Aramejczycy i sztuka syro-hetycka

Gęstość zaludnienia w Anatolii po upadku państwa Hetytów była rzadko niska. Tradycje państwa hetyckiego w sztuce przetrwały na pograniczu syryjsko-anatolijskim, m.in. w postaci dekoracji reliefowej. Inspiracje dla sztuki neohetyckiej czerpano ze stanowisk, na których utrzy-mana została ciągłość osadnicza. Karkemisz było ważnym miastem już w czasach Hetytów, rezydował tam wicekról hetycki. Miasto przetrwało upadek państwa hetyckiego i zachowało ciągłość w epoce żelaza.

Na początku epoki żelaza upadło Ugarit. Doszło do zasadniczych zmian kulturowych i etnicznych. Nowym elementem etnicznym byli Aramejczycy, którzy przybyli na początku epoki

żelaza. Dawniej uważani byli za hordę przybyłą z Pustyni Arabskiej. Aramejczycy migrowali z południa i południowego-wschodu. Pojawili się w Aram w pobliżu Damaszku, gdzie powstała pierwsza oaza ich osadnictwa. Wykorzystali oni pustkę na Bliskim Wschodzie migrując na północ.

Powstała sztuka syro-hetycka, która początkowo była wyłącznym dziedzictwem państwa hetyckiego. Rodziła się w państwach neohetyckich. Posiadała jednak miejscowe syryjskie tło kulturowe wywodzące się z epoki brązu. Wykorzystywano nadal konstrukcje w formie bit-hilani. Aramejczycy nie posiadali własnej kultury monumentalnej. Można jednak wyróżnić cechy aramejskie w reliefach. Obszar pogranicza był miejscem ścierania się dawnych i nowych kultur, ich wpływów i motywów w sztuce.

Asyria brała aktywny udział w tej wymianie kulturowej. Chciała podporządkować sobie państwa syryjskie. Motywy asyryjskie od VIII wieku p.n.e. zaczęły pojawiać się coraz częściej, co wiązało się z aneksją ziem syryjskich przez Asyrię. Władcy syryjscy podróżowali często do Asyrii i tam zapoznawali się z kulturą asyryjską, którą później wdrażali w swoich krajach. Pojawiały się też rezydencje Asyryjczyków w Syrii. Sztuka syryjska stała się z czasem prowin-cjonalną odmianą sztuki asyryjskiej i utraciła charakter neohetycki.

Język aramejski zaczął zdobywać coraz większe znaczenie w piśmie, wypierając dotychcza-sowe języki. W epoce żelaza wprowadzono pismo alfabetyczne, co spowodowało, że umiejętność czytania i pisania stała się powszechna. Nie byli już potrzebni wykształceni skrybowie pracu-jący dla władz centralnych, którzy pisali pismem klinowym. Pismo przestało być domeną władz centralnych. Żelazo zaczęło dominować jako surowiec używany do produkcji narzędzi i broni. Eksploatowano złoża darniowe, które były powszechnie dostępne.

Na przebieg szlaków handlowych wpłynęło wprowadzenie wielbłąda jako zwierzęcia jucz-nego. Już w III tys. p.n.e. wielbłąd był zwierzęciem mięsnym w Zatoce Perskiej i w Arabii. Dopiero od 1000 roku p.n.e. wielbłądy zaczęto stosować jako zwierzęta juczne oraz służące do jazdy. Wnętrze Arabii, ze względu na klimat, nie nadaje się do penetracji przez nomadów ze stadami osłów. Dopiero karawany wielbłądów umożliwiły eksplorację Arabii. Na Bliskim Wschodzie pojawiły się przywożone stamtąd mirra i kadzidło. Nowe szlaki handlowe otworzyli też Fenicjanie.

Dawniej wydzielano różne nurty w sztuce syro-hetyckiej. Ortostaty dzielono neohetyckie i aramejskie. W tym okresie nie było dominującego imperium, które zdobyłoby monopol po-lityczny. Nie stworzono żadnego dużego państwa terytorialnego. Państewka składały się ze stolicy i okolicznej ziemi. Nazwy państw aramejskich często rozpoczynały się od “bit ”, co ozna-cza “dom” w języku aramejskim. Słowo to interpretowano jako “dom rodu”. Starano się określić, które grupy etniczne zamieszkiwały poszczególne państewka.

Poszukiwano imion władców w języku neohetyckim i aramejskim. Jednak były też pań-stewka posiadające władców o imionach wywodzących się z różnych języków – neohetyckiego, aramejskiego oraz huryckiego. Jednak imię władcy nie decydowało o charakterze etnicznym państwa. W obrębie jednej stolicy występowały często różne nurty w sztuce, np. w Karkemisz. Motywy w sztuce były zróżnicowane chronologicznie.

Występowały liczne inskrypcje hieroglificzne zapisywane w języku luwijskim. Były to in-skrypcje skalne lub inin-skrypcje na pieczęciach. Pisma luwijskiego nie umieszczano zazwyczaj na tabliczkach. Inskrypcje naskalne znajdowały się głównie w centralnej Anatolii. Luwijskie in-skrypcje na pomnikach pojawiały się też w północno-zachodniej Syrii, gdzie nie było inskrypcji naskalnych. Inskrypcje luwijskie zanikły wraz z upadkiem państw syro-hetyckich, dzielonych dawniej na neohetyckie i aramejskie. Obecnie podział ten zanikł i wszystkie kraje przypisuje się do jednej grupy syro-hetyckiej.

Relief neohetycki w Malatya powstał w epoce żelaza. Dawny ośrodek hetycki został odbu-dowany po pożarach i zniszczeniach związanych z początkiem epoki żelaza. Relief o wysokości 90 cm przedstawia władcę, który przeprowadza libację przed bogiem burzy. Przedstawienie wykazuje bardzo dużo tradycyjnych cech hetyckich i silnie nawiązuje do sztuki hetyckiej. Na reliefie nie ma żadnych wpływów asyryjskich. Relief z Malatya posiada wiele cech ikonogra-ficznych i stylistycznych niemalże przeniesionych z Yazılıkaya. Należą do nich motywy tiary, spódniczki, broni, buty skierowane do góry, a także kompozycja sceny i styl przedstawień. Po-jawiają się nieliczne odstępstwa np. ręka uniesiona do góry, która nie występowała w klasycznej sztuce hetyckiej.

Przedstawienia reliefowe znajdowały się często na ortostatach. Najdoskonalsze reliefy or-tostatowe powstały w Asyrii, ale to nie Asyryjczycy wynaleźli ten sposób zdobienia ścian. Ortostaty pojawiły się w II tys. p.n.e. w Alalach i Ebli. Na stanowiskach tych niezdobione or-tostaty znajdowały się w dolnej partii murów. Najwcześniejsze reliefy na ortostatach powstały w imperium hetyckim, najpierw w Alaca Höyük, a potem w Hattuşa. Ortostaty nie pełniły już funkcji konstrukcyjnej, a tylko ozdobną i częściowo ochronną. Stawały się coraz cieńsze. Asy-ryjczycy zaczerpnęli reliefy ortostatowe od Hetytów. Ortostaty asyryjskie były monumentalne, zaś hetyckie i syro-hetyckie posiadały znacznie mniejsze rozmiary.

W Ain Dara, na małym stanowisku w północnej Syrii niedaleko Aleppo, znajduje się tell, którego dużą część stanowi pozostałość neohetyckiej bazaltowej świątyni z bloków kamiennych, wzniesionej na osi prostej. Świątynia w Ain Dara pochodzi z wczesnego okresu neohetyckiego, z przełomu X/IX wieku p.n.e. Świątynia składa się z niszy wejściowej, pierwszego pomieszczenia i celli z dużym podium. Postaci lwów i sfinksów, wykonane z bloków bazaltowych, nawiązują do sztuki hetyckiej. Głowy wykonane są w rzeźbie pełnej, a ciała w reliefie, co też jest nawiązaniem do sztuki hetyckiej. W przejściu znajdują się wyrzeźbione dwie stopy o długości 96 cm, które są interpretowane jako odciski stóp bóstwa wchodzącego do celli. Motyw postaci podtrzymujących niebiosa i skrzydlate dyski w Ain Dara jest nawiązaniem do postaci bocznych na cokole w Eflatun Pınar.

Cechą charakterystyczną sztuki neohetyckiej jest dążenie do monumentalizmu. Przykła-dami przedstawień monumentalnych są popularne postaci wielkich lwów lwów-strażników, które znajdują się m.in. w Ain Dara. Lwy monumentalne występują na licznych stanowiskach neo-hetyckich i są zróżnicowane pod względem stylu oraz jakości rzemiosła rzeźbiarskiego.

W Halab, dzisiejszym Aleppo, w epoce brązu znajdowała się słynna świątynia boga bu-rzy, której pozostałości są obecnie poszukiwane. Cytadela w Aleppo, która posiada zabudowę historyczną, została w małej części przebadana archeologicznie przez badaczy niemieckich. Wy-konano niewielki, ale bardzo głęboki sondaż.

Odkryto pozostałości świątyni o długości 26 metrów z dużą liczbą dekorowanych ortostatów. Świątynia pochodziła z około 1000 roku p.n.e. Niewielkie, ale grube i liczne płyty ortostatowe wykonano w czasie przebudowy przeprowadzonej około 900 roku p.n.e. Główny relief w cen-tralnej części świątyni przedstawia bóstwo wyraźnie nawiązujące do stylu z Yazılıkaya. Małe reliefy tworzą cykle tematyczne, przedstawiają w powozach, walki bogów oraz istoty fanta-styczne i nadprzyrodzone. Świątynia neohetycka w Aleppo nie została ukończona, zniszczono ją jeszcze przed zakończeniem budowy.

Z okresem syro-hetyckiem wiążą się znaleziska baz kolumn neohetyckich. Bazy te są trzy-częściowe, posiadają dekorację geometryczną, a poszczególne warstwy rozdzielone są “wałkiem”. Bazy kolumn syro-hetyckich znaleziono m.in. w Tell Halaf . Kapitele kolumn syro-hetyckich są rzadko znajdowane w materiale archeologicznym, a znamy je głównie dzięki ich przedstawie-niom w ikonografii.

od 2 do 3 kolumn. Portyk prowadzi do przedsionka lub do głównej sali. W przedsionku często znajdowała się klatka schodowa. Bit-hilani było podstawowym modułem budowli. Czasami dobudowywano do niego pomieszczenia gospodarcze i mieszkalne. Najczęściej bit-hilani pełniło funkcje urzędowe i administracyjne, a także pałacowe. Części mieszkalne znajdowały się w innych budynków, sąsiadujących z bit-hilani, ale znajdujących się poza jego strukturą.

Forma bit-hilani ma niejasne pochodzenie. Może pochodzić z architektury hetyckiej lub być naturalną konsekwencją rozwoju architektury północnosyryjskiej. Budowle bit-hilani znale-ziono m.in. w Tell Tayinat i Tell Halaf (Guzana). Miały one czasami anty lub krótkie przypory przy wejściu. Były budowlami na osi prostej, a podium znajdowało się na osi wejścia. Określenie “bit hilani ” pochodzi z języka aramejskiego, w którym występuje jako określenie kolumnowego wejścia.

W Tell Halaf znajduje się Pałac Kapary, którego centralną częścią było bit-hilani. Na dziedziniec wewnętrzny pałacu prowadziła monumentalna Brama Skorpiona. Na dziedzińcu znajdowało się podium, na którym ustawiono syro-hetycką kolumnę. Na podium znajdowało się wejście do samej struktury bit-hilani.

Założenie było bogato dekorowane około 200 płytami ortostatowymi. Funkcja budowli nie jest ostatecznie określona. Mógł być to pałac lub świątynia. Interesującym elementem struktury jest portyk. Został on zrekonstruowany na fasadzie muzeum w Aleppo. W wysokich kołpakach znajdowały się postacie ponadnaturalnych rozmiarów stojące na zwierzętach. Mogły być to bóstwa lub ubóstwieni przodkowie. Ta różnica w interpretacjach utrudnia ustalenie funkcji budowli – świątynnej lub pałacowej. W bramie znajdowało się także przedstawienie skorpiona, któremu brama zawdzięcza swoją nazwę. Odkrywcą Pałacu Kapary był Max von Oppenheim. Reliefy w Pałacu Kapary są w większości przedstawieniami płaskimi lub reliefami wypukłymi bez szczegółów. Proporcje ludzkie są zaburzone. Przedstawienia ilustrują sceny polowań, walk, a także sceny z udziałem bóstw i muzykantów. Występują na nich wpływy aramejskie.

W Tell Halaf odkryto także cmentarzysko, na którym znajdowały się monumentalne bazal-towe posągi bóstw o wysokości ponad 3 metrów. Z Tell Halaf pochodzi seria rzeźb grobowych, która świadczy o kulcie przodków. Postaci posiadały miseczki trzymane w rękach. Oryginalne rzeźby i reliefy z Tell Halaf przewieziono do Berlina. Uległy one zniszczeniu w czasie bom-bardowania podczas II wojny światowej. Po rzeźbach pozostał tylko bazaltowy gruz, który w 2003 roku został wydobyty z magazynów. Podjęto próbę scalenia i zrekonstruowania zabytków. Udało się zrekonstruować niektóre rzeźby. Zostały one złożone z tysięcy drobnych fragmentów. W Maraş, w południowej Turcji, znaleziono stele nagrobne wyróżniające się obecnością znaczących wpływów aramejskich. Syro-hetyckie stele nagrobne często nosiły ślady wpływów aramejskich, także na innych stanowiskach. Stele mają około 80-100 cm wysokości. Wykonano je w celach komemoratywnych. Jakość ich wykonania jest zróżnicowana. Ikonografia jest cie-kawa, stele zawierają wiele elementów symbolicznych związanych z płcią, np. wrzeciona, lustra trzymane w rękach kobiet. Na stelach znajdują się elementy związane z profesją zmarłego np. waga lub przedmioty świadczące o tym, że zmarły był pisarzem. Ubiór przedstawionych po-staci ma cechy aramejskie. Na stelach występuje symbolika odradzającego się życia w popo-staci owoców granatu i kłosów zbóż. Na stelach pojawiają się także sceny bankietowe. Liczne stele nagrobne znaleziono na stanowiskach Nayrab w Syrii i Zincirli.

Zwyczaj stawiania stel z dekoracją reliefową nie był wcześniej znany na tym obszarze. Wiąże się więc zatem z Aramejczykami. Na stelach aramejskich z Maraş występują postaci o rysach semickich, odziane w specyficzne szaty. Styl stel różni się od tradycji państwa hetyckiego.

Na początku swojego istnienia państwa syro-hetyckie były silnie związane z klasyczną sztuką hetycką. Widoczne były też ślady wpływów mitannijsko-huryckich, miejscowych syryjskie i ara-mejskich. Po przybyciu Aramejczyków wciąż dominowała kultura materialna w wersji

neohetyc-kiej. Później coraz silniejsze stawały się wpływy asyryjskie. Część miast-państw, a może nawet większość, nie miała jednolitej struktury etnicznej. W obrębie jednego stanowiska znajdowały się czasem zabytki należące do różnych tradycji, np. w Tell Halaf obok zabytków hetyckich występują także wpływy aramejskie.

Dżazira jako pierwsza spośród ziem syryjskich znalazła się w zasięgu wpływów asyryjskich. Proces ten rozpoczął się w IX wieku p.n.e., a w II połowie VII w. p.n.e. obszar Dżaziry był już prowincją asyryjską.

Aramejczycy byli pierwotnie ludnością mobilną, posiadającą jednak swoje mity i religię. Ich tradycja była jednak słabo rozwinięta. Język aramejski w okresie nowoasyryjskim zyskał rangę najważniejszego języka pisanego i mówionego w Asyrii.

Miasta syro-hetyckie były lokowane na nowo, na obszarach wcześniej niezamieszkanych, jak Zincirli (Sam’al) i Tell Halaf (Guzana), lub stanowiły kontynuację dawnej tradycji osadniczą, jak Hama, Halab i Karkemisz. Miasta syro-hetyckie były niewielkie, zajmowały powierzchnię 20-50 ha. Wyjątkiem był Karkemisz, który zajmował obszar około 90 ha. Miasta, zarówno stare, jak i nowozałożone, miały zróżnicowaną strukturę i plan urbanistyczny. Zincirli powstało na planie owalnym.

Charakterystyczny jest podział na cytadelę, położoną na naturalnym wyniesieniu lub na starym tellu, oraz dolne miasto. Cytadele były wyraźnie wyodrębnione i oddzielone od miasta fortyfikacjami. Na cytadeli znajdowały się pałace, budowle administracyjne, publiczne, a cza-sami także świątynie. Miasto było często dzielone na trzy części. Domy mieszkalne zajmowały dolne części miasta. W Karkemisz dolne miasto zostało dobudowane później.

Na cytadeli w Zincirli odsłonięto liczne budowle z dziedzińcami. Znajdowały się tam ko-lejno dodawane struktury typu bit-hilani. Miały one czasami trzy kolumny w wejściu, podobnie jak w Tell Halaf. Umieszczanie trzech, a nie dwóch, kolumn było modyfikacją Aramejczyków wprowadzoną do klasycznego dwukolumnowego wejścia bit-hilani.

W Zincirli znajdują się dekoracje ortostatowe wykonane w stylu aramejskim z przedstawie-niami twarzy semickich. Na stanowisku znaleziono Stelę Bar-Rakiba, na której przedstawiono władcę i stojącego przed nim skrybę. Inskrypcje na stelach wykonywano głównie przy zasto-sowaniu hieroglifów luwijskich. Widoczne są liczne zapożyczenia z reliefów asyryjskich. Inne reliefy z Zincirli przedstawiają m.in. władcę i jego syna.

Karkemisz jest miastem z długą tradycją. Było siedzibą wicekróla w czasie istnienia pań-stwa nowohetyckiego. Składa się z wewnętrznego miasta ze świątynią i drogą procesyjną, gdzie znaleziono liczne ortostaty, a także rozległego dolnego miasta. Sztuka Karkemisz najpierw miała charakter neohetycki, a potem nowoasyryjski. W czasach syro-hetyckich popularna była gigan-tomania. Posągi miały rozmiar ponadnaturalny. Wykonywano wielkie kolumny oraz posągi lwów. W Karkemisz zachowała się baza wielkiego posągu przedstawiające dwa lwy. Przedsta-wienia były jednak silnie zdeformowane.

W Karkemisz znajduje się słynny relief składający się z kilku płyt tworzących ciąg reliefowy. Przedstawia króla Ararasa z rodziną. Dekorację wykonano w reliefie wypukłym. Szaty, sandały, fryzury i uzbrojenie świadczą o wpływach asyryjskich. Reliefy pochodzi z przełomu VIII/VII w. p.n.e. i powstał w czasie drugiej fali intensyfikacji wpływów asyryjskich. Obszar Karkemisz był wtedy już zaanektowany przez państwo nowoasyryjskie. Powstająca w nim sztuka wciąż była jednak sztuką prowincjonalną, nie tak doskonałą jak imperialna sztuka asyryjska.

Poza scenami poważnymi powstawały też przedstawienia o lżejszej tematyce. Znane są zabytki, na których przedstawiono uczty królewskie, rodzinę królewską z dziećmi grającymi w grę, żoną trzymającą dziecko na rękach i prowadzącą zwierzę. Sceny akrobatów i muzykantów mogły być związane ze sferą sacrum.

Na stanowisku Ivriz w Cylicji znajduje się skalany relief neohetycki, który jest związany z kultem wody i źródła. Relief ma od 4 do 6 metrów wysokości w najwyższym punkcie, gdzie przedstawiono bóstwo. Przed bogiem stoi władca państwa, Warpalawas, który został później pojmany przez Tiglat-Pilesera III. Relief pochodzi z II połowy VIII wieku p.n.e.

Bóstwo trzyma w dłoniach winne grono i kłosy zbóż. Król Warpalawas jest mniejszy od bóstwa, a jego ręce są ułożone w geście modlitewnym. Relief posiada inspiracje hetycko-aramejskie. Szata z ornamentem ze swastykami może być nawiązaniem do sztuki frygijskiej. Nogi boga są niewspółmiernie ciężkie w porównaniu do reszty.

Z Malatya pochodzi posąg ostatniego władcy o wysokości przekraczającej 3 metry, co jest kolejnym przejawem gigantomanii. Władca w jednej ręce trzyma naczynie. Posiada brodę i sandały, które są elementami zapożyczonymi ze sztuki asyryjskiej.

W Karatepe odsłonięto małą fortecę o średnicy 300 metrów z bramą wejściową. Było to miejsce, w którym władcy mogli odpoczywać w lecie. Niewielkie stanowisko zostało zdobyte, zrabowane i spalone na przełomie VIII/VII wieku p.n.e. Na stanowisku widać krańcową deka-dencję i nieporadność w sztuce. Znajdujące się tam późne reliefy są swobodne, humorystyczne i nie należą do najwyższej klasy. Przedstawiono muzykantów, polowania oraz ucztę władcy z muzykantami i służącymi. Pod stołem znajduje się się przedstawienie małpki. Komizm może być zamierzony lub wynikać z nieporadności artysty. Przedstawienia posiadają zaburzone pro-porcje.

W Karatepe znajdują się inskrypcje luwijsko-fenickie, które pomogły odczytać pismo luwij-skie. Na stanowisku znaleziono przedstawienie egipskiego boga Besa, a także lwy i sfinksy z inkrustowanymi oczami flankujące wejścia.

Posąg władcy z Tell el-Fakhariya w górnym dorzeczu Chaburu, niedaleko Tell Halaf, ma 2 metry wysokości i dwujęzyczną inskrypcję aramejsko-asyryjską. W jednej inskrypcji władca tytułowany jest królem, a w drugiej namiestnikiem, w zależności od języka. Posąg przedstawia władcę Tell Halaf.