwóch świątyń na osi łama-nej, które powtarzają wcześniejszy plan znany z wczesnego brązu, sprzed okresu huryckiego. Pałac też nie wykazuje specyficznych cech architektonicznych, które można byłoby powiązać z Hurytami.

W Tell Arbid również zlokalizowano pozostałości huryckie. Znaleziono tam bogato wy-posażony grób z paciorkami ze złota i lapis lazuli, naczyniami oraz pieczęciami. W grobie znajdowały się setki paciorków w formie głów byków, żab, lwów.

Na stanowisku Tell Brak w latach 80. XX wieku Joan i David Oates natrafili na monumen-talne budowle związane z okresem Mitanni. Główna budowla, która nazywana została pałacem, mogła być siedzibą władcy z centralnym dziedzińcem i salą tronową. Zbudowana była na planie kwadratowym. Grube ściany zewnętrzne były dekorowane półkolumnami. Do pałacu przyle-gała mała świątynia na osi prostej. Znaleziono także małą, wapienną figurkę przedstawiającą siedzącą, niekształtną postać z rozbudowanym torsem, i ze zniekształconym ciałem. Jest to mały posążek. Pełni jednak ważną rolę jako jedna z nielicznych rzeźb, które mogą pochodzić od Hurytów.

W Alalach znaleziono skromy Pałac Niqmepy z nieregularną zabudową. W wejściu znaj-dowały się dwie kolumny, co może być kolejną zapowiedzią późniejszej tradycji bit-hilani. W pałacu znajdował się wewnętrzny dziedziniec. W skład pałacu wchodziły cztery niezależne grupy pomieszczeń. Druga rzeźbą hurycką, po rzeźbie z Tell Brak, może być wapienna rzeźba Idrimiego, władcy Alalach. Przedstawia ona siedzącego mężczyznę w syryjskiej szacie z jedną ręką na piersi, a drugą na kolanach. Proporcje ciała także są silnie zaburzone i zniekształcone. Cała postać, z brodą, ramionami i policzkiem, pokryta jest inskrypcją opisującą dzieje Idri-miego i jego panowania. W inskrypcji opisano ucieczkę władcy z Alalach oraz ponowne objęcie władzy. Znane są tylko wymienione dwie rzeźby związane z państwem Mitanni.

Z okresem państwa Mitanni wiążą się specyficzne pieczęcie cylindryczne z inskrypcjami władców kraju. Na przestrzeni poświęconej na dekorację pojawiają się zwierzęta, hybrydy, demony oraz postaci ludzkie. Przypominają one zjawisko horror vacui, strachu przed pustą

powierzchnią niedekorowaną. Przedstawienia na pieczęciach mają specyficzny styl. Można więc powiązać style ceramiczne i gliptyczne z państwem Mitanni, trudno jednak znaleźć style architektoniczne i rzeźbiarskie charakterystyczne dla tego państwa.

Obszar zachodniej Syrii, na wybrzeżu lewantyjskim, znajdował się początkowo pod kon-trolą Mittanni, a potem przeszedł we władanie Hetytów. Ziemie te znajdowały się na północ od granicy wpływów egipskich. Najważniejszymi stanowiskami w tym regionie były Ugarit i Qatna. Stanowiska te znajdowały się na ważnych południkowych szlakach handlowych. Wzdłuż wybrzeża przebiegały szlaki morskie, których świadectwem jest wrak z Uluburun, znaleziony niedaleko wybrzeża tureckiego.

Qatna jest dużym stanowiskiem o powierzchni około 100 ha. Badana była w latach 20. XX wieku przez archeologa francuskiego. Wykopaliska wznowiono w latach 90. XX wieku i były kontynuowane przez archeologów z Udine, Niemiec oraz Syrii do czasu wybuchu wojny domowej. Qatna jest otoczona murami wybudowanymi w późnym brązie. W skład fortyfi-kacji wchodzi wał ziemny o wysokości sięgającej 20 metrów. Stanowisko zostało zasiedlone już we wczesnym brązie, a w środkowym brązie wzniesiono pałac. Nie są znane świadectwa budownictwa mieszkalnego ze stanowiska.

Pałac w Qatna wybudowano w czasach Zimri-Lima, w okresie starobabilońskim, a znisz-czony został w czasie najazdu hetyckiego pod koniec XVI wieku p.n.e. Miał cechy charakte-rystyczne dla pałaców Mezopotamskich. W centralnej części pałacu widoczne są analogie do pałacu w Mari. Znajduje się tam dziedziniec i dwa podłużne pomieszczenia. Dziedziniec za-stąpiono jednak w Qatna salą z czterema kolumnami, przykrytą sufitem, prawdopodobnie ze względu na wyższe opady. Plan pałacu w Qatna przypomina plac pałacu Zimri-Lima.

W pałacu znajdował się ogromny szyb studni ze schodami bazaltowymi prowadzącymi około 20 metrów pod poziom podłogi. Studnia miała formę kwadratu o boku 9 metrów. Podobne studnie powstawały w Byblos w III tys. p.n.e. i w Lewancie w okresie żelaza. Na dnie studni zachowały się w bardzo dobrym stanie fragmenty belek drewnianych oraz malowideł ściennych. Zachowanie belek było możliwe dzięki większej wilgotności. Jest to jedyny przykład tak dobrego zachowania drewna na Bliskim Wschodzie. Belki wykonane były z cedru libańskiego z pobliskim lasów. Bok belek miał długość do 35 cm. Dzięki belkom dokładnie ustalono czas zniszczenia pałacu.

Malowidła znalezione w studni nawiązują do fresków egejskich. Wykonane zostały kreteńską techniką fresku. Były inspirowane motywami malarskimi z Krety i Akrotiri na Santorynie, po-dobnie jak freski w Alalach. Są dwie koncepcje dotyczące datowania fresków – mogą pochodzić ze środkowego brązu i być współczesne egejskim freskom lub pochodzić z późnego brązu i być reminiscencją starszej sztuki egejskiej.

W pałacu znajdowała się sala główna, sala tronowa i sala bankietowa. Ważnym odkryciem było znalezienie korytarza prowadzący z pałacu około 10 metrów pod jego powierzchnię, do komory grobowej władcy. Korytarz zamknięty był kilkoma parami drzwi, oddzielającymi świat żywych i zmarłych. Pod powierzchnią pałacu znajdowało się kilka grobów szybowych. Jeden z nich wyraźnie wyróżniał się.

Odkrycie dwóch identycznych posągów siedzących królów na końcu korytarza, ubranych w szaty władców i diademy, było ważnym wydarzeniem w świecie archeologicznym. Były to prawdopodobnie przedstawienia przodków. Oba posągi trzymały miski na ofiary i kadziło. W pobliżu znaleziono popioły i resztki jedzenia. Prawdopodobnie przed posągami odprawiano dawniej czynności kultowe. Posągi miały inkrustowane, typowo syryjskie oczy. Na głowach władców znajdowały się opaski. Sposób wykończenia twarzy przypominał głowę Yarim-Lima. Prawdopodobnie posągi te pochodzą również ze środkowego brązu i są starsze od najmłodszej fazy użytkowania pałacu. Posągi były strażnikami grobu trójkomorowego.

W grobowcu znaleziono szczątki około 20 osób w różnym wieku i różnej płci. Prawdopo-dobnie w pomieszczeniach grobowych odbywały się uczty ku czci zmarłych przodków. Jedno pomieszczenie pełniło funkcję ossuarium, znajdował się w nim także stół. W innym pomiesz-czeniu znaleziono sarkofag. Kości w większości przypadków nie były ułożone w porządku ana-tomicznym. Prawdopodobnie kości przenoszono po pewnym czasie od dokonania pochówku.

W grobowcu znaleziono zaczynia, w tym naczynia w stylu egipskim z inskrypcjami egipskimi, które mogły być importami lub miejscowym naśladownictwem. Wyposażenie grobowe stanowiły przedmioty łączące styl mezopotamski z egipskim. Wśród darów znaleziono złotą dłoń, z otworem, która mogła służyć do podawania ofiar.

Ruiny miasta Ugarit znajdują się na stanowisku Ras Shamra. Jest to duże stanowisko o średnicy 600 metrów, położone około 1 km od linii wybrzeża. Na stanowisku znajdują się ślady osiedla. Ras Ibn Hani, położone w pobliżu Ugarit, było osiedlem nadmorskim związanym z głównym ośrodkiem w Ugarit.

Ugarit było miastem-państwem, ośrodkiem stołecznym, ale zależnym politycznie od innych państw. Zawsze pełniło rolę wasala, co wiązało się z płaceniem podatków oraz brakiem swobody politycznej w doborze sojuszników. Nigdy nie było państwem niezależnym, ale posiadało szeroką autonomię. Znaleziono na jego terenie inskrypcje we wszystkich językach regionu. Stanowisko znajdowało się w żyznej dolinie otoczonej górami. Wierzono, że na pobliskiej górze Casius (Aqraa) miał siedzibę bóg burzy Baal, który był czczony w mieście.

Około roku 1200 p.n.e. Ugarit zostało zniszczone w czasie najazdu ludów morza. Miasto zostało zniszczone bezpośrednio przez ludzi, którzy przypłynęli na statkach i spalili miasto.

W Ugarit pozyskiwano z muszli mięczaków purpurę królewską, bardzo cenny barwik. Pur-pura była bardzo droga, gdyż jej wytworzenie było pracochłonne i wymagało pozyskania dużej liczby mięczaków. Eksport barwnika był jednym ze źródeł dobrobytu Ugarit.

Badania wykopaliskowe w Ugarit rozpoczęto w 1929 roku. Stanowisko odkryto przypadkowo na polu rolniczym. Jest to stanowisko płaskie, nie znajduje się na wysokim tellu. Dotychczas odsłonięto 30% warstw pochodzących z późnego brązu, do których dostęp jest łatwy. Budynki wzniesiono z kamienia, dzięki czemu stan zachowania ścian jest dobry.

Z miasta pochodzą archiwa oraz liczne zabytki ruchome. Zlokalizowano zabudowę miesz-kalną, w skład której wchodziły skromniejsze domy i wille. Warsztaty i domy mieszkalne o różnym statusie sąsiadowały ze sobą w granicach jednej dzielnicy.

Na cytadeli, w północnej części miasta, znajdowały się dwie świątynie – Baala i Dagana. Świątynie zlokalizowane były na temenosie. Plany obu świątyń są odmianami świątyni in antis. Konstrukcje były prawdopodobnie świątyniami wieżowymi. W świątyni Baala zachowane są schody prowadzące na wyższą kondygnację, gdzie prawdopodobnie sprawowano kult. W mieście znajdowały się także dwie inne świątynie, domy kapłanów, mury miejskie i bramy. Świątynia Baala mogła być znakiem rozpoznawczym miasta dobrze widocznym z morza. W jej pobliżu znaleziono liczne kotwice, które mogły być wotami przywiezionymi przez kupców morskich. Baal, jako bóg burzy i pogody, odpowiadał za bezpieczeństwo żeglarzy.

W zachodniej części miasta znajdował się pałac królewski. Był położony przy murze, w pobliżu bramy. Nie stanowił jednolitej konstrukcji. Został zniszczony około roku 1200 p.n.e. Został zbudowany wokół wewnętrznych dziedzińców, podobnie do pałaców mezopotamskich. Umieszczono po dwie kolumny w przejściach, podobnie jak wcześniej w Ebli. Dwie kolumny w wejściach są cechą charakterystyczną architektury syryjskiej. W pałacu łączą się wpływy hetyckie, takie jak placyk przed wejściem, i egipskie, np. ogród na największym dziedzińcu.

Na jednym z dziedzińców znajdowała się sadzawka. Część reprezentacyjna zlokalizowana była w pobliżu wejścia. Pod podłogą pałacu znajdowały się wielokrotnie używane groby. Od-bywały się w nich rytuały kispu, czyli uczty na cześć zmarłych. Podobne pomieszczenia grobowe

pod powierzchnią ziemi znajdowały się w obrębie każdego domostwa w Ugarit. Do komory gro-bowej prowadził korytarz ze sklepieniem w formie łuku pozornego.

Z Ugarit pochodzą liczne cenne drobne znaleziska – archiwa oraz zabytki. W obrębie stano-wiska znaleziono urny twarzowe wykonane z fajansu. Z kości wykonano z najwyższą staranno-ścią figurkę bóstwa nieznanej płci. Miała ona inkrustowane oczy, w kość skroniową wmontowano srebrne i miedziane blaszki. Znaleziono figurki przedstawiające ojca panteonu bóstw – Ela, sie-dzącego na tronie. Z Ugarit pochodzi słynna Stela Baala, a także metalowe figurki z miedzi i brązu, pokryte złotą folią, przedstawiające Baala w dynamicznej w wykroku.

Ciekawym zabytkiem jest pokrywka pudełka z kości słoniowej. Centralna postać przedsta-wiona na pokrywce to siedząca na tronie kobieta naga od pasa w górę z uniesionymi rękami, w których trzyma liście i gałęzie, którymi karmi koziołki znajdujące się symetrycznie po obu jej stronach. Kobieta ubrana w spódnicę z falbanami jest “panią zwierząt”. Motyw ten pochodzi z Mezopotamii, ale tam najczęściej przedstawiano w ten sposób mężczyznę – “pana zwierząt”. Spódnica z falbankami wskazuje na inspiracje egejskie, a zwłaszcza mykeńskie. Tors kobiecy jest nagi, choć w sztuce egejskiej jest zawsze zasłonięty kaftanikiem. Zabytek ten łączy elementy różnych kultur, ale nie jest zapewne importem.

Znaleziono także figurkę przedstawiającą muzykantkę. Z Ugarit pochodzą liczne importy, do których należą naczynia mykeńskie, naczynia egipskie z inskrypcjami hieroglificznymi oraz naczynia z odciskami pieczęci hetyckich. Na stanowisku znaleziono liczne wyroby z kości sło-niowej, m.in. pojemniki w kształcie gęsi z odwróconą szyją.