Państwo Hetytów

W późnym brązie powstało państwo hetyckie obejmujące swoim zasięgiem centralną część Anatolii. Hattuşa została zniszczona przez Anittę i przeklęta przez niego. Później miasto to odbudował Hattuşili I. Państwo hetyckie nigdy nie objęło swoim zasięgiem całej Anatolii, a jego wpływy sięgały do Lewantu i okolic Byblos. Przyległe tereny były państwami wasalnymi. Zachodnia część Anatolii znajdowała się poza władzą hetycką.

Hattuşa była największym i najważniejszym miastem hetyckim. Zostało też najlepiej po-znane. Znany jest jego kształt z końcowej fazy imperium hetyckiego. Wcześniejsze od pozosta-łości Hattuşa są hetyckie zabudowania w Alaca Höyük.

Alaca Höyük nie zostało jeszcze dokładnie przebadane. Znajduje się tam jednak pałac hetycki wraz z przylegającym doń założeniem monumentalnym. W mieście znajduje się monu-mentalna Brama Sfinksów, której bronią dwa sfinksy wykonane w głębokim reliefie z dużych brył kamienia. Sfiksy przedstawiają kobietę z chustą i lokami przypominającymi boginię Ha-thor. Stanowią prawdopodobnie zapożyczenie z Egiptu. Sfinksy z Alaca Höyük różnią się znacząco pod względem stylu od sfinksów z Hattuşa. Zwyczaj zdobienia bram za pomocą figur monumentalnych i sfinksów był charakterystyczny dla Hetytów.

Z Alaca Höyük pochodzą bloki ortostatowe, które stanowią to najwcześniejszy przykład dekoracji architektonicznej w postaci rzeźbionych ortostatów. Znane są wcześniejsze ortostaty z Alalach i innych stanowisk, ale nie posiadały one dekoracji reliefowej. W Alaca Höyük na ortostatach pojawiają się reliefy wypukłe przedstawiające sylwetki ludzkie bez zaznaczonych detali. Tematyka przedstawień obejmuje procesje, sceny religijne, składanie ofiar, bankiety, występy akrobatów, a także zwierzęta i polowania na zwierzęta.

Ta sama tematyka pojawiała się na późniejszych ortostatach aż do epoki żelaza. Początki ortostatów wiązały się z ich rolą konstrukcyjną. Z czasem jednak rola dekoracyjna zaczynała dominować nad rolą konstrukcyjną, która całkowicie zanikła w czasach nowoasyryjskich. Orto-staty pełniły wtedy rolę dekoracyjną, ale także chroniły dolne partie ścian wykonanych z cegły mułowej przed erozją.

W Alaca Höyük znajdują się Groby Królewskie pochodzące z wczesnego brązu. Pałac z Bramą Sfinksów i ortostatami pochodzi prawdopodobnie z okresu państwa hetyckiego. Dawniej uważano, że powstał on w czasach starego państwa hetyckiego, a obecnie uważa się, że został wzniesiony w czasie istnienia średniego lub nowego państwa hetyckiego, ale jest wcześniejszy niż bramy monumentalne z Hattuşa.

Hattuşa była stolicą państwa hetyckiego, z wyjątkiem krótkiego epizodu, gdy stolicę prze-niesiono do Cylicji. Czasy państwa hetyckiego dzieli się na stare, średnie i nowe państwo. Podział ten był do niedawna był niezauważalny w archeologii. Obecnie badania prowadzone na mniejszych stanowiskach, poza metropoliami, pozwoliły na wydzielenie tych okresów także w archeologii. Najliczniejsze są pozostałości z okresu nowohetyckiego, czyli z czasów imperium hetyckiego.

Stanowisko Hattuşa zostało odkryte w 1893 roku. W 1906 roku przeprowadzono pierwsze wykopaliska. Stanowisko jest badane przez archeologów niemieckich. Ślady osadnictwa po-chodzą na cytadeli i w Dolnym Mieście jeszcze z chalkolitu. Od wczesnego brązu na terenie Dolnego Miasta występowała już ciągłość osadnicza. W XIX i XVIII w. p.n.e. w Hattuşa znajdowało się asyryjskie Kârum, które było mniejsze niż w Kanesz. Władca rezydował już wtedy na cytadeli w Büyükkale.

Około roku 1700 p.n.e. miasto spłonęło w pożarze, który mógł być konsekwencją walk wewnętrznych. Kilkakrotnie w dziejach Hattuşa była niszczona. Do jej zniszczeń przyczyniały się najazdy lud Kasków, który żył w górach na północ od miasta.

Anitta z Kanesz najechał miasto i przeklął je rzucając klątwę. Mimo to Hattuşili I obrał to miejsce na swoją stolicę. Od połowy XVII wieku p.n.e. Hattuşa była siedzibą władców hetyckich. Początkowo zajmowała powierzchnię 40 ha. Za czasów panowania Suppiluliuma II, Hattuşilisa III i Tudhaliyasa IV miasto było intensywnie rozbudowane. Ostatecznie zajęło powierzchnię około 150 ha. Pierwsze ślady budowli pochodzą ze starego państwa, ale ostateczny kształt miasto uzyskało w okresie imperium hetyckiego.

W północnej części stanowiska znajduje się Dolne Miasto, w którym znaleziono zabudowę miejską składającą się z domów i warsztatów. W tej części miasta znajduje się Wielka Świątynia oraz spichlerz z okresu starego państwa. Górne Miasto składa się z monumentalnych bram miejskich i świątyń. Siedzibą władców była skała Büyükkale. Teren Hattuşa jest zróżnicowany pod względem ukształtowania powierzchni. Znajdują się tam wyniesienia i ostańce skalne, na których też znajdowała się zabudową.

Büyükkaya jest ostańcem skalnym w północnej części miasta, na którym znaleziono spi-chlerz. Miasto było usytuowane strategicznie, głównie ze względu na zagrożenie ze strony ludu Kaszka, zwanego Kaskami. W czasach przedhetyckich zasiedlono Dolne Miasto i Büyükkale. Całe obecne miasto zasiedlono dopiero w okresie nowohetyckim.

Pod koniec późnego brązu miasto zostało zniszczone. Najazd był konsekwencją wędrówek ludów, w tym tzw. Ludów Morza. Pod koniec epoki brązu i na początku epoki żelaza, około roku 1200 p.n.e., doszło do znacznych przemian, zniszczeń i zawirowań. Wtedy upadło też państwo hetyckie. Jego upadek był konsekwencją wzrostu temperatur, zmniejszenia opadów, głodu oraz najazdów obcych ludów. Nastąpił kolejnych najazd Kasków, którzy ostatecznie dopełnili dzieła zniszczenia miasta. Hattuşa odrodziła się w okresie starofrygijskim i nowofrygijskim, ale w mniejszej skali. Nie odgrywała już tak dużej roli.

Wielka Świątynia jest wielkim kompleksem położonym na platformie, złożonym z bu-dynku świątynnego otoczonego budowlami administracyjnymi. Jest to największa znana świą-tynia hetycka. Ze świątyni pochodzi archiwum tekstów. Świątynie miały znaczenie gospodarcze. W skład kompleksu wchodziły podłużne pomieszczenia magazynowe.

Sam plan świątyni jest typowy dla hetyckich budowli świątynnych. Miała rozbudowaną część wejściową z bazami pod kolumny lub filary, a także centralny dziedziniec, na którym odbywały się liczne rytuały i ceremonie. Na dziedzińcu znajdowała się kamienna konstrukcja o nieznanej funkcji zwana “ołtarzem”. Dziedzińce otoczone były z jednej lub dwóch stron portykami złożonymi z kolumn. Bazy kolumn znajdowały się w przejściach, co mogło być prototypem fasad w stylu bit-hilani, czyli formy architektonicznej z wejściem umieszczonym na środku ściany oraz rozdzielonym dwiema lub trzema kolumnami.

Naprzeciwko wejścia, po drugiej stronie dziedzińca, znajdowały się dwie, niesymetryczne celle. Niegdyś uważano, że była tam tylko jedna cella. Prawdopodobnie celle te były poświę-cone bogowi burzy kraju Hatti oraz bogini słońca z Arinny. Nie znane są jednak żadne teksty, które to potwierdzają. W cellach znajdowały się duże okna sięgające prawie do podłogi. Były prawdopodobnie zamykane okiennicami lub drewnianymi ramami. Z części magazynowej po-chodzą zasobowe pitosy, które były częściowo wkopane w podłogę. Pojemność pitosów wynosiła nawet do 2000 litrów.

Drogi procesyjne, dolne partie murów i progi wykonywano z kamienia. W Wielkiej Świątyni zleziono sześcienny fragment skały nefrytowej o nieznanej funkcji. Główny budynek świątynny otaczała część magazynowa.

Hetyci nigdy nie wytworzyli charakterystycznego planu budowli pałacowej.

Hetyci wykonywali kamienne podmurówki pod mury obronne. Mur wypełniony był mniej-szymi kamieniami. W ścianach znajdowały się otwory służące do zamocowania konstrukcji

drewnianej – stelaża tworzącego ścianę. Konstrukcja drewniana podtrzymywała wypełnienie z kamieni, ziemi, żwiru oraz cegieł mułowych. Całość pokryta była tynkiem.

W ramach fortyfikacji budowano mury cyklopowe. Wznoszono je bez zaprawy, z nieobrobio-nych bloków skalnieobrobio-nych. Wznoszono także konstrukcje z bloków nieregularnieobrobio-nych, poligonalnieobrobio-nych, obrobionych i dokładnie do siebie dopasowanych, przypominających mury inkaskie. Bloki były przykrojone i idealnie dopasowane, choć każdy był inny.

Hattuşa była ufortyfikowana od czasu, gdy w mieście ustanowiono stolicę. Fortyfikacje miejskie składają się z głównego muru i mniejszego muru na przedmurzu. Na linii murów znajdowały się wieże-bastiony. Dolne partie murów wykonano z kamienia, zaś górne partie – z cegły mułowej. Były to mury kazamatowe. Dwie ściany wykonywano w kamieniarce wysokiej jakości i połączono je poprzeczkami. Tak powstawały małe pomieszczenia, które zasypywano gruzem lub ziemią. Dwa lica były solidne, a pomiędzy nimi znajdowało się wypełnisko.

Bramy hetyckie ma charakter komorowy. Droga prowadziła na krótkim odcinku równolegle do muru, aby wymusić odsłonięcie się atakujących. Dolne Miasto oddzielone było od Górnego Miasta murem wewnętrznym, pod którym znajdowało się osiem potern – tuneli przecinających mur prostopadle pod ziemią. Poterna o długości 70 metrów przecinała także mury zewnętrzne miasta w południowej jego części. Tunele te nie były w żaden sposób ufortyfikowane ani ukryte. Wejście do zewnętrznej poterny było podkreślone strukturą architektoniczną, a nie ukryte. Mogła ona stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa miasta. Dawniej uważano, że celem potern było umożliwienie ucieczki obrońcom w czasie najazdu.

Z czasów starego państwa pochodzi spichlerz o długości 118 metrów. Jego konstrukcję tworzą dwa rzędy wąskich pomieszczeń. Grube ściany z cegły mułowej miały 4 metry wyso-kości. Budowla obłożona była warstwą gliny, aby zapewnić jej wodoszczelność. Jest to jeden z największych starożytnych spichlerzy. Do dziś we wnętrzu zachowała się warstwa depozy-tów spożywczych o grubości 120 cm, złożona z jęczmienia i pszenicy. Spichlerz mógł zapewnić wyżywienie 30 tysiącom ludzi w czasie jednego roku.

Niedekorowane bramy miejskie znajdowały się w murze Górnego Miasta. Bramy hetyckie konstruowano z dużych fragmentów monolitycznego kamienia. Budowano łuk pozorny lub nad-proże łączące monolity umieszczone po obu stronach wejścia. Brama Lwów, Brama Królewska i Brama Sfinksów posiadały bogatą dekorację rzeźbiarską. Bramy miały co najmniej jedną komorę wewnętrzną. Flankowane były przez bastiony wystające przed lico murów.

Brama Królewska jest zachowana w bardzo dobrym stanie. Dekoracja reliefowa przed-stawia postać uważaną dawniej za króla lub następcę tronu. Postać ta była trudna do ziden-tyfikowania przez dłuższy okres. Dyskutowano na temat płci i funkcji przedstawionej postaci. Postać została wyrzeźbiona w wypukłym reliefie. Jest ubrana jest w krótką spódniczkę i buty z zakręconymi noskami. W ręce trzyma broń, a na głowie ma hełm. Pół postaci wystaje poza skałę. Na hełmie pokazane są rogi, więc postać ta może przedstawiać Szarruma, syna głównej pary bóstw – Teszuba i Arinnitti. Brama Lwów dekorowana jest dwiema postaciami lwów wystających z kamienia. Lwy uważane były za strażników.

Yerkapı, na południowym skraju miasta, jest miejscem wzniesienia potężnego wału ziem-nego obłożoziem-nego okładziną kamienną. Na wał prowadzą dwa ciągi schodów. Pod wałem znaj-duje się wyjście 70-metrowej poterny łączącej wnętrze miasta z obszarem zewnętrznym. Yerkapı to miejsce monumentalne, robiące duże wrażenie. Na szczycie wału znajduje się Brama Sfink-sów, która w rzeczywistości nie jest bramą miejską. Prowadzą do niej tylko dwa ciągi schodów. Mógł być to podest, na którym odbywały się rytuały publiczne. Rola Yerkapı nie została do dzisiaj wyjaśniona, choć strukturę tę skonstruowano wielkim nakładem pracy. Wejście do poterny jest obłożone kamieniami i udostępnione turystom.

hetyckiej bramy miejskiej. W monolitycznych blokach wykute zostały mocno zniszczone wize-runki sfinksów. Na głowach posiadają nakrycia z rogami. Sfinksy te różnią się stylistycznie od sfinksów z Alaca Höyük. Sfinksy z Hattuşa mają miękkie, delikatne rysy kobiece, zaś sfinksy z Alaca Höyük mają twarde rysy, przypominające boginię Hathor.

W Górnym Mieście znajdują się liczne świątynie poświęcone “tysiącowi bóstw” kraju Hatti. Świątynie te wykazują podstawowe cechy hetyckie. Posiadają centralny dziedziniec z ołtarzem, wydzielone celle i portyki. Świątynia 5 przy Bramie Królewskiej ma typowy plan hetycki. Jest podwójną świątynią z wszystkimi charakterystycznymi elementami. Z jej okolicy pochodzi relief przedstawiający władcę o imieniu Tudhaliya, nie wiadomo jednak który dokładnie władca, spośród noszących to imię monarchów, został przedstawiony na reliefie.

Na terenie miasta Hattuşa znajdują się dwie grupy stawów. Jedna grupa, położona w Dol-nym Mieście, pełniła funkcję rytualną, zaś grupa zbiorników w GórDol-nym Mieście pełniła funkcję użytkową. Poszczególne stawy przedzielone były groblami, co zwiększało bezpieczeństwo zaso-bów wodnych.

Wodę do miasta sprowadzono rurami spoza jego granic. Na terenie Hattuşa znajdowało się też kilka naturalnych źródeł. Obok stawów znajdowały się pomieszczenia związane z kultem, które dawniej uważano za pomieszczenia grobowe. Jednym z tych pomieszczeń jest Sala z hieroglifami, na wewnętrznych ścianach której znajdowały się reliefy oraz inskrypcje wykonane hieroglifami luwijskimi.

Cytadela Büyükkale otoczona była fortyfikacjami, znajdowała się na naturalnej skale. Po-łączona była z Górnym Miastem i Dolnym Miastem. Na terenie cytadeli znajdował się również basen. Zabudowa rozkładała się wokół dziedzińców, na których prawdopodobnie mieściły się portyki. Na cytadeli znajdowało się nagromadzenie budowli o różnych funkcjach. Wśród zabu-dowań zidentyfikowano archiwa, pomieszczenia straży, magazyny, pomieszczenia rytualne oraz salę przyjęć z kolumnami na wyższej kondygnacji. Na skraju, w najgorzej zachowanej części cytadeli, znajdowały się apartamenty królewskie.

Büyükkaya jest naturalnym wyniesieniem o charakterze obronnym, na którym znaleziono pozostałości spichlerza. Znajdował się w ufortyfikowanym miejscu, połączonym bezpośrednio z cytadelą królewską Büyükkale. Wewnątrz spichlerza znajdują się wkopane w ziemię, podłużne pomieszczenia z podłogami brukowanymi kamieniami. Wkopy miały ponad 2 metry głębo-kości. Po napełnieniu jam przykrywano je ziemią, co umożliwiało przetrzymywanie ziarna w atmosferze beztlenowej.

Powstało mało opisów zabudowy mieszkalnej z Hattuşa. W obrębie stanowiska odkryto jednak domy mieszkalne, wille z archiwami i warsztaty. Domy lokowano wokół centralnych dziedzińców.

Yazılıkaya była sanktuarium skalnym położonym około 2 km od Hattuşa. Było to sanktu-arium położone w naturalnych skałach tworzących dwie galerie – Galerię A, czyli galerię główną i Galerię B poświęconą pamięci zmarłych władców. Hetyci często lokowali sanktuaria w ska-łach, w pobliżu źródeł lub na zboczach gór. Wykorzystywano naturalny krajobraz do celów religijnych.

Wejście do galerii od południa w czasach imperium hetyckiego zagrodzono budynkami. Znajdowała się tam świątynia pełniące funkcję bramy prowadzącej do sanktuarium. Dostęp do sanktuarium był zamknięty przez budynek świątynny i budynek bramy z drugiej strony.

Na ścianach Galerii A zlokalizowano reliefy. Centralnym przedstawieniem jest procesja bóstw, ze sceną centralną. Po jednej stronie przedstawiono bogów, a po drugiej – boginie. Scena centralna pokazuje spotkanie głównych bóstw. Przedstawienia bóstw znajdujące się w scenie głównej mają 2 metry wysokości. Pozostałe bóstwa w procesji są znacznie niższe. Bogowie idą z lewej strony, a boginie z prawej. Postacie są podpisane w języku huryckim.

Przedstawiono Teszuba stojącego na bóstwach górskich, który spotyka się ze swoją małżonką o huryckim imieniu Hebat. W skład sceny głównej wchodzi też przedstawienie boga burzy. Kobiety przedstawione są w długich, plisowanych szatach i wysokich nakryciach głowy. Za Hebat stoi Szarruma, syn boskiej pary, a za nim dwie boginie – wnuczka i córka głównej pary. Kulturowe wpływy huryckie w czasach imperium hetyckiego były bardzo silne ze względu na kontakty Hetytów z regionem Kizzuwatna w Cylicji, w którym mówiono po hurycku. Małżonka Hattuşilisa była Hurytką.

W Galerii A znajduje się także relief o 2-metrowej wysokości przedstawiający władcę. Ga-leria B, poświęcona pamięci zmarłych władców, powstała w czasach Tudhaliyasa IV. Przedsta-wiono tam m.in. władcę w objęciach boga oraz “bóstwo-sztylet”.

W Eflatun Pınar znajdowało się naturalne źródło, które obudowano basenem. Po obu stronach basenu znajdowały się platformy, a po bokach rzeźby kamienne lwów i jeleni. Na głównym podeście znajdują się przedstawienia dwóch siedzących postaci bóstw – męskiego i żeńskiego. Po bokach znajdują się inne bóstwa podtrzymujące uskrzydlone dyski słoneczne. W dolnej partii, przy poziomie wody, umieszczono bóstwa górskie z wywierconymi dziurkami, z których prawdopodobnie wypływała dawniej woda pod ciśnieniem. Stela z Fasıllar jest niedokończonym posągiem znalezionym w pobliżu Eflatun Pınar. Być może na postumencie z Eflatun Pınar stały dwie stele, z których jedna była Stelą z Fasıllar.

Hattuşa jest najsłynniejszym miastem hetyckim. Znane są także inne stanowiska hetyckie, które były miejskimi ośrodkami prowincjonalnymi związanymi z administracją hetycką.

Kushakli, starożytna Sarissa, była jednym z miast hetyckich. W obrębie stanowiska znaj-duje się cytadela, świątynia podobną do Wielkiej Świątyni w Hattuşa, a także świątynia zwaną Budynkiem C o podobnych rozmiarach. Pomieszczenia przy bramie komorowej uważane są za stajnie lub zajezdnię dla rydwanów. W mieście znajdował się też trójkątny spichlerz. Do Ku-shakli również dostarczano rurociągami wodę ze źródeł położonych poza miastem. Poza liniami murów znajdowały się trzy stawy rozdzielone groblami, po których prowadziły drogi do mia-sta. Innymi ważnymi miastami hetyckimi, które są badane w centralnej Anatolii są Şapinuva i Tapiqqa.

Stanowiska Firaktin, Sirkeli Höyük i Gavur Kalesi są miejscami znalezienia pozamiejskich hetyckich reliefów skalnych. Przedstawiono na nich sceny składania ofiar bóstwom. Reliefom towarzyszą czasem otwory, które mogły być jamami libacyjnymi. W Firaktin przedstawiono Hattuşilisa III i jego żonę składających ofiarę bóstwom. Drugą grubą reliefów są przedstawienia władców znajdujące się w pobliżu uczęszczanych szlaków komunikacyjnych, pełniące funkcje propagandowe. Jeden z reliefów tego typu znajduje się w Karabel, zaś inny w Sirkeli Höyük, gdzie Muwatalli II został przedstawiony na reliefie znajdującym się przy zbiorniku wodnym.

Hetyci wykonywali proste, okrągłe pieczęcie stemplowe, które są charakterystyczne dla ich kultury. Początkowo znajdowały się na nich tylko inskrypcje z hieroglifami luwijskimi. Nie umieszczano imion władców, a jedynie tytuł królewski labarna. Później na pieczęciach poja-wiły się przedstawienia władców. Wykonywano ceramiczne rytony w kształcie lwów i byków. Byki symbolizują pomniejsze bóstwa. W Hattuşa znajdując się przedstawienia dwóch byków symbolizujące Hurri, boga nocy, i Sherri, boga dnia.

Znaleziono też naczynia ceramiczne pokryte dekoracją reliefową wykonaną za pomocą ma-tryc. Waza z Inandik jest jedną z waz tego typu. Znajdują się na niej przedstawienia sceny składania ofiar, muzykantów, akrobatów oraz scen bankietowych i erotycznych. Inne hetyckie naczynie posiada tylko jeden pas dekoracji. Przedstawiono na nim, w górnej partii, skoki przez byka. Znane są naczynia metalowe, np. srebrny ryton w postaci jelenia z dekoracją repusowaną przy wylewie. Dekoracja na rytonie przedstawia składanie ofiar oraz libację.

rzeźbiarskich to małe figurki o wysokości kilkunastu centymetrów. Reprezentują one wysoką klasę artystyczną, noszą ślady wpływów lewantyjskich. Wykonywano małe figurki przedsta-wiające bóstwa na jeleniach oraz zawieszki. Ze złota wykonano figurki bogini z dzieckiem na kolanach. Znaleziono siekierę brązową z rytualnymi przedstawieniami bóstw.

Relief z Malatya powstał po upadku państwa hetyckiego i należy do kultury neohetyckiej. Pomimo upadku państwa hetyckiego i powstałych wtedy zniszczeń, sztuka hetycka nie została zapomniana. W epoce żelaza korzystano ze sztuki hetyckiej ściśle ją naśladując i nawiązując do niej w licznych aspektach stylistycznych.