Okres nowoelamicki zawiera się w epoce żelaza. W południowo-zachodnim Iranie do VIII wieku p.n.e. istniało państwo elamickie, które ulegało stopniowemu rozbiciu na małe księstewka. Na podstawie tekstów asyryjskich wiemy, że w Suzie struktura państwowa funkcjonowała nadal i podejmowała interwencje w Babilonii, a nawet zagrażała Asyrii. Aszurbanipal udał się na wyprawę wojenną przeciwko Elamitom.
W Suzie pojawiły się pieczęcie przedstawiające Irańczyków trzymających dłoń na stopie. Pojawiają się też imiona irańskie, będące świadectwem przybycia plemion irańskich na ziemie współczesnego Iranu.
W Anszan coraz więcej ludzi decydowało się na życie koczownicze. W latach 1500-1400 p.n.e. w Iranie północno-zachodnim zaszły poważne zmiany kulturowe, które nie objęły swoim
zasięgiem Suzjany i Anszan. Pojawiła się ceramika szara i zanikła ceramika malowana, która dotąd była wszechobecna w całym Iranie.
Epokę żelaza dzieli się na fazy I, II i III. Faza III pokrywała się z okresem medyjskim. Hasanlu jest stanowiskiem znanym z zabytków pochodzących z III fazy epoki żelaza. Osada istniała już w I fazie tej epoki. Oprócz osady, na stanowisku znajduje się cmentarzysko położone za murami. Występowanie cmentarzysk wyłącznie poza murami miejskimi jest cechą, która odróżnia epokę żelaza od epoki brązu. Drugą cechą pozwalającą odróżnić stanowiska z tych dwóch epok jest obecność ceramiki szarej. Większość stanowisk z wczesnej epoki żelaza jest znana z cmentarzysk. Ludność chowana na tych cmentarzyskach prowadziła często koczowniczy tryb życia.
Zmiany kulturowe były prawdopodobnie skutkiem przybycia do Iranu północnego oraz północno-wschodniego plemion irańskich. Ceramika nie może jednak być wyznacznikiem przy-należności etnicznej. Przybycie Hetytów, o którym wiemy z tekstów, nie wiązało się z żadnymi zmianami w ceramice. W Iranie północno-wschodnim ceramika szara pojawiła się już w epoce środkowego brązu, który był okresem wzmożonych procesów urbanizacyjnych. Ceramika szara była wypalana w atmosferze redukcyjnej i wygładzana.
W środkowym brązie ceramika szara była produkowana m.in. w Tepe Hissar. Na tym stanowisku, w spalonym domu, znaleziono płyty kamienne. Sufit pomieszczenia wchodzącego w skład domostwa był oparty na drewnianych kolumnach. Domostwo w Tepe Hissar posiadało piętro lub użytkowy dach, co czym świadczy obecność klatki schodowej. Jedno z pomieszczeń wykorzystywano jako magazyn. Około roku 2000 p.n.e. nastąpił zanik osadnictwa na wyżynie Gorgan w Golestanie.
Pojawienie się ceramiki szarej może być konsekwencją migracji z Azji Środkowej do Iranu zachodniego. Ceramika ta pojawiła się m.in. na stanowiskach Gheytarieh, Khurvin, Hasanlu, Tepe Sialk i Godin Tepe. Hasanlu położone jest nad jeziorem Urmia. W jego pobliżu, w Marlik znaleziono królewskie cmentarzysko.
Najczęstszymi formami naczyń reprezentujących ceramikę szarą były naczynia z dziobkiem niepołączonym z wylewem. Była to forma typowa dla I fazy epoki żelaza. Charakterystyczne były też puchary na wysokiej stopce i misy. Te trzy formy występowały często razem.
Ostatnie badania nad epoką późnego brązu wykazują, że ludność z okolic Tepe Hissar prze-mieściła się na zachód w kierunku jeziora Urmia. Nie posiadamy żadnych irańskich tekstów z tego okresu. Dopiero w X wieku p.n.e. pojawiły się teksty asyryjskie potwierdzające wystę-powanie plemion irańskich w północno-zachodnim i środkowym Iranie. Teksty te pochodzą z czasów organizacji asyryjskich wypraw przeciwko Urartu.
Cmentarzysko A na stanowisku Tepe Sialk V było powtórnie użytkowane w I fazie epoki żelaza. Groby budowane były z kamienia i przykrywane dachami dwuspadowymi, co może być odzwierciedleniem znanej plemionom irańskim architektury mieszkalnej. Taka forma grobow-ców może świadczyć, że plemiona irańskie przybyły w rzeczywistości z Azji Środkowej, gdzie występują srogie zimy. Zmarli chowani byli w pozycji skurczonej na boku.
W II fazie epoki żelaza, trwającej w latach 1400-1000 p.n.e., najważniejszym stanowiskiem było Hasanlu. Zabudowania z fazy I znamy tylko z sondaży przeprowadzonych w obrębie dwóch budynków. Budynki miały po dwie drewniane kolumny, westybul, salę wejściową i pomieszczenia magazynowe. Do ściany wewnętrznego pomieszczenia przylegały ławy. Wystę-powała ciągłość architektury między I i II fazą okresu żelaza.
Zmiany kulturowe przypisujemy przybyciu migrantów z Azji Środkowej. W Hasanlu ist-niała rozbudowana, trójdzielna brama. Powstało wiele hipotez dotyczących jej przeznaczenia. Brama była wąska, ale trójdzielna, co prawdopodobnie utrudniało wejście napastnikom.
Po-dobne struktury bramne zastosowano w środkowym brązie w Altyn Depe w południowym Turkmenistanie.
W II fazie epoki żelaza w Hasanlu mogła mieszkać ludność hurycka, a nie ludność irańska. Świadczą o tym teksty asyryjskie. W tej fazie na stanowisku występowały już sale kolumnowe. Budynki były piętrowe. Na parterze znaleziono ceramikę glazurowaną i szkło. Nadal produko-wana była ceramika szara, ale zaczęły ponownie pojawiać się naczynia malowane. Znaleziono także pieczęcie w stylu lokalnym i ich odciski. Irańska tradycja malowania ceramiki odrodziła się w II fazie epoki żelaza.
Tell Harmal w Syrii, datowane na rok ok. 1800 p.n.e., jest stanowiskiem huryckim o licznych analogiach łączących je z Hasanlu. Podobieństwa te wzmacniają hipotezę o huryckich mieszkańcach Hasanlu.
W Irańskim Azerbejdżanie odkryto stanowiska bez sal kolumnowych, wykazujące silne wpływy asyryjskie. Jednym ze stanowisk tego typu jest Qalaichi, gdzie znaleziono glazurowane płytki w stylu asyryjskim.
Stanowisko Rabat Tepe datowane jest na lata 800-600 p.n.e. Było zamieszkane przez lud-ność Mannai. W trakcie wykopalisk na stanowisku rozebrano ściany z cegły suszonej i dotarto do kamiennej podłogi. Na stanowisku znaleziono inskrypcje w języku akadyjskim pochodzące z okresu asyryjskiego. Nie mówią one wiele o historii stanowiska Rabat Tepe. Wiadomo jednak, że w mieście posługiwano jest językiem akadyjskiem i pismem klinowym.
Z II fazy epoki żelaza pochodzi też stanowisko Ziwiye w środkowym Zagrosie. Stanowisko posiadało umocnioną cytadelę i otoczone było murem. Zostało zniszczone przez nielegalnych poszukiwaczy skarbów.
W asyryjskim sarkofagu znaleziono tam kilkadziesiąt przedmiotów ze złota, naczyń emalio-wanych, kości słoniowej. Skarb z Ziwiye składał się z przedmiotów pochodzących z różnych części świata. Znaleziono biżuterię pochodzącą z okresu medyjskiego oraz przedmioty pochodze-nia scytyjskiego. Scytowie zagrozili państwu asyryjskiemu i są wspominani w Biblii. W skład skarbu wchodził pektorał, na którym przedstawiono adorację świętego drzewa przez zwierzęta. Motyw ten występuje też w sztuce Urartu oraz na stanowisku Hasanlu. W VIII-VII w. p.n.e. w Ziwiye wykonywano cenną ceramikę glazurowaną, inspirowaną sztuką asyryjską.
Jedyną różnicą w stosunku do Asyrii jest obecność rytonów. Rytony są charakterystycznym elementem sztuki irańskiej, obecnym nieustannie od III fazy epoki żelaza. Były formą typowo irańską. Kończyły się zazwyczaj przedstawieniem zwierzęcia lub człowieka. Rytony mogły być wykonane z metali lub z gliny. Naczynia tego typu znajdowane były często w grobach z II fazy epoki żelaza. Służyły prawdopodobnie do celów kultowych, co czym świadczą ich skomplikowane formy zwierzęce. Pod względem stylistycznym naczynia z II fazy epoki żelaza przypominały zabytki z Hasanlu. Ukazywano na nich sceny polowania, sceny kultowe oraz postaci z długimi włosami.
W II fazie epoki żelaza nadal występowała ceramika szara, ale pojawiła się także ceramika malowana, której najlepsze przykłady z motywami geometrycznymi i zwierzęcymi znaleziono na stanowisku Tepe Sialk, na cmentarzu VI B. Dziobek w II fazie był już łączony z wyle-wem, zarówno w ceramice szarej, jak i malowanej. Ceramika szara ma charakterystyczną formę dzbanka. Naczynia często ustawione były na podstawkach. Znane są też przedstawienia irań-skich wojowników trzymających broń na stopie.
Trzecia faza epoki żelaza to nazywana jest okresem medyjskim. Herodot w IV w. p.n.e. opisał dzieje Medów. Być może zwiedził on Babilon, ale nigdy nie był w Iranie. Jego podsta-wowym celem było opisanie wojen grecko-perskich. Dzieło Herodota było jednym z pierwszych dzieł historycznych. Korzystał z wielu różnych miejscowych informatorów.
Zapisał, że przed Persami w Iranie żyli Medowie, którzy stworzyli wielkie państwo sięga-jące do Anatolii i przyczynili się do upadku Asyrii. Obszary wschodniego Iranu nie leżały w zasięgu jego zainteresowania. Medowie zostali opisani jako plemiona pasterskie, początkowo rozproszone, charakteryzujące się organizacją plemienną. Na ich czele stali królowie.
Deioces był przywódcą medyjskim. Początkowo nie był królem, ale sędzią rozstrzygającym spory. Chciał być ogłoszony władcą, ale dopiero po pewnym czasie przywódcy plemienni zdecy-dowali się uznać jego zwierzchnictwo. Jednym z obowiązków króla było dbanie o przestrzeganie prawa. Dla władcy wzniesiono stolicę medyjską w Ekbatanie.
Fraortes panował w latach 675-625 p.n.e. Utracił władzę w wyniku ataku Scytów. Kolej-nym przywódcą medyjskim był Kjaksares, którego panowanie przypadło na lata 625-585 p.n.e. Kjaksares który zaprosił przywódców medyjskich na ucztę, w czasie której otruł ich i w ten sposób uzyskał władzę. W 614 roku p.n.e. Medowie zajęli Aszur, a w 612 p.n.e. roku Niniwę, co oznaczało ostateczny upadek Asyrii. Po Kjaksaresie władzę objął Astiages, który pano-wał w latach 584-550 p.n.e. Astiages był według Herodota dziadkiem Cyrusa II Wielkiego, pierwszego wielkiego władcy imperium achemenidzkiego, który sam siebie nie tytułował jeszcze Achemenidą.
Na połowę VI wieku p.n.e. datuje się upadek stanowisk medyjskich. Nie istniały jednak ele-menty kultury, które można byłoby nazwać typowo medyjskimi. Nie było tekstów medyjskich, jednolitej sztuki medyjskiej, ani architektury państwowej. W Ekbatanie nie dotarto jeszcze do archeologicznych warstw medyjskich. Państwo wymaga istnienia administracji oraz pisma. Tymczasem nie są znane żadne materialne ślady występowania administracji medyjskiej. Nie jest znana ani jedna tabliczka z pismem z okresu medyjskiego.
Sztuka na Bliskim Wschodzie była sztuką dworską. Tymczasem dworska sztuka medyjska wcale nie jest nam znana. Można więc podać w wątpliwość istnienie całego państwa medyj-skiego. Jednak sprawnie przebiegający proces tworzenia państwa achemenidzkiego świadczy, że było ono kontynuatorem wcześniejszych struktur państwowych.
Gdy Cyrus II przejął władzę od Astiagesa, cały Iran szybko podporządkował się jego władzy. Musiał przeprowadzić interwencję militarną jedynie w Anatolii. Nie doszło do żadnych buntów na wschodzie Iranu. Powstanie imperium achemenidzkiego można więc uznać za gładką zmianę dynastyczną między Medami a Achemenidami.
Nusz-e Dżan jest jednym z czterech stanowisk w środkowym Zagrosie, które były siedzi-bami miejscowych władców w okresie medyjskim. Na stanowisku istniał fort pełniący funkcje magazynowe i obronne, sala kolumnowa na miejscu starego budynku centralnego oraz budynek zwany świątynią centralną. Mogła to być zoroastryjska świątynia ognia w formie schodkowego trójkąta.
Po raz pierwszy w Nusz-e Dżan zastosowano łukowe sklepienie wykonane z cegły. Tego typu konstrukcje do dziś występują na irańskiej prowincji. Świątynia jest budowlą wyjątkową, gdyż przed opuszczeniem stanowiska w VI w. p.n.e., wnętrze wypełniono rumoszem skalnym, a ściany zewnętrzne obudowano cegłami. Dzięki temu ściany budowli zachowały się doskonale do wysokości 7 metrów. We wnętrzu znaleziono ołtarz ceglany, na którym umieszczona była górna płyta. Nie wiadomo, czy na ołtarzu stale płonął ogień, czego wymaga rytuał zoroastryjski. Ściany świątyni ognia nie miały okien, a w środku było ciemno.
Być może była ta najstarsza świątynia ognia na ziemi irańskiej. Z późniejszego okresu nie jest jednak znana żadna świątynia zoroastryjska aż do okresu partyjskiego. Występuje więc znacząca luka stratygraficzna.
Na stanowisku Nusz-e Dżan znaleziono liczne wyroby ze srebra, które mogły być środkiem płatniczym. Zachodni Budynek pełnił funkcje obronne i magazynowe. Wokół ścian
pomiesz-czenia znajdowały się ławy. Do budynku prowadził korytarz wykuty w skale, który umożliwiał ucieczkę poza linię murów w przypadku oblężenia. Korytarz nie został jednak ukończony.
W Godin Tepe z okresu medyjskiego pochodzą dwie sale kolumnowe. Architekturę monu-mentalną z salami kolumnowymi odkryto także w Baba Dżan w prowincji Loristan, które było miejscowym ośrodkiem władzy. W Ozbaki koło Teheranu niedawno również odkryto zabudo-wania z okresu medyjskiego.
W Ulug Depe w wilajecie achalskim w Turkmenistanie znajduje się fort, który prawdopo-dobnie również wchodził w skład państwa medyjskiego. Tell Gubba w Kurdystanie Irackim jest również stanowiskiem z zabudową medyjską. Po zdobyciu Niniwy Astiages zawarł traktat dzielący ziemie asyryjskie między Babilonię i Medów. Medowie nigdy jednak nie osiedlili się w Asyrii i de facto nie wzięli w posiadanie zdobytych ziem.
Społeczność Medyjska miała organizację plemienną. Jej przywódcy nosili tytuł “pan mia-sta”. “Miasta” były w rzeczywistości siedzibami lokalnych przywódców. Medowie zajmowali się hodowlą zwierząt, głównie koni, oraz handlem na Wielkiej Drodze Chorasańskiej. Trudnili się także rolnictwem w dolinach. Najwięcej informacji o Medach posiadamy od Sargona II, który walcząc z Urartu spotykał Medów. W czasach Aszurbanipala informacje o Medach zanikają. Aszurbanipal walczył przeciwko Suzie i nie interesował się Medami. W kronikach babilońskich znajdowane są informacje o Medach pochodzące z późniejszego okresu.
Po upadku Asyrii wszystkie najważniejsze stanowiska okresu medyjskiego zostały opusz-czone. Przyczyny te procesu nie zostały dotąd wytłumaopusz-czone.