Herodot zapisał, że Astiages panował w Ekbatanie, która była wielkim miastem, otoczonym siedmioma liniami murów. Zdołał on skonsolidować władzę. Według legendy nakazał dziecko zabrać swojej córce i wynieść je w góry, gdyż bał się utraty władzy na rzecz wnuka. Dziecko, którym był Cyrus, zostało uratowane przez pasterza. Zgodnie z ideologią władzy irańskiej władca musiał być waleczny, piękny i moralny. Cyrus przejął władzę od Astiagesa bez walki, gdyż wojsko przeszło dobrowolnie na jego stronę.
Perskie plemiona Parsua żyły w Suzjanie i prowincji Fars. Inna grupa plemion perskich żyła w górach Zagros i znajdowała się pod wpływem Asyryjczyków. Persowie w Fars zostali po raz pierwszy opisani w VIII w. p.n.e. przez Sancheryba jako uczestniczy wypraw elemickich, babilońskich i aramejskich przeciwko Asyrii. W czasach Aszurbanipala po raz pierwszy zapisano się imię władcy o imieniu Cyrus, który zapłacił trybut Asyrii. Był to prawdopodobnie Cyrus I, a nie późniejszy przywódca Cyrus II Wielki.
Cyrus pokonał dynastię nowobabilońską, zajął Babilon, a pod koniec panowania wkroczył do Lewantu. Podzielił władzę nad imperium i ustanowił satrapie. Na czele każdej satrapii stawał satrapa wyznaczany przez monarchę. Satrapa mieszkał w pałacu przypominającym pałac królewski. Ściągał podatki, dbał o wewnętrzny spokój, miał do dyspozycji wojsko, które sam utrzymywał z podatków. Duża część podatków była jednak przekazywana bezpośrednio do stolicy królewskiej. Satrapa musiał też utrzymywać porządek społeczny.
Cyrus pozwolił diasporze żydowskiej wrócić do Jerozolimy i odbudować świątynię po okresie niewoli nowobabilońskiej. Był władcą tolerancyjnym i wspierającym miejscowe kulty.
Zajmując Babilonię Cyrus nie musiał toczyć długich walk. Nabonid, ostatni władca nowoba-biloński, przeniósł swoją siedzibę z Babilonu do Harranu w północno-zachodniej Mezopotamii. Wprowadził tam reformę religijną starając się osłabić kapłanów Marduka na rzecz kapłanów Sina. Jego matka była kapłanką Sina. Reforma ta spotkała się z oporem kapłanów Marduka i Babilończyków. Niechętni Nabonidowi Babilończycy przyjęli Cyrusa bez stawiania oporu.
Na Cylindrze Cyrusa opisano zajęcie Babilonu przez Cyrusa. W dokumencie zapisano, że Cyrus przejął władzę w Babilonii na prośbę ludu, który sprzeciwiał się Nabonidowi. Cyrus przybył jako wyzwoliciel. W dokumencie Cyrus nazywany jest królem Anszanu.
Cyrus zginął w walce z Massagetami na wschodnim wybrzeżu Morza Kaspijskiego w 529 roku p.n.e. Jego ciało przewieziono do Pasargade. Władzę przejął po Cyrusie jego młodszy syn Kabyzes II. Kambyzes I był ojcem Cyrusa. W 525 roku p.n.e. Kambyzes II zorganizo-wał wyprawę do Egiptu, który zdobył. Jego panowanie jest przykładem wpływu ideologii na władzę. Zmniejszył on dochody kapłanów egipskich po zajęciu kraju. Wydał edykt mówiący, że świątynie egipskie mogą czerpać zyski z posiadłości, które do nich należą. Przestał jednak wypłacać pieniądze królewskie dla kapłanów egipskich, co robili wcześniej faraonowie.
Herodot opisał Kambyzesa II jako człowieka szalonego, który zabił żonę po zdobyciu Mem-fis, a także wyrzucił ciała swoich poprzedników z nekropolii królewskiej, co było najcięższym grzechem dla Persa. Zabił też świętego byka Apisa, gdyż uważał się, że czczący go ludzie cieszą się z porażki władcy.
Kambyzesa II usłyszał przepowiednię mówiącą, że umrze w Ekbatanie. Zgładził swojego brata chcąc pozbyć się konkurenta, ale usłyszał że w Persji pojawił się człowiek podający się za jego brata. Udał się do Persji, by pokonać rywala, ale po drodze zmarł w syryjskiej Ekbatanie zraniwszy się mieczem.
Po jego śmierci władzę w Persji uzurpował sobie Smerdis, który podawał się za brata Kam-byzesa II. Był podobny do zmarłego władcy, ale prawdopodobnie jedynie podszywał się. Za-wiązano spisek siedmiu, czyli spisek siedmiu rodów perskich, które chciały dowiedzieć się, kim był człowiek podszywający się pod brata Kambyzesa II. Na czele spisku stał Otames. Wydał on swoją córkę za Smerdisa i namówił ją, aby w trakcie nocy sprawdziła, czy ma on całe ucho, czy tylko część ucha. Prawdziwy brat stracił część ucha w walce. Władcy perscy nosili zasłonę na twarzy, by ludzie postronni nie widzieli blasku królewskiego. Okazało się, że uzurpator nie był bratem Kambyzesa II.
Dariusz, który był “nosicielem kopii“, wdarł się do pałacu i, według Herodota, zgładził uzurpatora. Na inskrypcji w Behistun Dariusz opisał swoje dojście do władzy. Zapisał swoją genealogię, według której jego przodkowie od siedmiu pokoleń byli królami. W genealogii tej nie został wymieniony Cyrusa, pojawił się za to Achemenes, którego nie była na listach przodków Cyrusa II. Dariusz być może należał do bocznej linii dynastii królewskiej. Od imienia Acheme-nesa Dariusz wywiódł nazwę dynastii Achemenidów. Prawdopodobnie Dariusz wprowadził też tytuł Achemenidy do inskrypcji Cyrusa w Pasargade, gdyż sam Cyrus nigdy nie nazywał się Achemenidą.
Dariusz zapisał w Behistun, że po zwycięstwie nad Gaumatą, który uważał się za brata Kambyzesa II, Elam, Media i inne regiony zbuntowały się przeciwko niemu. Dziewięć postaci buntowników odpowiadających poszczególnym prowincjom przedstawiono na reliefie w Behi-stun. W inskrypcji zapisano, że Kambyzes II zmarł śmiercią naturalną, a po nim pojawił się ktoś, kto nazywał się królem, ale kłamał.
Po raz pierwszy pojawiają się w inskrypcji pojęcia wartości etycznych dobra i zła, które związane były z zoroastryzmem. Religia ta zakłada nieustanną walkę dobra ze złem. Ważne są dobre czyny, dobre słowa i dobre uczynki. Kłamstwo i noc są złe, a prawdomówność i dzień są dobre. Uzurpator jest jednoznacznie przedstawiony jako zły człowiek poprzez oskarżenie go o kłamstwo. Dariusz zarzucał uzurpatorowi, że nie tylko kłamał, ale też zniszczył sanktuarium.
Dariusz został królem w 522 roku p.n.e. Prowincje Elam, Media i Babilonia zbuntowały się przeciwko niemu. Zbuntowała się także Persja. Lojalna pozostała Baktria i Partia, której satrapą był ojciec Dariusza. Margiana zbuntowała się, ale porządek wprowadził tam ojciec Cyrusa.
Relief w Behistun pokazuje pokonanych buntowników. Jest to jedno z najbrutalniejszych przedstawień w bardzo łagodnej sztuce perskiej. Jeńcy przedstawieni są jako ludzie ubrani w stroje regionalne, a nie nadzy. Mają ręce związane z tyłu i powrozy związane wokół szyi. Wśród jeńców znajduje się Gaumata, który jest przedstawiony jako osoba leżąca. Na jego ciele Dariusz stawia stopę. Wszystkie postaci przedstawione na reliefie są żywe. Jednak w rzeczywistości Dariusz nie był tak łagodny i zawsze karał buntowników śmiercią.
Na reliefie dodano później postać Scyty. Dodanie tej postaci wymusiło przeniesienie in-skrypcji elamickiej w inne miejsce reliefu. Taka synteza zdarzeń jest typowa dla sztuki perskiej. Podobna fuzja pojawiła się w czasach sasanidzkich, gdy na jednym reliefie przedstawiono trzech cesarzy rzymskich pokonanych przez jednego władcę sasanidzkiego.
Dariusz zreorganizował imperium, ustalając ściśle wysokość podatków dla każdej z prowincji. Dokonał podboju Indii. Doszło też do pierwszej wojny grecko-perskiej, z której Dariusz musiał się wycofać po poniesionych klęskach. Z tych czasów pochodzi najwięcej irańskich rodzimych dokumentów pisanych i zabytków architektonicznych.
Persepolis powstało jako jedna ze stolic królewskich, pomiędzy którymi przemieszczał się władca. Pozostałymi stolicami królewskimi Achemenidów były Suza, Babilon i Ekbatana. Suza była stolicą administracyjną. Istniały tam urzędy administracyjne i skarbiec królewski. Cha-rakter Persepolis jest przedmiotem dyskusji. Początki budowy Persepolis przypadają na czasy panowania Dariusza I, który chwalił się, że zbudował swoją stolicę w miejscu, w którym nic wcześniej nie było.
Budowę rozpoczęto od wzniesienia platformy o wysokości 17 metrów przy zboczu górskim. Wejście na platformę znajdowało się na południu. Schody dobudowano już za panowania Kserk-sesa lub pod koniec panowania Dariusza. Platforma ma wymiary 300 na 400 metrów. Apa-dana, czyli sala audiencyjna, powstała w czasach Dariusza. Sala kolumnowa była kontynuacją tradycji architektonicznej z czasów medyjskich.
W czasach Dariusza rozpoczęto budowę Pałacu Dariusza, założenia niewielkiego w porówna-niu z Apadaną. Wzniesiono też skarbiec. Skarbce znajdowały się w każdej ze stolic królewskich. Kserkses zbudował Bramę Kserksesa, Drogę Procesyjną, Pałac Kserksesa oraz Budynek Cen-tralny, zwany też Tetrapylonem ze względu na cztery wejścia. Przebudował również skarbiec pochodzący z czasów Dariusza. Pozostałe zabudowania Persepolis pochodzą z okresu pano-wania późniejszych władców. W czasach Dariusza wyznaczono kanon architektury i sztuki achemenidzkiej.
Wraz z królem podróżowało między stolicami około 10 tysięcy osób. Cały dwór nie mógł zatem zmieścić się w granicach stosunkowo małego Persepolis. Król woził ze sobą w srebrnych naczyniach wodę z rzeki znajdującej się w okolicach Suzy, gdyż była ona najzdrowsza. Posiadał też liczną służbę, w tym fryzjerów. Władca miał liczne małżonki królewskie, które zgodnie z wiarą zoroastryjską mogły być jego siostrami oraz 360 konkubin.
Część pomieszczeń w Persepolis uważano dawniej za harem. Obecnie uznaje się, ze zabu-dowania te stanowiły raczej garnizon wojskowy.
Schody znajdujące się na wschodnim i północnym boku Apadany zdobione były reliefem. Relief na schodach północnych jest bardziej zniszczony. Relief na schodach wschodnich przed-stawiał króla achemenidzkiego na tronie, z długim berłem i z drugim, małym berłem ozdobio-nym kwiatem lotosu. Berło z kwiatem lotosu nosili też urzędnicy. Władcą może być Dariusz. Za nim stoi następca tronu, Kserkses. Władca, mimo że siedzi, ma głowę na tym samym pozio-mie, co następca tronu. Władca zawsze był przedstawiany jako największy i najwyższy spośród postaci ukazanych na przedstawieniach.
Żona Dariusza III, ostatniego władcy achemenidzkiego, wraz z samym władcą nie rozpo-znali Aleksandra Wielkiego po jego zwycięstwie, gdyż Macedończyk był człowiekiem niskim.
Aleksander Wielki po zdobyciu Suzy zasiadł na tak wielkim tronie, że pod nogi trzeba było podstawić mu stół.
Na reliefie na wschodnich schodach Apadany w Persepolis przedstawiono siedzącego Dariusza z nogami na podnóżku. Przed nim stoi kadzidło. W stronę Dariusza zbliża się procesja, w której idą przedstawiciele prowincji. Postaci zasłaniają sobie usta dłońmi, być może aby nie skalać powietrza, którym oddycha władca. Może być to też gest powitania. Persowie tej samej rangi witali się całując się w usta, a Persa wyższej rangi witali całując go w ramię. Delegacje przedstawione na wschodnich schodach prowadzą lub niosą dary pochodzące z różnych prowincji, np. wielbłądy z Baktrii i Partii, konie z Anatolii, tkaniny z Babilonii.
Władca, podróżując po imperium między stolicami, spotykał się z mieszkańcami imperium. Mieszkańcy ofiarowali królowi najcenniejsze dary ze swoich stron. Była to forma ściągania po-datków. Zwyczaj ten był praktykowany także w czasie wypraw wojennych. Wszystkie miasta, przez które przechodziła wyprawa królewska, miały obowiązek wystawienia stołu królewskiego dla władcy i 10 tysięcy osób. Trzeba było przygotować specjalne złote naczynia, które król zabierał później ze sobą. Przejście orszaku królewskiego i konieczność wystawienia stołu kró-lewskiego doprowadziły wiele miast to bankructwa i katastrofy gospodarczej.
Doprowadzenie przedstawicieli prowincji przed oblicze władcy przypomina mezopotamskie sceny prezentacji. Przedstawiciele poszczególnych prowincji różnią się między sobą strojem. Postaci nie są jednak podpisane i nie wszystkie prowincje można jednoznacznie zidentyfikować. Prawdopodobnie przedstawienie to też jest fuzją wydarzeń, które miały być może miejsce w czasie podróży władcy między Suzą a Persepolis.
Apadana była jednak niewątpliwie miejscem spotkań Dariusza z poddanymi. Pałac Dariu-sza nie był połączony z Apadaną w żaden sposób. Posiadał on cechy typowe dla architektury achemenidzkiej. Ściany zbudowane z cegieł nie zachowały się. Framugi okien i drzwi zostały wykonane z kamieni, dzięki czemu zachowały się w dobrym stanie do dziś.
Persepolis zostało częściowo zniszczone przez Aleksandra Wielkiego, który zdobył miasto bez walki. Po zajęciu miasta wzniecono jednak pożar, prawdopodobnie intencjonalnie.
W Persepolis znaleziono tabliczki mówiące o racjach, jakie otrzymywali pracownicy pracu-jący przy budowie Persepolis. Na tabliczkach tych wymienieni są także rzeźbiarze w drewnie. Można zatem wywnioskować, że w Persepolis znajdowało się wiele rzeźb drewnianych zdobią-cych wnętrza. We wnętrzach znajdowały się także leżące i wiszące dywany. Dach Apadany zbudowany był z belek z cedru libańskiego, sprowadzonego z Libanu. W Persepolis znajdowało się też wiele zabytków organicznych, które mogły spłonąć w trakcie pożaru.
Na odrzwiach kamiennych znajdowały się przedstawienia władcy wychodzącego z pałacu. Władca zawsze był największy, a monumentalizm jego ciała wzrósł jeszcze w czasach Kserksesa. Niektóre odrzwia były zdobione przedstawieniami mitologicznymi. Były to m.in. wyobrażenia uogólnionego króla walczącego z lwem lub uskrzydlonym bykiem.
Postaci walczące z lwem lub postacią fantastyczną pojawiają się też w sztuce asyryjskiej, ale wtedy byli to herosi. Tymczasem w Persji przedstawienie to, pierwotnie zapożyczone z Asyrii, zostało dodane do kanonu sztuki królewskiej, a nie religijnej. Władca achemenidzki otrzymywał pomoc od Ahuramazdy, ale nigdy sam nie był deifikowany, nie uważano go za boga.
W Apadanie znajdują się przedstawienia postaci niosących potrawy królewskie. Pałac kró-lewski zawiera charakterystyczny sposób zdobienia górnych partii odrzwi, przejęty z architek-tury egipskiej.
Brama Wszystkich Narodów, zwana też Bramą Kserksesa, jest czworokątną budowlą wolnostojącą nie połączoną z murami. Jej funkcja była podobna do bramy z Pasargade, jest bramą symboliczną. Dekoracja bramy jest wzorowana na dekoracji pałaców asyryjskich. Poja-wiają się uskrzydlone byki z ludzką twarzą – lamassu. Mają one jednak charakter odstraszający,
ale też opiekuńczy. Brama została nazywana przez Kserksesa w inskrypcji ”Bramą Wszystkich Narodów“, co wskazuje na jej symbolikę.
W Persepolis znaleziono kilka tysięcy tabliczek mówiących o organizacji pracy przy prze-budowie miasta oraz życiu codziennym mieszkańców imperium. Mówią one, że robotnicy byli zorganizowani w grupy. Każda grupa miała nadzorcę. Pracownicy otrzymywali racje żyw-nościowe za pracę w postaci mąki, mięsa zwierzęcego i wina. Nie była to praca niewolnicza. Wśród robotników byli ludzie z Persji, Babilonii, Baktrii i Egiptu, o czym świadczą ich imiona. Nadzorca był odpowiedzialny za każdy aspekt życia poddanej mu grupy. Tabliczki mówią o racjach żywnościowych dla kobiet, które urodziły dziecko. Otrzymywały one wyższą rację po narodzeniu syna niż po narodzeniu córki.
W inskrypcjach zapisano informacje o wioskach wyspecjalizowanych gospodarczo. Istniały np. wioski specjalizujące się w produkcji wina.
Istnieją też listy królewskie z podróży. Zawierają one informacje o urzędnikach, którzy podróżowali między satrapiami. Podróże odbywały się wzdłuż dróg królewskich, na których stały karawanseraje. Jedną z takich dróg, prowadzącą z Suzy do Sardes W Lewancie, opisał Herodot. Każdy podróżujący urzędnik posiadał tabliczkę, na której zapisywano, jak dużą rację żywnościową mógł otrzymać w karawanseraju. Zależała ona od rangi urzędnika.
Dziennie pokonywano około 30 km. Na opisanej przez Herodota drodze znajdowało się 111 karawanserajów. Niektórzy urzędnicy mieli prawo wymiany koni w karawanseraju. Zwykle pokonanie drogi królewskiej o długości 3000 km zajmowało około trzech miesięcy. Podróżowanie po drogach królewskich wymagało otrzymania zgody królewskiej.
Tabliczki w Persepolis zostały zapisane w języku elamickim pismem klinowym. Oznacza to, że Persowie zatrudniali Elamitów do pracy w administracji imperialnej, sami nie posiadając doświadczenia w administrowaniu.
W Persepolis znajduje się 6 grobowców królewskich. W Naqsh-e Rustam, niedaleko Per-sepolis, znajdują się grobowce skalne. Pierwszym władcą pochowanym w grobowcu skalnym był Dariusz I. Grób Dariusza ma formę wykutego w skale krzyża greckiego. Na górnym ramieniu znajdują się przedstawienia króla, przedstawicieli prowincji, inskrypcje, przedstawienia słońca i księżyca oraz przedstawienie ołtarza ognia.
Środkowe ramię zajmuje otwór wejściowy umieszczony między dwiema kolumnami zwie-rzęcymi zwieńczonymi protomami zwierząt. W komorze grobowej znajdowały się miejsca na sarkofagi władców. Ciała władców achemenidzkich były balsamowane. Pochówek w kamieniu, w skale, podobnie jak w metalu, nie był skażeniem świętej zoroastryjskiej ziemi. W grobowcach chowano nie tylko samych władców, ale też ich rodziny. Dostęp do grobowca był utrudniony, ze względu na położenie wysoko na stromej skale.
Ktezjasz, Grek będący lekarzem na dworze achemenidzkim, opisał budowę grobowca Dariu-sza jeszcze za jego życia. Na miejsce przyszłego pochówku przybyli rodzice DariuDariu-sza, którzy chcieli obejrzeć budowę grobowca. Musieli zostać opuszczeni do grobowca na linach, by móc go zobaczyć.
Grobowiec był elementem propagandy królewskiej Dariusza. W inskrypcji władca opisał siebie jako uosobienie Persa. Władca był nierównany w jeździe na koniu i strzelaniu z łuku, posiadał wszelkie przymioty moralne, nigdy się nie denerwował. Inskrypcja ponownie wymienia też podbite prowincje.
Achemenidzi to pierwsza dynastia Wschodu, która zdobyła zainteresowanie starożytnych zachodnich historyków, głównie greckich. Definiowali oni swoją grecką cywilizację, w oparciu o różnice z cywilizacją perską. Cyrus był przez nich opisywany jako władca idealny. Po nim rzekomo nastąpiła dekadencja i upadek. W ten sposób chciano udowodnić wyższość Greków nad Persami.