W czasach prehistorycznych ziemie irańskie zamieszkiwały ludy nieirańskie. Jedynie w południowo-zachodnim Iranie występowały od okresu protoelamickiego źródła pisane. Historia Iranu i Elamu znana jest głównie dzięki mezopotamskim źródłom pisanym, a w czasach ache-menidzkich – greckim i rzymskim. Cechą charakterystyczną Iranu jest silna tradycja ustna. Istniała wyspecjalizowana grupa bardów których istnienie jest udokumentowane od od III w. p.n.e., czyli od okresu partyjskiego. Funkcja ta istniała niewątpliwie już wcześniej.
Prehistoria Iranu trwała aż do okresu achemenidzkiego, kiedy powstały pierwsze rodzime źródła pisane. Najwcześniejsze ślady rolnictwa w Lewancie pochodzą z roku ok. 11 tys. p.n.e.
Nastąpiła wtedy zmiana klimatu – ocieplenie i wzrost wilgotności. Zaczęto uprawiać zboża, hodować owce i kozy. W Iranie neolit rozpoczął się od lat 9-8 tys. p.n.e. Neolit irański jest dobrze przebadany. Osady neolityczne powstawały w dolinach górskich i na terenach przedgórskich, głównie na obszarze gór Zagros. Osady były oddalone od siebie. Ziemie uprawne znajdowały się w promieniu 3 godzin drogi od osady.
Wykorzystywano najurodzajniejsze gleby. Rolnictwo opierało się na deszczu. Domy budo-wano początkowo z gliny, szybko pojawiła się ręcznie formowana cegła suszona. Domostwa miały postać szałasów z jednym lub dwoma pomieszczeniami dla rodzin podstawowych. Cza-sami budowano większe pomieszczenia dla rodzin wielopokoleniowych. Występowały niedobory drewna.
Zmarli chowani byli początkowo pod podłogami domów, w ich pobliżu lub wewnątrz opusz-czonych domostw. Około 20% domów w wioskach było opuszopusz-czonych. Materiał w domach opuszczonych jest podobny do materiału w domach użytkowanych i archeologom trudno jest odróżnić je od siebie i jednoznacznie stwierdzić, w których domach chowano zmarłych. Od chalkolitu zmarłych przenoszono poza obręb osad. Z czasem zaczęły powstawać oddzielne cmentarzyska.
Pierwsza ceramika znana z obszaru dzisiejszego Iranu, wykonywana ręcznie i schudzana sieczką, pochodzi sprzed około 8500 lat.
Na terenie Wyżyny Irańskiej występują rodzime źródła miedzi. W neolicie miedź była wyko-rzystywana do produkcji dekoracji i prostej biżuterii – koralików i szpil. Narzędzia do zbierania zbóż i rozdrabniania mięsa wykonywano z krzemienia. Moździerze i tłuczki produkowano z wapienia.
Występują też wyroby obsydianowe. Obsydian był w 80% sprowadzony z Anatolii, praw-dopodobnie w jego sprowadzaniu uczestniczyli pasterze. Turkus sprowadzano z Chorasanu i Afganistanu, a muszle znad Zatoki Perskiej. Wymiana towarowa była stosunkowo intensywna w neolicie.
W prehistorii Iranu można wydzielić kilka ważnych regionów regionów:
1. Suzjana – utrzymywano silne kontakty z Mezopotamią, do dziś w dużej części zamieszkana jest przez ludność arabską.
2. Dolina Deh Luran – obszar intensywnie badany przed rewolucją islamską, położony jest na północ od Suzjany, wpływy irańskie łączyły się tu z mezopotamskimi.
3. Środkowy Zagros – dominowały lokalna irańskie wpływy. 4. Azerbejdżan – w ceramice widoczne były wpływy kaukaskie.
5. Północno-wschodni Iran – obszar obejmujący Kopet Dag i obszary Turkmenistanu, obszar ten jest dobrze poznany. Utrzymywał silne kontakty z kulturami Pakistanu i doliny Indusu.
6. Fars – obszar położony na południu Iranu, dystynktywny kulturowo, będący ojczyzną Elamitów.
W Suzjanie w neolicie preceramicznym zaczęło intensywnie rozwijać się osadnictwo. Najwcześniejsze osadnictwo pojawiło się na stanowisku Chogha Bonut. Stanowiska neolitu preceramicznego występują także w górach Zagros. Wykorzystywano tam naczynia kamienne, ale nie ceramiczne. W Chogha Bonut do budowy domostw zaczęto używać cegły. Pojawiły się jamy paleniskowe, w których znajdowane są kamienie. Paleniska te znajdowały się we-wnątrz domostw. Na stanowisku znaleziono naczynia kamienne i nasiona pszenicy. Pojawiły się pierwsze gliniane figurki przedstawiające ludzi.
Neolit irański charakteryzuje niezwykłe bogactwo stylów ceramicznych. Kolejne style nazywano od Suzy lub Suzjany. Istnieją, na przykład, style ceramiczne Suzjana I, Suzjana II. Ceramika w stylu Suzjana I była malowana na kolor brązowy, polerowana, głównie angobowana.
Dla neolitu charakterystyczne są otwarte naczynia – czarki. Dużo później pojawiły się dzbany. W neolicie wszystkie naczynia była schudzane sieczką, co sprawiało, że były kruche. Dopiero później zaczęto dodawać do gliny piasek, co zwiększyło wytrzymałość naczyń. De-koracje wykonywano pokrywając naczynie barwnikiem o kolorze brązowym, czerwonym lub czarnym, nakładanym na jaśniejsze tło. Dekoracja miała często charakter negatywowy. Po-krywała ściany naczynia tak gęsto, że wydaje się, że jest to dekoracja negatywowa. Właściwa dekoracją tworzącą ornament są obszary niedekorowane.
W chalkolicie pojawiła się ceramika schudzana dodatkami organicznymi. W Suzjanie poja-wiło się wtedy więcej stanowisk. Spośród znanych stanowisk 16 pochodzi z wczesnego chalkolitu, 86 ze środkowego, a 31 osad stałych z późnego. Tylko 18 stanowisk pochodzi z okresu końcowej Suzy. Są dwie teorie wyjaśniające spadek liczby osad w późnym chalkolicie. Teoria migracyjna głosi, że ludność przeprowadziła się z Suzjany na inne ziemie. Druga teoria zakłada, że część ludności przeszła na koczowniczy tryb życia.
We wczesnym chalkolicie pojawiły się pierwsze irygacje i kanały nawadniające. Świadczą o tym obszary uprawne położone dalej od rzek, gdzie rolnictwo deszczowe nie byłoby możliwe. Rozwój rolnictwa wyparł pasterzy poza obszar ziem rolnych. Gdy w środkowym chalkolicie na-stąpił wzrost natężenia osadnictwa, a następnie jego spadek, można założyć, że część ludności przeszła na koczowniczy tryb życia. W materiale archeologicznym można zaobserwować istnie-nie osad i domostw wykorzystywanych tylko sezonowo. Zmistnie-niejszeistnie-nie natężenia osadnictwa w późnym chalkolicie nastąpiło nie tylko w Suzjanie.
Na obszarze podgórskim pasterze wykorzystywali sezonowo jaskinie. Ślady takiego wyko-rzystania zachowały się w materiale archeologicznym. Rolnictwo deszczowe może rozwijać się, gdy opady roczne przekraczają 350 mm. W przypadku wystąpienia okresu kilku kolejnych lat suszy stada wyprowadzano wyżej w góry, w poszukiwaniu wilgotniejszych pastwisk.
W chalkolicie wciąż dominowały naczynia otwarte – misy i czarki. Pojawiły się bogatsze dekoracje figuralne naczyń przedstawiające zwierzęta, w tym ptaki.
Na stanowisku Jafarabad we wczesnym chalkolicie pojawiły się domy z dużymi pomieszcze-niami mieszkalnymi i małymi pomieszczepomieszcze-niami magazynowymi. Świadczy to o stabilnej sytuacji w rolnictwie, która nie wymagała robienia dużych zapasów. Pod podłogami domów chowano już tylko dzieci, zaś dorosłych grzebano poza domostwami. Ceramika i naczynia kamienne były dekorowane podobnie do siebie.
Poza czarkami i misami, typowymi formami naczyń, pojawiły się podstawki z dekoracją geometryczną. W środkowym chalkolicie pojawiły się typowe dla tej epoki naczynia żółwiowe z charakterystycznym wylewem, który jest spotykany tylko w naczyniach pochodzących z tego okresu. Zaczęto produkować także naczynia otwarte przypominające już kształtem puchary.
Pod koniec chalkolitu, w okresie Suza A, powstały pierwsze budowle monumentalne na platformach. W Suzie powstała monumentalna platforma o długości boku wynoszącej 70 me-trów i wysokości 11 meme-trów. Została jednak częściowo zniszczona w czasie badań Jacques’a de Morgan. Nie wiadomo, czy była budowlą schodkową. Powstała na pozostałościach wcześniej-szych zabudowań osadniczych Suzy. Pełniła prawdopodobnie funkcje kultowe. Nie wiadomo, czy na jej szczycie znajdowały się jakieś budowle. Platforma została zniszczona przez pożar. Przylegało do niej wielkie cmentarzysko zawierające około 1000 pochówków.
Wcześni archeolodzy pozyskiwali tylko ceramikę, zaś mieli problemy z wyróżnieniem cegły suszonej w glinianym podłożu. Do roku 1911 Francuzi mieli wyłączność na badania archeolo-giczne w Iranie. Dopiero w latach 70. XX wieku nauczono się łączyć ceramikę z architekturą z cegły suszonej.
W okresie Suza A powszechnie używano pieczęcie. W grobach, oprócz ceramiki pospolitej znajdowane są naczynia wykonywane tylko dla elit. W niektórych grobach znajdowano
ze-stawy składające się z pucharu i misy. Naczynia te reprezentowały styl Suza A. Posiadały barwę beżową, zaś ich dekoracja w kolorze brązowym miała charakter geometryczny oraz ro-ślinny. Najdoskonalsze naczynia typu Suza A znajdują się obecnie w Luwrze. Dekoracje naczyń pozwalają odtworzyć ówczesną szatę roślinną.
Naczynia w stylu Suza A znaleziono też w Jafarabad. Pochodzą one z większych obiektów mieszkalnych, należały zatem zapewne do elit. Dekoracje naczyń Suza A były wykonywane często dopiero po wypaleniu, co świadczy o nich przeznaczeniu z góry na dary grobowe. De-koracja kładziona po wypaleniu była bowiem nietrwała i nie mogła być stosowana do naczyń użytkowych.
Po okresie Suza A pojawiła się ceramika niemalowana. Nastąpiło przejście do epoki Uruk. Platforma monumentalna w Suzie została wtedy właśnie zniszczona przez pożar.
Kultura Uruk rozwijała się w latach 3900-3100 p.n.e. w południowej Mezopotamii. Do Suzjany przybyli osadnicy z Mezopotamii, co spowodowało pojawienie się ceramiki charakte-rystycznej dla Uruk. Wprowadzono koło garncarskie, co spowodowało wzrost liczby form i ich standaryzację. Ceramika malowana nadal występowała, ale zaczęła już zanikać. Nastąpił wzrost natężenia osadnictwa oraz intensyfikacja wpływów mezopotamskich.
W późnym okresie Uruk, w latach 3400-3100 p.n.e., czyli pod koniec późnego chalkolitu, Suza i Chogha Mish były na tyle rozwiniętymi osadami, że mogą zostać uznane za prekur-sorów miast. Miasta odróżnia od osady podziałem społeczności na grupy rzemieślnicze oraz obecnością architektury monumentalnej. W miastach pojawiały się dzielnice rzemieślnicze, które można łatwo wyróżnić.
Kultura Uruk wiązała się z pojawieniem się pieczęci cylindrycznych w Iranie. Wcześniej wy-stępowały pieczęcie stemplowe. Zaczęto umieszczać liczne sceny walki na pieczęciach. Pieczęcie cylindryczne dokumentowały walki między rywalizującymi Suzą i Chogha Mish. Przedstawie-nia na pieczęciach są wykorzystywane do rekonstruowaPrzedstawie-nia wyglądu architektury. Pojawiły się pierwsze zapisy numeryczne – tokeny oraz grudki gliny z odciskami.
Liczne wioski zostały opuszczone, powstał pas “ziemi niczyjej” między wschodem a zacho-dem. Osady miały charakter warowny. Nastąpił spadek liczby ludności, co świadczy o nastaniu niespokojnych czasów i intensyfikacji konfliktów. Prowadzono handel dalekosiężny. Z Afgani-stanu sprowadzano lapis lazuli. Importowano też złoto.
W środkowym Zagrosie na stanowisku Godin Tepe V w prowincji Kermanshah znaleziono tabliczki numeryczne bez ideogramów pochodzące z końcowego okresu istnienia kultury Uruk. Znajdowały się na terenie stanowiska, na obszarze wydzielonego sektora otoczonego murem z kilkoma domostwami. W tym sektorze stanowiska były silne wpływy Uruk, w odróżnieniu od reszty stanowiska. Wpływy te mogły pochodzić z Suzy lub z samego Uruk. Znaleziska z Godin Tepe stanowią dowód na ekspansję wpływów kultury Uruk na wschód.
Okres protoelamicki trwał w latach 3100-2900 p.n.e. Z tego okresu pochodzą tabliczki z zapisem numerycznym oraz ideograficznym znalezione w Suzie i na stanowiskach Tell-i Ghazir, Tepe Hissar, Tell-i Malyan w prowincji Fars i Tepe Yahya w prowincji Kerman. Tabliczki takie pojawiały się wzdłuż dwóch głównych dróg handlowych – drogi południowej i drogi północnej. Najwięcej tabliczek protoelamickich znaleziono w Suzie. Zapisy na tabliczkach protoelamickich dotyczyły głównie handlu zwierzętami i produktami rolnymi. Pismo protoelamickie, jako jedyne na Bliskim Wschodzie, nie zostało jednak jeszcze odczytane.
Ideogramy nie mówią nam nic o języku, który zapisują. Można odczytać ich znaczenie jedynie w warstwie semantyczne, ale nie zapis lingwistyczny poznaje niezrozumiały. Dlatego nie można stwierdzić, czy ludność kultury protoelamickiej miała jakikolwiek związek z Elamitami. Osadnictwo związane z kulturą protoelamicką miało charakter obcy dla Iranu.
Stanowisko Suza składa się z dwóch głównych części – Miasta Królewskiego z tellem akro-polu o powierzchni 9 ha oraz części mieszkalnej. Tabliczki protoelamickie z okresu Suza III mają standardowe rozmiary 3,5 na 5 na 7 cm. Zawierają nieodczytane zapisy numeryczne i ideograficzne. W Suzjanie znanych jest 27 lub 31 stanowisk protoelamickich. Nie występuje wyraźna hierarchia struktury osadniczej.
Tall-i Gazie w Chuzistanie jest małym stanowiskiem zasiedlonym około roku 5 tys. p.n.e. Znajdowały się tam liczne pomieszczenia magazynowe z naczyniami posiadającymi bogatą de-korację. Na stanowisku występowały małe kamienne posążki. W sztuce okresu protoelamic-kiego przedstawiano świat zwierzęcy. Poza naczyniami bogato dekorowanymi na stanowisku znaleziono też naczynia niedekorowane.
Tepe Sialk w prowincji Isfahan na Wyżynie Irańskiej jest stanowiskiem wzniesionym na warstwie zniszczeń. W jego obrębie znajdują się protoelamickie zabudowania mieszkalne z dwupoziomowymi paleniskami i dziecięcymi pochówkami w naczyniach.
Stanowisko Arisman charakteryzuje się gęstą siecią zabudowy mieszkalnej. Na stanowi-sku znajdowały się piece do wytapianie miedzi, co stanowiło nowość okresu protoelamickiego. Stanowisko nie posiada śladów wcześniejszego osadnictwa. Jest badane jest przez archeologów niemieckich.
Anszan w prowincji Fars w okresie protoelamickim było dużym miastem o powierzchni 50 ha. Otaczały je w tym okresie mury miejskie. Jest jedynym oprócz Suzy stanowiskiem, na którym nie zaszły duże zmiany kulturowe. Na stanowisku znaleziono tabliczki z okresu póź-niejszego mówiące, że stanowisko Tell-i Malyan to było właśnie starożytnym miastem Anszan. W Anszan były dwie dzielnice – ABC i TUV. ABC była dzielnicą rezydencjonalną, o czym świadczy starannie wykonana ceramika składająca się z mis i talerzy. Mało jest naczyń zaso-bowych. W sektorze znaleziono kości zwierzęce pochodzące z najbardziej mięsodajnych części ciała zwierząt. Znaleziono pozostałości geometrycznych, schodkowatych malowideł naścien-nych, które też świadczą o rezydencjonalnych charakterze. Podobne dekoracje z tego samego okresu powstawały w Azji Środkowej. Zachowały się także barwne dekoracje ścian przedstawia-jące kwiaty. W dzielnicy TUV znajdowano naczynia zasobowe i łby zwierzęce. Był to zatem sektor, w którym magazynowano zboża oraz dokonywano uboju zwierząt.
W Tepe Yahya w południowym Kermanie znaleziono tabliczki ekonomiczne, a także czyste tabliczki niezapisane, pieczęcie, odciski pieczęci oraz ceramikę. Na stanowisku mieszkali praw-dopodobnie osadnicy z zachodu. W okresie protoelamickim w fazie IV C wokół Tepe Yahya nastąpił spadek liczby ludności.
W Shahr-e Sokhta w prowincji Sistan i Baluchistan, w dolinie rzeki Helmand, znaleziono tabliczki ekonomiczne, pieczęcie protoelamickie i ceramikę lokalną. Jest to najdalej wysunięte na wschód stanowisko kultury protoelamickiej. Pieczęcie protoelamickie znajdowano tylko w jednej budowli kompleksu – tzw. spalonym budynku. Badania stanowiska zostały przerwane po rewolucji islamskiej. Ceramika występująca w Shahr-e Sokhta reprezentuje style lokalne.
W okresie protoelamickim występowało upodobanie do przedstawień zwierzęcych. Z blachy wykonywano rytony w kształcie tańczących byków. Zwierzęta przedstawiano w pozycji klę-czącej, podobnej do klęczącej kobiety. Przedstawiono zwierzęta wykonujące czynności ludzkie np. pijący niedźwiedź. W gliptyce również występują zwierzęta wykonujące czynności ludzkie oraz zwierzęta klęczące. Występują jednak też pieczęcie o motywach bardziej zbliżonych do mezopotamskich.
Okres protoelamicki charakteryzuje się pięcioma etapami rozwoju pisma. Występowały wtedy tokeny, bullae – grudki ziemi, tabliczki numeryczne i tabliczki numeryczno-ideograficzne. Rozwój pisma następował bardzo szybko i różne rodzaje zapisu znajdowane są często w tych samych warstwach stratygraficznych na jednym stanowisku.