Państwo nowoasyryjskie

Asyria ekspandowała z okolic Aszur na znaczne obszary północnej Mezopotamii. Teren Dżaziry i łuku Eufratu został włączony bezpośrednio do państwa asyryjskiego. Trzeba było zbudować system zarządzania i administrowania zajętymi terenami. Dur-Katlimmu jest stano-wiskiem położonym nad Chaburem, które pełniło funkcję asyryjskiego centrum administracyj-nego.

Tell Ahmar (Til Barsip) i Arslan Tash były prowincjonalnymi ośrodkami asyryjskimi. W Arslan Tash znaleziono wyroby z kości słoniowej, a w Til Barsip zachowały się pozostałości malowideł, które są rekonstruowane. Malowidła w Til Barsip należą to prowincjonalnej sztuki asyryjskie, a nie miejscowej sztuki syryjskiej. Malowidła przedstawiają różne sfery życia, mię-dzy innymi władcę siedzącego na tronie wśród dworzan, rydwany, elementy uzbrojenia oraz fragmenty statków. Sceny te i dekoracje geometryczne mają swoje analogię w Asyrii właściwej. Stele i rzeźba z Tell Ahmar (Til Barsip) również nawiązują do sztuki asyryjskiej. Na stelach przedstawiano m.in. rydwany asyryjskie.

Państwo nowoasyryjskie posiadało kilka stolic. Pierwszą z nich było Aszur. Później rolę tę przejęło Nimrud, Dur-Sharrukin (Chorsabad) wybudowane przez Sargona II i Niniwa. Niniwa nie była nową lokacją, ale została znacząco rozbudowana. Powstały w niej pałace i akwedukty. Nimrud było założeniem wzorcowym, wielokrotnie powtarzanym później. Dur-Sharrukin (Chorsabad) było wzorowane na Nimrud. Wszystkie stolice asyryjskie były ufortyfikowane i miały wyodrębnione cytadele.

Pałac Sargona II w Chorsabad posiada elementy typowego pałacu asyryjskiego. Po-mieszczenia znajdują się wokół dwóch dziedzińców. Pałac został podzielony na część łatwiej dostępną, zwaną abanum, czyli częścią bramną, i część prywatną, zwaną bitanum, czyli częścią domową. Sala tronowa jest olbrzymim pomieszczeniem, największym w pałacu. Prowadzą do niej trzy wejścia. Przy pałacu znajdowała się część sakralna z zigguratem reprezentującym typ północny.

Pałace nowoasyryjskie zdobione były reliefami. Zachowały się w nich też fragmenty malowi-deł ściennych, które tworzyły panele w formie stel. Dekoracja miała charakter pasowy, składała się z motywów geometrycznych oraz figuralnych – małych postaci i uskrzydlonych geniuszy. Na malowidłach dominowały kolory żółty i niebieski. Przypominała malarskie dekoracje urartyjskie z Erebuni.

Charakterystycznym typem budowli publicznej były budynki pełniące funkcję arsenału, ko-szar i fortu. Stacjonowało w nich wojsko. Najsłynniejszym budynkiem reprezentującym ten typ budynków jest Fort Salmanasara w Nimrud. Forty asyryjskie zwane ekamaszati, poza funkcją militarną i magazynową, miały też wymiar reprezentacyjny. Znajdowały się w nich sale tronowe oraz malowidła podobne do znanych z pałaców. Fort Salmanasara, który posiadał rozległe dziedzińce, był zatem także pałacem władcy.

Charakterystycznym elementem dekoracyjnym jest glazurowana cegła, która przypomina dekoracje pałaców nowobabilońskich. Na cegłach glazurowanych znajdują się fragmenty scen, które składane były w całość w czasie łączenia cegieł. Na dekoracjach z cegły glazurowanej przedstawiano czasami bóstwa.

Produkowano także glazurowane naczynia ceramiczne. Jedno z nich przedstawia skaczące zwierzę – kozła lub jelenia. Wykorzystywano też naczynia szklane. Najłatwiejszy do wyróż-nienia typ ceramiki to pałacowa ceramika cienkościenna, o starannie wypracowanych formach. Charakterystyczne są wgłębienia w ściankach wykonywane palcem przed wypaleniem.

Dekoracja reliefowa miała charakter monumentalny. Reliefy wcześniejsze, poza reliefami z Aleppo, były małe. Reliefy asyryjskie znajdowały się na płytach które nie pełniły żadnych funkcji konstrukcyjnych. Wykonane były z alabastru, podatnego na erozję wodną i wypłuki-wanie. Miały około 3 metrów wysokości. Charakterystycznym motywem dekoracyjnym były wielkie lamassu. Reliefy asyryjskie, podobnie jak posągi greckie, były polichromowane. Szaty były czerwone, a włosy i brody czarne. Farba zachowała się na nielicznych reliefach.

Cytedla w Nimrud otoczona była fortyfikacjami. W jej obrębie znajdował się ziggurat, pałac centralny oraz pałac północno-zachodni, który dostarczył wiele ważnych znalezisk. Pałac północno-zachodni ma wyraźny zaznaczony podział na dwie części, zaś po środku, między nimi, znajduje się sala tronowa. W obu częściach pałacu znajdowały się dwa dziedzińce – wewnętrzny i zewnętrzny. W Nimrud w latach 70. rozpoczęły się polskie archeologiczne badania bliskowschodnie. Badania te prowadził Ryszard Sobolewski.

W latach 90. XX wieku w Nimrud odkryto grobowce królowych z dużą ilością biżuterii i złota. Znaleziono tam złoty diadem dekorowany fragmentami szkła i lapis lazuli, przy tworzeniu którego wykorzystano zaawansowane techniki jubilerskie. Grobowce królowych mieściły się w w sklepionych pomieszczeniach. Szczątki znajdowały się w sarkofagach.

Niniwa w trakcie przebudowy została zamieniona w ogromne, obwarowane miasto. Jej mury zostały obecnie zrekonstruowane. Dwa najważniejsze miejsca na stanowisku to dwa wzgórza. Na jednym z nich znajduje się meczet proroka Jonasza, co uniemożliwia badania. W Niniwie powstały pałace Sancheryba i Aszurbanipala.

Reliefy asyryjskie charakteryzują się wyjątkowym typem ikonografii. Są skarbnicą wiedzy wizualnej na temat starożytności. Przedstawiono na nich bardzo dużo szczegółów. Pokazują m.in. budowę łuku, rydwanu, kształt strzały, elementy stroju, uczesanie, parasole i meble.

Najsłynniejsze reliefy przedstawiają polowania na lwy, które były dostarczane w klatkach, by władca je “upolował”. Władcy trzymali w parkach dzikie zwierzęta i uprawiali egzotyczne rośliny. Gatunki roślin przedstawionych na reliefach można zidentyfikować. Były to m.in. pnącza, granaty i sosny. Istniał system tam, basenów i akweduktów, który doprowadzał wodę do parków. Polowano także na byki i onagry, czyli dzikie koniowate.

Sceny reliefowe pokazują bitwy z wieloma detalami oraz stosowane machiny oblężnicze. Na reliefach przedstawiano sceny z życia codziennego. Ukazywano postacie należące do różnych ludów, a także sceny egzekucji jeńców, odzierania ze skóry, nabijania na pal i gromadzenia głów na stosach. Przedstawiano też wydarzenia z życia codziennego żołnierzy odbywającego się w forcie.

Na reliefach bardzo rzadko mieszczą się inskrypcje związane z przedstawieniem ikonograficz-nym. Jednak na scenach wojennych pojawiają się komentarze historyczne opisujące konkretne wydarzenia, które miały miejsce w czasie trwania bitwy.

Zachowało się przedstawienie wagi, choć żadna waga nie została znaleziona się w materiale archeologicznym. Jest wiele przedstawień psów ze smyczami i obrożami. Przedstawiano także opiekę nad końmi, polowania na ptaki oraz zwierzęta egzotyczne, w tym małpy. Pokazano narzędzia wykorzystywane w budownictwie. Reliefy pokazują techniki związane z transportem rzecznym, ilustrują pływanie na workach ze skór zwierzęcych.

W Asyrii noszono zróżnicowane stroje, które zostały przedstawione na reliefach. Przedsta-wiono nawet detale dekoracji tkaniny, z której wykonywano ubrania.

Precyzyjne dekoracje umieszczano także na wrotach. Przy progu wejściowym wykonano “dywan” z kamienia umieszczony na posadzce. W kamieniu odwzorowywano wszystkie charak-terystyczne elementy dywanu łącznie z frędzlami.

2 Archeologia Iranu

2.1 Geografia Iranu

W południowo-zachodnim Iranie, nad Zatoką Perską, od III do I tys. p.n.e. żyli Elamici, którzy nie byli ludem irańskojęzycznym. Pierwsze plemiona irańskojęzyczne pojawiły się w Iranie około roku 1500 p.n.e. Przejęły one elementy kultury elamickiej. Członkowie ple-mion irańskojęzycznych zbudowali się Persja Achemenidów. Achemenidzi byli pierwszą wielką dynastią irańską.

Plemiona irańskojęzyczne przybyły do Iranu z obszaru Azji Środkowej. Dokładna data ich przybycia oraz trasa podróży pozostają nieznane. Plemiona te pojawiły się w II połowie II tys. p.n.e. we wschodnim Iranie. Dominowały one także w Azji Środkowej do czasu przybycia plemion tureckich. Azję Środkową oraz właściwy Iran zalicza się do Wielkiego Iranu.

Iran właściwy zajmuje obszar 1 650 000 km2. Granice Iranu pokrywają się w większości z pasmami górskimi. Osadnictwo Iranu było ściśle związane z topografią terenu. Charaktery-stycznym obszarem Iranu jest obszar Suzjany. Dolina Suzjańska jest naturalną kontynuacją Doliny Mezopotamskiej i mezopotamskie wpływy kulturowe są tam silne. Zupełnie inne osad-nictwo występowało w dolinach górskich i we wschodnim Iranie.

Przed rokiem 600 p.n.e., w okresie przedachemenidzkim, kontakty między poszczególnymi dolinami były ograniczone. Izolacja dolin sprawiała, że występowały duże różnice w stylach ce-ramicznych między poszczególnymi dolinami irańskimi, a zatem występowało również bogactwo form ceramicznych.

1. Nizina Nadkaspijska (prowincje Ardebil, Gilan, Mazandaran i Golestan) 2. Elburs i Góry Chorasańskie

3. Wyżyna Irańska

4. Zagros, Kuh-e Rud i masyw Makranu 5. Niziny położone nad Zatoką Perską

Elburs i Góry Chorasańskie to obszar najsłabiej przebadany archeologicznie. Wyżyna Irań-ska rozciąga się na terenie współczesnego Iranu i Afganistanu.

Nizina Nadkaspijska jest obszarem nizinnym i pokrytym niskimi górami. W starożytności obszar ten był słabo zaludniony za względu na wilgotny klimat, bogatą roślinność i zagroże-nie malarią. Występowało tam budownictwo drewniane, więc zagroże-nie zachowały się telle i inne pozostałości archeologiczne. Ludność zajmowała się głównie pasterstwem.

Morze Kaspijskie zajmuje powierzchnię 371 000 km², a jego głębokość wynosi 170 m. Jest dziś wykorzystywane gospodarczo i turystycznie. Północno-zachodnią granicą niziny nadka-spijskiej jest rzeka Araks, którą przebiega granica azersko-irańska. Araks ma 1072 km długości. Azerbejdżan pod względem kulturowym dzieli się na część irańską i poradziecką. W obu czę-ściach Azerbejdżanu poszukiwano cmentarzysk megalitycznych, które na początku XX wieku badali bracia Jacques i Henry de Morgan.

Jednym z najwyższych szczytów prowincji Ardebil jest Sabalan. Od starożytności do dziś obszar prowincji Ardebil jest wykorzystywany przez pasterzy. W latach 30. XX wieku irański szach nakazał koczownikom osiedlić się w stałych osadach, co spowodowało krwawe zamieszki. Od tego czasu koczownictwo zaczęło chylić się ku upadkowi. W czasie rewolucji islamskiej w 1979 roku doszło do walk między plemionami koczowniczymi. Do dziś jednak koczownicy wędrują po górach Iranu.

W prowincji Ardebil występują jedne z nielicznych na Bliskim Wschodzie domów z dachami dwuspadowymi. Oprócz Niziny Nadkaspijskiej występują one tylko w Turcji Do dziś wznoszona jest zabudowa w dużej części drewniana. Opady na Nizinie Nadkaspijskiej wynoszą do 1000 mm rocznie i umożliwiają uprawy ryżu oraz herbaty. Na Nizinie Nadkaspijskiej występują też uprawy oliwek. Uprawy bez irygacji są możliwe przy opadach przekraczających 350 mm.

Badania naukowe na Nizinie Nadkaspijskiej prowadzili m.in. Jacques de Morgan, który badał cmentarzyska megalityczne, i hrabia Aleksander Borejko Chodźko, który badał miejscowy język, różniący się od klasycznego perskiego.

Najważniejszym cmentarzyskiem w regionie jest Marlik położone w prowincji Gilan, które od lat 60. XX wieku było badane przez archeologów irańskich. Pochodzi z początku epoki żelaza. Badania na stanowisku rozpoczęto dopiero po nielegalnym pozyskaniu wielu zabytków. W prowincji Mazandaran na Nizinie Nadkaspijskiej, w regionie Behshahr, odkryto paleolityczne jaskinie.

Gohar Tepe w prowincji Mazandaran jest stanowiskiem pochodzącym z III tys. p.n.e. z grobowcami elity koczowniczej. Na stanowisku znaleziono złote naczynia z dekoracją zwierzęcą. Kolejnym ważnym stanowiskiem tej prowincji jest Kelardasht pochodzące z I połowy I tys. p.n.e. Prowincja Mazandaran jest bogatą prowincją z XIX-wiecznymi posiadłościami ziemskimi. Na terenie prowincji Golestan, w pobliżu miasta Gorgan (Jorjan) znajduje się tzw. “Mur Aleksandra”. Jest on umocnieniem, służącym ludności rolniczej do ochrony przez ludnością ko-czowniczą napływającą z obszarów położonych na wschód od Morza Kaspijskiego. Umocnienie pochodzący jednak nie z czasów Aleksandra, ale z czasów sasanidzkich.

Na terenie prowincji znajduje się stanowisko Tureng Tepe pochodzące z wieków I-VII n.e. Na stanowisku mieszczą się pozostałości pochodzące z końca czasów partyjskich i sasanidzkich. Znaleziono tam świątynię ognia pochodzącą z IX w. n.e.

Najważniejszymi rzekami Niziny Nadkaspijskiej są Araks, Sefid-Rud, Hazar, Gorgan i Atrak, którą przebiega granica turkmeńsko-irańska. Są to małe rzeki, żadna z nich nie jest spławna.

W prowincji Mazandaran znajduje się mityczna góra Demawend o wysokości 5670 m n.p.m., która związana jest z religią zoroastryjską. Góra należy do pasma Elburs, które za-trzymuje chmury i opady ciągnące od północy. Góry Chorasańskie ciągną się na wschód od Morza Kaspijskiego. Jednym z pasm Gór Chorasańskich jest pasmo Kopet Dag na pograniczu turkmeńsko-irańskim.

Panowanie Seleucydów na obszarze Iranu było krótkie, ale miało duże znaczenie kulturowe. Po załamaniu się ich władzy nastąpiły kolejne dynastie irańskie, które aż do VII w. n.e., do czasów Sasanidów, zachowywały ciągłość kulturową.

Wyżyna Irańska ciągnie się do Hindukuszu. Na jej obszarze położona jest obecna stolica Iranu – Teheran, który pełni funkcję stolicy od 1788 roku. Teheran przejął tę funkcję od Isfahanu. Obecnie w mieście mieszka 12 milionów ludzi. Jest ono położone na piaszczystej wyżynie, na wysokości około 1200 m n.p.m., na południe od Elbursu. Teheran dzieli się na bogatą część północną i biedną część południową. Pomiędzy tymi częściami występują różnice społeczne i konflikty. Część północna jest położona bliżej gór i jest tam chłodniej. Od XVIII wieku w Teheranie powstały liczne budowle reprezentacyjne mieszczące muzea i urzędy.

W Chorasanie, na centralnej Wyżynie Irańskiej, znajdują się stanowiska z epoki brązu – Tepe Hissar i Shah Tepe. Stanowiska te opuszczono w środkowym brązie, a ich mieszkańcy przemieścili się na zachód. W Chorasanie znajdują się też stanowiska sasanidzkie – Bandian i Nishapur. W Bandian znaleziono jedyny kompletny, zachowany w całości ołtarz ognia. Odkryto tam przypadkowo reliefy stiukowe, z których zachowały się tylko dolne partie. W okolicy, na terenie Chorasanu, znajduje się kilka innych świątyń ognia.

Nazwa Chorasan odnosi się dziś do trzech irańskich prowincji. W czasach Sasanidów Chorasanem nazywano cały wschodni Iran. W jego skład wchodził dzisiejszy Turkmenistan, Uzbekistan i Afganistan. Stolicą Chorasanu jest Meshhed, który jest miastem znanym z pro-dukcji szafranu. Największymi pustyniami Wyżyny Irańskiej są Wielka Pustynia Słona (Daszt-e Kavir ), Wielki Kawir (Kavir Buzurg) i Pustynia Lota (Daszt-e Lut ).

W południowo-wschodnim Iranie znajduje się prowincja Sistan i Baluchestan. W prowincji tej położone jest jezioro Hamun, które jest świętym jeziorem dla wyznawców zoroastryzmu. Nad jeziorem znajduje się tam stanowisko Dahan-e Ghulaman z czasów Achemenidów, na którym znajdują się budowle przypominające wczesne karawanseraje. Ich funkcja pozostaje jednak do dziś nieznana.

Na stanowisku Kuh-e Khwaja mieści się świątynia ognia wybudowana w III w. n.e., w okresie partyjskim, na środku jeziora Hamum. Jest to budowla z cegły suszonej dekorowana barwnymi freskami. Freskami dekorowano pałace i świątynie.

W środkowej części Iranu znajduje się miasto Isfahan, które jest perłą architektoniczną. Miejscowość Anarak koło Isfahanu wyróżnią się ładną zabudową z ceglanymi domami kopu-łowymi o małych rozmiarach. Anarak przypomina miasto Bam w prowincji Kerman, które zostało zniszczone przez trzęsienie ziemi w 2003 roku. Nie istniały żadne szczegółowe plany Bam sprzed trzęsienia ziemi, które umożliwiłyby jego odbudowę.

Stolicą prowincji Yazd jest miasto noszące tę samą nazwę. Do dziś żyje tam spora społecz-ność zoroastryjska. Jest to w większości ludspołecz-ność uboga. Obecnie zrezygnowano już z trady-cyjnego pochówku zoroastryjskiego. W Yazd zachowała się duża ilość architektury ceglanej. Znajduje się tam tzw. Wieża Milczenia (dakhma), na którą zanoszono ciała zmarłych w celu przeprowadzenia jego dekompozycji przez ptaki padlinożerne.

Zgodnie z wierzeniami zoroastryjskimi dusza opuszcza ciało po 4 dniach od śmierci. Ciało może zostać opanowane przez demony. Nie można więc pochować go w ziemi, aby nie skazić

żadnego z czterech żywiołów – wody, ognia, powietrza ani ziemi. Jednak same kości można już pochować w ziemi. Zwyczaj ten nie był jednak przestrzegany ortodoksyjnie, a ludność uboga była często chowana bezpośrednio w ziemi. Ciało ubogich często po prostu porzucano, zaś ciała elity wynoszono na dakhma.

W Uzbekistanie znaleziono najstarszą dakhmę pochodzącą z I w. n.e. W Yazd zachowały się Wieże Milczenia z XVII-XVIII wieku n.e. W Bandian w Chorasanie, w pobliżu zachowanej świątyni ognia, znaleziono dakhmę z V w. n.e.

Góry Zagros mają budowę pasmową. Na północ od głównego pasma Zagrosu ciągnie się pasmo Kuh-e Rud. Góry Zagros zostały wypiętrzone w trakcie z orogenezy alpejskiej. Pasmo ciągną się na długości 1600 km, od Wyżyny Armeńskiej do cieśniny Ormuz. Na jego obszarze znajduje się słone jezioro Urmia. Najwyższym szczytem jest liczący 4548 m n.p.m. Zard Kuh, zaś szczególną rolę mityczną pełni góra Dena. Z górą Alvand związana jest historia Medów. W górach Zagros, w prowincji Kermanshah, w Kurdystanie położona jest inskrypcja w Behistun. W górach Zagros od środkowego chalkolitu dominowała ludność pasterska i koczownicza. Od starożytności w oazach na południu i wschodzie Zagrosu uprawiane są zboża i palmy daktylowe. W prowincji Kermanshah znajdują się jaskinie paleolityczne. Ganj Dareh jest stanowi-skiem neolitycznym. W Behistun w tej samej prowincji, niedaleko słynnej inskrypcji, znajdują się budowle medyjskie, achemenidzkie oraz hellenistyczne.

Nazwa stanowiska Taq-e Bustan, położonego także w prowincji Kermanshah, oznacza “łuk w wodzie”. Na stanowisku znajduje się konstrukcja w łuku wykutego w skale łuku nad jeziorem. Na stanowisku Kengavar w tej samej prowincji znajduje się budowla pałacowa z czasów sasanidzkich.

Ważnym miejscem w Zagrosie są Wrota Perskie, przełęcz łącząca Yasuj i Sedeh. Prze-szedł przez nie Aleksander Wielki wkraczając do Persji. Rzeka Marun, stanowi granicę między Elamem i Persją. Jeziora Sewan, Van i Urmia są związane z osadnictwem urartyjskim.

W Azerbejdżanie irańskim znajduje się stanowisko Takht-e Suleiman, na którym mie-ściła się świątynia ognia królewskiego. Do świątyni przybywali władcy w trakcie pielgrzymek. Hasanlu, położone również w Zachodnim Azerbejdżanie, jest stanowiskiem badanym przez archeologów amerykańskich przez wiele lat.

W prowincji Luristan na cmentarzach koczowniczych znaleziono tzw. brązy luristańskie. Wyroby brązowe należące do tej grupy znajdują się w wielu muzeach na całym świecie, w tym w Warszawie. Do dziś w Iranie produkowane są liczne ich falsyfikaty.

W prowincji Fars znajduje się miasto Anszan wchodzące w skład starożytnego Elamu. Z miasta tego Cyrus Wielki. Na terenie prowincji znajdują się także stanowiska Pasargade z czasów achemenidzkich, Persepolis wraz z nekropolią Naqsh-e Rustam, Firuzabad z czasów sasanidzkich, i Bishapur, również z czasów sasanidzkich.