Wczesna i środkowa epoka brązu w Anatolii

Półwysep Anatolijski posiada specyficzne dla Bliskiego Wschodu ukształtowanie terenu. Środkowa Anatolia jest obszarem wyżynnym. Centralna wyżyna jest otoczona Górami Pontyj-skimi na północy i górami Taurus na południu. Wschodnia część Anatolii, okolice jeziora Wan i Armenia, również są wyżynne. W Anatolii występują większe opady niż w pozostałej części Bliskiego Wschodu.

Ukształtowanie terenu charakteryzujące się obecnością istotnych barier geograficznych i ob-szarów trudnych do zasiedlenia sprawiło, że Anatolia pod względem politycznym i społecznym był mocno zróżnicowana i podzielona na fragmenty. Nawet w szczytowej fazie rozwoju impe-rium hetyckiego nie udało się zjednoczyć politycznie całej Anatolii.

Od przełomu IV/III tys. p.n.e. zaczęło rozwijać się osadnictwo w Anatolii. Pierwsza połowa III tys. p.n.e. była to jeszcze okresem przedmiejskim. Z III tys. p.n.e. nie pochodzą jeszcze żadne źródeł pisanych, nie jest więc znana organizacja polityczna z tego okresu. Pismo pojawiło się dopiero wraz z koloniami asyryjskimi na początku II tys. p.n.e.

Anatolia dzieli się pod względem kulturowym na trzy odrębne części – zachodnią, centralną i południowo-wschodnią. Część zachodnia, Troada, była miejscem występowania silnych wpły-wów egejskich. W tej części znajduje się stanowisko Liman Tepe. Część centralna Anatolii, stanowiąca ziemię macierzystą imperium hetyckiego, rozwijała się pod względem urbanistycz-nym mniej dynamicznie. Wolniej powstawały tam pierwsze miasta-państwa. Część południowo-wschodnia, Cylicja, była ściśle związana kulturowo z Syrią i Mezopotamią.

Wczesny brąz rozpoczął się w latach 3400/3000 p.n.e. i trwał całe III tys. p.n.e., podobnie jak w Mezopotamii. Środkowy brąz trwał od początku II tys. p.n.e. Wtedy powstawały w Anatolii liczne kolonie asyryjskie. Państwo hetyckie dominowało w późnym brązie, do wielkiej katastrofy około 1200 p.n.e.

W części zachodniej Anatolii najważniejszym stanowiskiem była Troja. Było to niewielkie osiedle z cytadelą położoną w północnej jego części. Poza cytadelą istniało rozległe Dolne Miasto, które poddano prospekcji magnetycznej. Zostało jednak tylko w niewielkim stopniu przebadane metodami wykopaliskowymi.

Cytadela składa się z siedmiu warstw osadniczych pochodzących z różnych okresów. Historia Troi zaczęła się około roku 3000 p.n.e. Od fazy I, która przypada na początek wczesnego brązu, cytadela była ufortyfikowana. Troja II była okresem intensywnego rozwoju. W okresie Troja VI miasto osiągnęło największy zasięg i znaczenie polityczne. Faza Troja VI zakończyła się pożarem. W okresie Troja VIIB miały prawdopodobnie miejsce zdarzenia opisane przez Homera, choć ich autentyczność historyczna jest dyskusyjna.

Faza Troja I trwała w latach 2950-2700 p.n.e. Był to okres, w którym ufortyfikowano cyta-delę i wzniesiono na jej terenie budowle na planie megaronu. Zwyczaj wznoszenia megaronów przybył z zachodu. Najstarsze megarony istniały prawdopodobnie w Poliochni. Forma mega-ronu szybko przyjęła się w Anatolii. Budowle na tym planie wznoszono również w Kanesz i w ośrodkach Cylicji. Megaron jest budowlą na planie prostokąta, z wejściem na środku krótszego boku, z jednym pomieszczeniem i ścianami bocznymi przedłużonymi przed fasadę. Przypo-mina późniejsze budowle w antach. Dach wspierał się na czterech kolumnach. Z czasem do megaronów dodawano pomieszczenia z boku i z tyłu. Megarony pełniły różne funkcje. Były wykorzystywane jako świątynie, domy elity i magazyny.

Faza Troja II przypada na lata 2700-2300/2200 p.n.e. Był to okres rozwoju, stanowiący spójną kontynuację Troi I. Fortyfikacje miały nieregularny, wielokątny kształt ze zróżnicowa-nymi kątami i długościami segmentów. Na terenie cytadeli mieszała elita. Istniały dwa zespoły megaronów zlokalizowane naprzeciw wejścia do cytadeli. W skład każdego z zespołów wcho-dziły 3 megarony położone na tarasie – jeden duży i dwa mniejsze po bokach. W okresie IIG istniał już tylko jeden potężny megaron w centrum. W okresie IIC największy megaron miał długość 45 metrów. Z fazy Troja II pochodzi kilka zespołów skarbów z dużą ilością złota, głów-nie biżuterii. Skarby te świadczą o bogactwie miasta, które było czerpane z handlu. W rejogłów-nie rzeki Gediz znajdowały się prawdopodobnie niewielkie złoża złota. Paciorki z umieszczonym po środku zgrubieniem pod poczwórne spirale produkowano na całym obszarze od Indusu po Morze Egejskie.

Na początku III tys. p.n.e. w Anatolii dominowała ceramika wykonywana ręcznie. Powsta-wała ceramika malowana oraz charakterystyczne urny twarzowe związane, które związane były z Troją, ale znajdowane są w różnych regionach. Urny twarzowe miały przykrywki, a ich kształt odzwierciedlał różne cechy anatomiczne.

Powstawała też ceramika produkowana na kole. Charakterystyczną formą były kubki depas amphikypellon . Były to naczynia bardzo wąskie, z uchwytami o bardzo dużym prześwicie. Wykonywano je na kole garncarskim. Depasy najliczniej występowały w zachodniej Anatolii, ale kubki reprezentujące tę formę pojawiały się także w centralnej Anatolii, w Cylicji i w Syrii. Czasami występowały też w basenie Morza Egejskiego. Na kole garncarskim produkowano też kubki o innych kształtach i talerze, a w Syrii – flaszki.

Faza Troja VI trwała w latach 1900/1800-1250 p.n.e. Obejmowała okres środkowego brązu i późnego brązu, pokrywała się z czasem apogeum potęgi Troi. W mieście powstawała wtedy szara ceramika minojska. Zachodnia część Anatolii była ściśle związana z basenem Morza Egejskiego. Oprócz ceramiki, przejawami wpływów minojskich w zachodniej Anatolii były freski, kultowe ołtarze oraz figurki występujące na Rodos, Samos i w rejonie Miletu. Wpływy mykeńskie również były bardzo silne. Importy mykeńskie docierały nawet do Syrii.

Ceramika Khirbet Kerak była specyficznym rodzajem ceramiki o czerwonej barwie, z deko-racją w postaci rytów przedstawiających zwierzęta, wypełnianych czasem białą farbą. Kultura

produkująca tego rodzaju ceramikę nazywana jest kuro-arakseńską lub zakaukaską. Wywodzi się ona z północno-wschodniej Anatolii. Jej reprezentanci byli mobilnymi pasterzami, którzy wędrowali przez Anatolię wraz ze stadami. Wpływy tej kultury pojawiają się w Lewancie, ale jej wpływy są silniejsze w Anatolii.

Po kulturze kuro-arakseńską zachowała się ceramika, a także andirony – podstawki pale-niskowe zdobione dekoracją rytą. Na podstawkach takich ustawiano garnki nad paleniskiem. Znaleziono ślady po konstrukcjach słupowych z plecionkami oblepionymi gliną, które były ty-powe dla ludności mobilnej.

Obecnie intensywnie rozwija się archeologia Anatolii badająca okres III tys. p.n.e. Istniejące wtedy osiedla miały różne plany urbanistyczne i różną zabudowę – wiejską lub małomiastecz-kową. Wytyczano siatki ulic, które dzieliły osiedla na kwartały. Osiedle Demirci Hüyük założono na planie koła. Plan taki występował także w innych miastach anatolijskich. W centrum stanowiska znajdował się duży plac. Budynki mieszkalne w postaci trapezów miały formę megaronów, a ich tylne ściany tworzyły obwarowania miejskie. W Kültepe (Kanesz) wznoszono typowe megarony z czterema kolumnami w środku i paleniskiem w centralnej części. Pochówki w III tys. p.n.e. były silnie zróżnicowane. Dominowały pochówki jamowe i skrzynkowe oraz pochówki w naczyniach – pitosach.

W II połowie III tys. p.n.e. doszło do rozwarstwienia społeczeństwa. Powstawały pierw-sze miasta-państwa, których istnienie jest zaświadczone w II tys. p.n.e. Zaczęły powstawać pierwsze budowle pałacowe. Jednym z pierwszych miast-państw było Norşuntepe, w którym znaleziono liczne pitosy wkopane w ziemię.

Beycesultan było miejscem znalezienia dwóch bliźniaczych budowli na planie megaronu z wyposażeniem. Znajdowały się w nich podesty w kształcie półksiężyca, fragmenty terakoty oraz paleniska. Jedna z hipotez głosi, że budowle te były dwiema świątyniami. W Beycesultan w latach 1900-1700 p.n.e. powstały pałace elity oraz świątynie.

Groby królewskie z Alaca Höyük z około roku 2300 p.n.e. świadczą o rozwarstwieniu spo-łecznym. Bogate groby elity znaleziono także na innych nekropoliach. W Alaca Höyük znajduje się kilka grobów królewskich, które wkopane były dość płytko w ziemię. Były to pochówki szkie-letowe. W komorze składano liczne dary, a następnie komorę zamykano drewnianym dachem pokrytym gliną. Zamknięciu grobu towarzyszyły ceremonie religijne. W górnych częściach grobów znajdowano czaszki oraz kości długie bydła, które było składane w ofierze w trakcie uroczystości pogrzebowych.

Darami grobowymi umieszczanymi przy pochówkach były przedmioty ze złota, aplikacje i naczynia. W jednym z grobów znaleziono sztylet z żelaznym ostrzem, który w epoce brązu stanowił unikat. W grobach znaleziono liczne przedmioty o nieznanych funkcjach. Były wśród nich tzw. Sztandary z Alaca Höyük. Sztandary były ażurowymi przedmiotami z dekora-cjami geometrycznymi w postaci swastyk, którym przypisuje się symbolikę solarną. Sztandary zdobione są sylwetkami zwierzęcymi. Jelenie i byki są dwoma gatunkami zwierząt obecnymi w ikonografii Alaca Höyük z wczesnego brązu, które zostały zaadaptowane w późniejszej ikono-grafii Hetytów. Przeznaczenie i funkcja sztandarów nie są jasne. Mogły być to wyroby kultowe lub dekoracje rydwanów. W grobach znaleziono także metalowe grzechotki nazywane sistrum, które pełniły rolę instrumentów muzycznych.

W III tys. p.n.e. rozwinęła się drobna plastyka. Wykonywano figurki antropomorficzne realistyczne lub mocno stylizowane. Zdecydowanie dominowały figurki kobiece oraz figurki bez cech płciowych. Mało jest figurek męskich. Na figurkach przedstawiano m.in. kobiety karmiące dzieci.

W centralnej Anatolii we wczesnym brązie powstawały silnie stylizowane figurki – idole. Składały się z dysku zdobionego dekoracją rytą, z którego wyrastała szyja z głową. Czasami

z dysku wyrastało więcej głów. Niekiedy w większą postać wpisana była mniejsza. Łączenie kilku postaci w jedność przypomina idole oczne z Tell Brak, choć prawdopodobnie idoli tych nie łączyły żadne zależności.

W II tys. p.n.e. pojawiły się relacje pisane kupców asyryjskich z Kanesz dotyczące organi-zacji politycznej. Istniało kilka ważnych miast-państw. Na początku II tys. p.n.e. w Anatolii obecna była już ludność indoeuropejska. Mogła ona przybyć z dowolnego kierunku z wyjątkiem Syrii, gdzie żyli Semici. Istnieją różne hipotezy dotyczące pochodzenia anatolijskich plemion indoeuropejskich. Colin Renfrew uważał, że Indoeuropejczycy mogli być rdzenną ludnością zamieszkującą Anatolię i to oni, jako pierwsi, zapoczątkowali rewolucję neolityczną oraz sko-lonizowali Europę. Przeważa jednak pogląd, że Indoeuropejczycy są ludnością napływową i przybyli do Anatolii pod koniec III tys. p.n.e., być może w kilku grupach. Indoeuropejczycy anatolijscy byli niejednorodni lingwistycznie. Grupami indoeuropejskimi żyjącymi w Anato-lii byli Hetyci, Luwijczycy oraz ludzie posługujący się językiem palajskim. W AnatoAnato-lii żyła ludność nieindoeuropejska, której język jest określany jako hatycki lub protohetycki.

W Kültepe (Kanesz), w Cylicji, znajdował się pałac pałac królewski, w którym rezydował Anitta. Po podboju miasta pałac został spalony. Na terenie pałacu znaleziono grot z inskrypcją zawierającą imię władcy. Kanesz było miastem o silnej tradycji lokalnej. Poniżej pałacu znaj-dowało się Dolne Miasto, którego częścią było Kârum – dzielnica kupiecka. Pierwotnie jako Kârum określano nadbrzeże portowe, w tym nadbrzeże rzeczne, na którym toczył się handel. Z czasem nazwą tą zaczęto określać całe dzielnice kupieckie.

Kârum od początku II tys. p.n.e. było zamieszkane przez Asyryjczyków. Potem zostało zniszczone, odrodziło się w czasach Szamszi-Adada I i ponownie zostało zniszczone, by już więcej nie odrodzić się na nowo. Dwa okresu istnienia Kârum to okresy kwitnącego handlu między Anatolią a Aszur. Do Aszur docierała cyna z Afganistanu. W asyryjskiej stolicy wytwarzano tkaniny, a także importowano tkaniny z Babilonii. Nie wiadomo, jak cyna docierała do Aszur z Afganistanu i jaką rolę w jej sprowadzaniu odgrywali sami Asyryjczycy, a jaką karawany ze wschodu.

Asyryjczycy założyli sieć kolonii kupieckich w całej Anatolii. Istniały dzielnice kupieckie w Kanesz i w Hattuşa. Handel Asyryjczyków opierał się na przedsiębiorstwach rodzinnych. Męż-czyźni wyjeżdżali do kolonii handlowych w Anatolii, a kobiety pozostawały w Aszur. W Kârum w Kanesz znaleziono liczne tabliczki tworzące duże archiwa kupieckie. Kupcy asyryjscy byli piśmienni i wysyłali listy do Aszur, często w sprawach rodzinnych. Spisywane były w języków akadyjskim, który w tym okresie uległ uproszczeniu. Handel odbywał się dzięki karawanom osiołkowym. W Kârum przebywało jednorazowo kilkuset Asyryjczyków, którzy przyjmowali lokalny sposób życia. Zakładali także rodziny z miejscowymi kobietami. Asyryjczycy przyjmo-wali kulturę anatolijską, ale sami przynieśli na ten obszar pismo, język akadyjski oraz pieczęcie cylindryczne.

W Kanesz znaleziono naczynia kultowe wysokiej jakości, które malowano lub pokrywano lśniącą polewą. Naczynia te miały kształt różnych zwierząt i przedmiotów. Pojawiały się występujące już wcześniej w ikonografii jelenie, a także rytony w kształcie ślimaków lub obuwia. Naczynia miały formę ptaków lub rozbudowanych scen narracyjnych.

W XVIII wieku p.n.e. w Kültepe, Alaca Höyük, Hattuşa i Alishar Hüyük powstawały na-czynia wykonywane na kole garncarskim o zróżnicowanych formach. Powstawały m.in. dzbany na stopkach z jednym dużym uchwytem i długim wylewem porównywalnym do dzioba ptasiego. Po zniszczeniu drugiego Kârum w Anatolii doszło do zamieszania oraz rywalizacji między poszczególnymi ośrodkami.