Izraelici

Izraelici byli ludem, który podporządkował sobie Kanaan. Biblia podaje, że wyszli oni z Egiptu i przebyli drogę przez pustynię do Palestyny. Notowane są zniszczenia na wielu stanowiskach, m.in. Hazor i Lakisz, które mogą być śladem migracji. Jednak Hazor zostało zniszczone kilkadziesiąt lat przed Lakisz. Jednak Arad i Hebron wcale nie zostały zaś zniszczone.

Historia biblijna jest często kwestionowana. Rozpatrywana jest teza zakładająca, że nie nastąpiło wyjście z Egiptu, zaś Izraelici byli mobilną ludnością nomadyczną. Niewątpliwie byli ludnością napływową, a ich przybycie nie było pojedynczym, krótkotrwałym ciągiem zniszczeń. Proces przybywania Izraelitów do Kanaan trwał co najmniej przez kilka dekad. Ich napływ został jednak skondensowany czasowo w historiografii.

Stolicą Judy była Jerozolima, a stolicą Izraela – Samaria. Były one dużymi miastami o powierzchni kilkudziesięciu hektarów i najważniejszymi ośrodkami izraelickimi. W miastach tych mieszkało po około 10 tysięcy ludzi. Otoczone były masywnymi fortyfikacjami. Na po-czątku epoki żelaza były to mury kazamatowe, które potem zastąpiono potężnymi litymi mu-rami. W mieście stołecznym mieściły się akropole z pałacami. Resztki pałaców przetrwały jednak w bardzo złym stanie zachowania. W mieście były też budynki publiczne, rynki, place i domy mieszkalne. Tylko małe fragmenty tych miast zostały odsłonięte.

Stolice okręgów administracyjnych i wojskowych były drugimi w hierarchii osadniczej izra-elickimi ośrodkami miejskimi. Stolicami okręgów były m.in. Hazor, Megiddo, Lakisz i Be’er Sheva. Zajmowały one obszar około 10 ha. Wydzielono w ich obrębie przestrzeń administra-cyjną z urzędami, magazynami i stajniami. Obszar administracyjny był oddzielony od części mieszkalnej miasta murem. Stolice administracyjne liczyły około 2-3 tys. mieszkańców.

Najniższym miejskim szczeblem hierarchii były ufortyfikowane miasteczka o powierzchni kilku hektarów, liczące do tysiąca mieszkańców. Nie było w nich okręgów administracyjnych i centrów monumentalnych. Posiadały jednak fortyfikacje.

Tell el-Farah Północne jest jednym z nielicznych miast posiadających prostokątny plan urbanistyczny. Większość miast posiadała plan zbliżony do okręgu, z zabudową koncentryczną. Przykładem takiego planu była Be’er Sheva. Dookoła pasa murów, po stronie wewnętrznej, znajdował się jeden rząd domów stanowiących przymurze oraz ulica pełniąca rolę okrężnicy. Domy budowane były wokół dziedzińca z zastosowaniem kolumn lub filarów.

W Hazor znajdowane są liczne ślady produkcji oliwy, m.in. prasy do wyciskania oliwek. Oliwa odgrywała ważną rolę w handlu miast izraelickich.

Do X wieku p.n.e. dominowały mury kazamatowe, a od IX wieku p.n.e. – mury lite. Miały one u podstawy grubość od 2 do 7 metrów. Mury powstawały na kamiennych fundamentach, a same były ceglane lub kamienne. Znajdowały się w nich prostokątne lub okrągłe bastiony. W górnej partii murów umieszczano balkony i wykusze umożliwiające atak na najeźdźców. Konstrukcje te zostały przedstawione na reliefach asyryjskich. Miło efektywnego systemu for-tyfikacji miasto Lakisz zostało zdobyte przez Asyryjczyków.

Na początku okresu izraelickiego dominowały bramy sześciokomorowe na osi prostej. Wy-stępowały one m.in. w Lakisz, Hazor i Megiddo. Bramy takie nazywane są bramami z czasów Salomona lub Dawida. Kwestia powiązania przekazu historycznego i biblijnego z archeologią jest kontrowersyjna. Panowanie króla Dawida datuje się na rok około 1000 p.n.e. Znany jest tylko jeden tekst z epoki wymieniający władcę o imieniu Dawid.

Poziom rozwoju kraju w czasach Dawida i Salomona jest kwestionowany przez Israela Fin-kelsteina. Twierdzi on, że w Izraelu nie było w tym czasie organizmu państwowego z wielkim pałacem i świątynią. Stan rozwoju przedstawiony w Biblii może odzwierciedlać stan rzeczywisty dopiero z VIII wieku p.n.e.

Od IX wieku p.n.e. bramy były zazwyczaj czterokomorowe lub nawet prostsze. Analogiczne bramy występowały wtedy w Syrii. Bramy i przestrzeń w pobliżu bram odgrywały ważną rolę w życiu miasta. W pobliżu bramy mieścił się rynek handlowy, a także odbywały się spotkania władców z poddanymi, przemówienia proroków i zgromadzenia ludności.

W Hazor mieściła się brama osadzona w murze kazamatowym. Analogiczne struktury obronne znajdowały się w Gezer. Dzięki najazdom asyryjskim posiadamy ikonograficzne przed-stawienie fortyfikacji Gezer wykonane przez Asyryjczyków.

Miasto Lakisz zostało zdobyte przez Asyryjczyków. Była miastem na planie okrągłym z masywnymi fortyfikacjami oraz wydzieloną częścią administracyjno-pałacową z dużym dzie-dzińcem w środku. Posiadamy opis zdobycia miasta. Asyryjczycy usypali potężną rampę, zwaną rampą Sancheryba, która została odnaleziona w materiale archeologicznym. Gdy Asy-ryjczycy usypywali rampę, mieszkańcy Lakisz podwyższali mury. Mimo to rampa umożliwiła najeźdźcom pokonanie murów. Zachowane zostały liczne strzały, łańcuchy i katapulty, które są archeologicznym świadectwem oblężenia i bitwy o Lakisz.

Reliefy pałacowe Sancheryba z Niniwy pokazują miasto Lakisz z jego fortyfikacjami, środo-wiskiem naturalnym wokół i scenami bitewnymi. Na asyryjskim reliefie ściennym utrwalono także scenę przesiedlenia ludności miasta po zdobyciu Lakisz. Przedstawienie bitwy o Lakisz jest rzadko spotykaną w starożytności sytuacją, w której jedno wydarzenie zostało udokumen-towane na wiele sposobów w różnych, odległych od siebie częściach świata.

Powstawały charakterystyczne prostokątne, podłużne budynki, które wewnątrz podzielone były na trzy nawy przez rzędy kamiennych filarów. Środkowa nawa miała wyższe sklepienie i okna w górnych partiach bocznych ścian, podobnie jak w bazylice. Filary były czasami przewiercane w środku. Tego typu struktury pojawiły się w XI wieku p.n.e., a od IX wieku p.n.e. były bardzo częste. W Megiddo znajduje się 17 takich budynków zgromadzonych w dwóch obszarach. Budynki takie występują też w Lakisz, w pobliżu pałacu.

Konstrukcje te pierwotnie były interpretowane jako stajnie. Otwory w filarach służyły do przywiązywania koni. Między filarami znaleziono konstrukcje kamienne, które zidentyfikowano jako żłoby do karmienia i pojenia zwierząt. Wymiary pojedynczych przegródek pasowały do wielkości konia. Stajnie Megiddo mogły pomieścić około 450 koni. Duży dziedziniec w pobliżu budowli bazylikowej mógł służyć do jazdy na rydwanach. Inna interpretacja głosi, że budynki te nie były stajniami, ale magazynami.

Pałace izraelickie zachowane są w bardzo złym stanie. Pozostałości pałaców zachowały się w Megiddo, Ramat Rachel i Samarii Budynek pałacowy w Megiddo był zbliżony do budowli bit-hilani popularnego w północnej Syrii.

Pałac w Samarii znajdował się na akropolu i był otoczony murem kazamatowym. W jego pobliżu znajdował się zespół budynków, w których znaleziono ażurowe plakietki z kości słoniowej, które zdobiły pałac. W architekturze pałacowej występują kapitele protojońskie, które nie były spotykane w żadnych wcześniejszych budowlach. Po bokach kapiteli znajdowały się dwie woluty, a między nimi umieszczano trójkąt z jednym wierzchołkiem skierowanym do góry. Z Samarii pochodzi także fragment balustrady kamiennej, która posiada takie same formy dekoracyjne, jakie znajdowały się na kapitelach protojońskich.

W miastach Izraelitów znajdują się potężne studnie, podobne do występujących już wcze-śniej w Qatnie i Byblos. Izraelici doskonale opanowali system zaopatrywania miast w wodę. Systemy szybów połączone podziemnymi korytarzami ze źródłami wody położonymi poza mia-stem wraz ze schodami prowadzącymi na dno szybów powstały m.in. w Megiddo, Hazor i Jerozolimie.

W Megiddo wybudowano zaawansowany system dostarczania wody do miasta. Zbudo-wano szyb o głębokości 7 metrów, na dno którego prowadziły spiralne schody. Kończyły się w poziomym, wykutym w skale korytarzu, który miał około 50 metrów długości i prowadził do ujęcia wody poza miastem. Korytarz ten został później pogłębiony. Wodę wydobywano na pomocą bloku z kołowrotem i skórzanych pojemników. W Gezer i Hazor istniały podobne systemy dostarczania wody.

W Jerozolimie istnieje Szyb Warrena, który został odkryty w XIX wieku. Stanowi on sys-tem podobny do szybu w Megiddo. Szyb Warrena prowadzi do pionowego pęknięcia w skale. Konstrukcja pochodzi z czasów podzielonej monarchii. W VIII wieku p.n.e. dobudowano do szybu nowy tunel, który został poprowadzony do miasta wewnętrznego. Był on budowany rów-nolegle z obu stron. Miał 600 metrów długości i nie zawierał żadnych szybów wentylacyjnych. W trakcie budowy kanału z obu stron nastąpiło lekkie rozminięcie dwóch korytarzy.

W fortecy izraelickiej Kadesh-Barnea woda została doprowadzona do ośrodka za po-mocą akweduktu, który był innym wynalezionym system zaopatrywania w wodę. Akwedukt w Kadesh-Barnea był jednym z najstarszych znanych akweduktów.

W Jerozolimie udało się zidentyfikować mury miejskie pochodzące z czasów monarchii, gdy, zgodnie z tradycją, mógł panować Salomon. Pozostałości świątyni nie zostały jednak znale-zione, a jej prawdopodobna lokalizacja jest niedostępna dla badań archeologicznych. Świątynia Salomona mogła przypominać świątynię w antach. Zbudowana została na planie prostokąta i miała wymiary 25 na 50 metrów. Według opisu świątynia była trzypiętrowa. Przy wejściu znajdowały się dwie kolumny, które nie pełniły żadnej funkcji konstrukcyjnej.

Wewnątrz świątynia została podzielona na trzy pomieszczenia położone na osi prostej – portyk, sanktuarium i położoną na podwyższeniu cellę, w której przechowywano Arkę Przy-mierza. W świątyni znajdowały się drewniane boazerie ozdobione przedstawieniami palm. Na dziedzińcu znajdował się ołtarz i basen wypełniony wodą, który nazywano “morzem”. Nie ma jednak żadnego archeologicznego potwierdzenia istnienia Świątyni Salomona, z wyjątkiem opisu biblijnego.

Na centralnym Negewie znajdują się liczne stanowiska z okresu zjednoczonego państwa. Ne-gew był to suchym obszarem zamieszkanym przez pasterzy. Znaleziono tam około 50 małych fortec położonych tak blisko siebie, by z każdej z nich widać było sąsiednie fortece. Fortece te miały od 25 do 70 metrów średnicy. Najczęściej lokowane były na wzgórzach. Na ob-wodzie zawierały rząd kazamatowych pomieszczeń, a na centralnych dziedzińcach znajdowały się cysterny. Fortece użytkowane były krótko. Istnieją dwie teorie na temat ich powstania. Wybudować je mogła ludność nomadyczna dla ochrony swoich pastwisk lub Izraelici, aby za-bezpieczyć sobie dostęp do Morza Czerwonego i chronić przebiegający tamtędy szlak handlowy przed nomadami.

Forteca w Arad powstała w okresie izraelickim, na miejscu dawnego osiedla z epoki brązu. W Arad powstała też jedyna świątynia, która kojarzona jest z religią Izraelitów. Została wznie-siona na planie prostokątnym, posiadała niszę kultową oraz dwa ołtarze przy wejściu. Po obu stronach niszy kultowej znajdowały się dwie stele – maseby, reprezentujące obecność Boga. Jedna z nich, pomalowana na czerwono, być może symbolizowała Jahwe.

Stanowisko Kuntillet Ajrud na Negewie, przy drodze z Gazy do Eilatu, pełniło funkcję karawanseraju lub świątyni. Do ścian budowli przylegały ławy. Na ścianach pitosów z tego stanowiska wykonano unikatowe dekoracje przedstawiające ludzi oraz zwierzęta. Są to znale-ziska unikatowe. Dekoracja wykonana została schematycznie, ale przedstawienia są ciekawe i towarzyszą im teksty – dedykacje oraz błogosławieństwa.

Na dekoracji pojawiają się motywy znane z późniejszej sztuki fenickiej np. krowa karmiąca cielaka. Koziołki oparte o święte drzewo to motyw zapożyczony z Mezopotamii. Przedstawienia antropomorficzne są bardzo ciekawe. Jedno z nich z nich zostało podpisane “Jahwe z Samarii i jego Aszera”. Inne przedstawienie również zostało podpisane jako Jahwe i Aszera. Inskrypcje mogą być późniejsze od samych przedstawień ikonograficznych. Ich znaczenie jest interpreto-wane jako Jahwe i jego boska małżonka. Aszera może jednak nie być kobietą ani boginią, a jedynie symbolem.