Koniec okresu protoelamickiego charakteryzował się występowaniem pisma numeryczno-piktograficznego, które nie zostało jeszcze odczytane. Pismo to służyło do wykonywania zapisów natury lokalnej opisujących obrót zwierzętami i zbożem. Nazwa “pismo protoelamickie” jest zwodnicza, gdyż pismem tym nie posługiwali się Elamici, ani ich bezpośredni przodkowie. Stanowiska kultury protoelamickiej są rozłożone wzdłuż północnego i południowego szlaku handlowego.
W Suzie i Tepe Sialk kultura ta występowała na całym stanowisku, a w Godin Tepe stano-wiła tylko enklawę. Enklawy kultury protoelamickiej miały formę pojedynczej budowli znaj-dującej się na stanowisku. Znajdowały się w nich tabliczki i pieczęcie ze zwierzętami w pozach górskich. Dokoła tego pojedynczego budynku znajdowały się reprezentujące miejscowe kultury. W latach 2800-2700 p.n.e. nastąpił koniec okresu protoelamickiego. Stanowiska Tepe Yak, Gabristan, Ozbaki i Tepe Sialk zostały opuszczone. Wydarzenia prowadzące do ich opuszczenia miały gwałtowny charakter. Inne stanowiska, np. Suza, zmniejszyły swój rozmiar. Miasto Anszan też zostało zmniejszone, ale nie opuszczone.
W przeciwieństwie do okresu protoelamickiego, we wczesnym brązie w prowincji Fars nie było osad stałych. Znane są jedynie cmentarzyska. Jednym z cmentarzysk pochodzących z tego okresu jest Tepe Jalyan, którego datowanie opiera się na znalezionej ceramice. Podobna ceramika do znanej z Tepe Jalyan występuje bardzo daleko od tego stanowiska, m.in. w górach Zagros na stanowisku Godin Tepe. W odróżnieniu do wcześniejszego okresu, producenci tej ceramiki pozostają nieznani.
Stanowisko Tepe Yahya zostało opuszczone. Osadnictwo zanikło na pewien okres, ale później było kontynuowane. Godin Tepe i inne stanowiska w środkowym Zagrosie zostały opuszczone i w regionie tym występowały tylko znikome ślady osadnictwa stałego.
Wczesny brąz to okres pojawienia się pisma w Iranie. Nie wiadomo, co sprawiło, że pi-smo pojawiło się. Mogły powstać nowe ośrodki władzy. Nie znane są także dobra, którymi handlowano i obrót którymi został udokumentowany poprzez zapisy liczbowe. Na miejscu, w Iranie nie wykorzystywano w pełni surowców, które sprowadzano do Mezopotamii. Powstanie osad tej samej kultury wzdłuż późniejszych szlaków handlowych może świadczyć o kontaktach handlowych z Mezopotamią już we wczesnym brązie.
W środkowym brązie pojawiły się nowe miasta. Były one jednak mniejsze od ośrodków mezopotamskich, tylko sporadycznie mogły osiągać rozmiar 200 ha. Mniejszy rozmiar miast jest konsekwencją klimatu i ukształtowania terenu. W większości były to stanowiska położone w dolinach górskich, gdzie nie było dużego zaplecza rolniczego.
Ważnymi miastami funkcjonującymi w środkowym brązie były Shahr-e Sokhta, Tepe Yahya, Shahdad w prowincji Kerman, Jiroft, też w prowincji Kerman, Anszan, Suza i Tepe Hissar na północy. W Shahdad mieściło się cmentarzysko.
Nie były to jednak tradycyjne miasta w dzisiejszym znaczeniu podanym przez Gordona Childe’a. Miasta te powstały z pewnością na szlakach handlu miedzią. Miedź dostępna była w środkowym Iranie, w okolicach Tepe Sialk i Teheranu, a także w okolicach Shahr-e Sokhta. Miedź występowała też w Omanie, ale jej złóż nie było w Mezopotamii. Drugim surowcem luksusowym był lapis lazuli. Sprowadzano go w postaci brył nieobrobionych, które były pod-dawane obróbce m.in. w Shahr-e Sokhta.
Chloryt występował w południowym Iranie, w Tepe Yahya i Jiroft, a także w Omanie. Z chlorytu wykonywano kamienne naczynia, na które było duże zapotrzebowanie. Chloryt eksportowano z Iranu aż do Syrii.
Miasto Shahr-e Sokhta, położone najdalej na wschód, było jednym z największych miast. Jego powierzchnia wynosiła 151 ha. Stanowisko to znajduje się w delcie Helmandu, która obec-nie jest prawie sucha. Obecobec-nie na okolicznym obszarze panuje bieda. Miasto utrzymywało się dzięki wodzie z rzeki Helmand. W środkowym brązie w okolicach mieściło się około 1500 funk-cjonujących stanowisk. Około 800 spośród nich zostało dokładnie przebadanych. Znaleziono na nich podobną do siebie ceramikę.
Osady te były wyspecjalizowane. Zajmowały obszar około 4 ha. Były wioskami specjalizu-jącymi się w produkcji ceramiki, o czym wiemy na podstawie pozostałości pieców ceramicznych, palenisk. Część wiosek specjalizowała się tkactwie tkanin z lnu, ale jeszcze nie bawełny. Pierw-sze tkaniny z lnu znajdowane są w sondażach z tego obszaru. W pobliżu Shahr-e Sokhta występowało zatem bogate osadnictwo.
Samo stanowisko Shahr-e Sokhta jest ciągiem telli wyspecjalizowanych gospodarczo. Znaj-dują się tam wyspecjalizowane depe przemysłowe, m.in. zajmujące się produkcją paciorków. Znaleziono w ich obrębie narzędzia w postaci świdra wykorzystywane do perforowania pacior-ków. Narzędzia te znajdowały się w grobie rzemieślnika. Wydzielony obszar został przeznaczony na cmentarzysko.
W okresie przed protoelamickim, w IV tys. p.n.e., Shahr-e Sokhta, którego nazwa oznacza “Spalone Miasto”, było małym ośrodkiem w o powierzchni 10-15 ha. Miało związki kulturowe z Baluchistanem pakistańskim, czego dowodem jest obecność ceramiki Quetta, i Azją Środkową, o czym świadczą ślady kultury Namazga III. Na stanowisku pojawiła się w okresie protoelamickim budowla, która została spalona z nieznanych przyczyn. W połowie III tys. p.n.e. nastąpiła specjalizacja poszczególnych osad.
W Iranie zazwyczaj występowała trójstopniowa lub czterostopniowa hierarchia struktury osadniczej. Tymczasem w okolicach Shahr-e Sokhta występował jeden duży ośrodek i dużo małych, 2-hektarowych osad. Hierarchia struktury osadniczej była tylko dwustopniowa.
Na stanowisku znaleziono budynek administracyjny o dużej powierzchni. Poza budynkiem administracyjnym w mieście zidentyfikowano dzielnicę rezydencjonalną z około 90 pomieszcze-niami. Stanowiły one prawdopodobnie część pałacu. W budynku znaleziono liczne figurki antropomorficzne i zoomorficzne. Figurki antropomorficzne, głównie kobiecie, są bardzo silnie zróżnicowane. Pochodzą ze środkowego brązu i wykazują związki z wyrobami terakotowymi z Mezopotamii oraz kulturą Namazga.
Cmentarzysko w Shahr-e Sokhta zajmuje obszar około 20 ha. Pochówki pochodzą z kilku stuleci, są pojedyncze lub podwójne. Typy grobowców są silnie zróżnicowane. Jedna z mło-dych kobiet pochowanych na cmentarzysku posiadała sztuczne oko. Zmarła około dwudziestego roku życia. Zmarli zawsze leżeli na prawym lub lewym boku, w pozycji skurczonej. Towarzy-szyły im wyroby ceramiczne, a także miedziane i kamienne. Większość grobów miała formę pseudokatakumbową. Czasami były to groby dwudzielne, przedzielone ceglaną ścianką.
Zróżnicowanie grobów mogło wynikać z długiego okresu funkcjonowania stanowiska, zaś ich forma mogła zależeć od okresu ich powstania. Przebadano około 800 grobów. Były wśród nich proste groby jamowe i groby szybowe. W grobach znaleziono ceramikę malowaną na jeden kolor, szpile miedziane, miniaturowe kolumienki o wysokości 20-40 cm o nieznanym przeznaczeniu, znajdowane też w Azji Środkowej, a także przedmioty z alabastru oraz figurki terakotowe. W grobach znajduje się niewiele wyrobów z lapis lazuli.
W latach 2300-2200 p.n.e. miasto zostało niemal w całości spalone, spłonął też budynek administracyjny. Około rok 2000 p.n.e. miasto zostało ostatecznie zniszczone przez kolejny pożar, który nastąpił po trzęsieniu ziemi. Osadnictwo w mieście trwało łącznie około 2000 lat. Stanowisko było badane do roku 1979 przez misję włoską. Plany z wykopalisk nie ocalały ze względu na gwałtowną ewakuację w czasie rewolucji islamskiej.
Tepe Yahya w prowincji Kerman zamieszkane było od późnego neolitu, od roku około 5500 p.n.e., do okresu wczesnosasanidzkiego. Zostało opuszczone około roku 300 n.e. Znaleziono tam pieczęcie z przedstawieniami postaci siedzących. Jeden z budynków protoelamickich na stanowisku posiada nietypową konstrukcję murów. Wykonany jest z cegły prostokątnej. Cegły kładzione były pionowo, poprzecznie lub z naprzemienną orientacją.
Shahdad znajduje się na skraju pustyni Lota w prowincji Kerman. Odsłonięto tam stanowi-sko z epoki brązu z cmentarzyskiem, które znajdowało się pod piaskiem. W mieście znaleziono warsztaty z piecami do wytapianie miedzi, co było jedną ze specjalizacji mieszkańców miasta. Przetopiona miedź gromadzona była w naczyniach ceramicznych.
Na cmentarzysku w Shahdad po raz pierwszy pojawiła się tradycja wkładania figurek terako-towych do grobów zmarłych, która kontynuowana była później w epoce elamickiej w rdzennym Elamie. Nie wiemy jednak, czy państwo elamickie sięgało aż do Shahdad na wschód. Figurki te wykonywane były ręcznie. Wkładane były tylko do grobów męskich i stanowiły prawdopodob-nie portrety zmarłych. Figurki mają szerokie ramiona, ich ręce złożone są na kształt orantów sumeryjskich. Przedstawienia na figurkach mają formą kubiczną. W okresach późniejszych wykonywano maski pośmiertne, które były przeznaczone także kobiet.
W Shahdad znaleziono też figurki osób klęczących. Tradycja gestu modlitewnego z okresu protoelamickiego z okolic Tepe Silk przetrwała zatem do naszych czasów. Postaci klęczące z Shahdad przypominają postaci siedzące z pieczęci protoelamickich. Tradycja wykonywania podobnych przedstawień przetrwała jeszcze długo.
Grobom w Shahdad towarzyszyły naczynia o wymyślnych formach, np. w postaci podłuż-nych misek. Na stanowisku znaleziono przedmioty wykonane z miedzi, m.in. tzw. Sztandar z Shahdad o nieznanym przeznaczeniu. Na sztandarze umieszczone były przedstawienia osób siedzących oraz klęczących. Znajduje się na nim też przedstawienie palmy, co świadczy, że Shahdad było żyzną oazą na pustyni.
Na pieczęciach znajdują się przedstawienia siedzących osób. Jedną z nich jest kobieta, być może bogini urodzaju otoczona kłosami zbóż. Przedstawiano także osobę z rogami, prawdopo-dobnie powiązaną znaczeniowo z naturą. Na pieczęciach znajduje się znaki pisma protoelamic-kiego, ale ich datowanie jest niepewne.
Ceremonialny topór z Tepe Yahya został wykonany z miedzi i wykazuje liczne analogie do znalezisk pochodzących z Azji Środkowej.
W Jiroft w prowincji Kerman produkowano naczynia kamienne, które nielegalnie wykopy-wano około 2000 roku. Zostały one wystawione na sprzedaż w Paryżu. Naczynia te pochodziły głównie z cmentarzysk. Do przeprowadzenia badań ratunkowych po nielegalnych wykopali-skach wybrano dwa stanowiska archeologiczne Konar Sandal Północne i Południowe. Są one badane przy udziale Francuzów.
W Konar Sandal istniała cytadela z zabudowaniami pałacowymi, otoczona murem obron-nym. Architektura miała charakter monumentalny i ozdobiona była ryzalitami. Zidentyfiko-wano domostwa położone w dzielnicy rezydencjonalnej. Zewnętrzne mury były grube, wyko-nane z cegły suszonej, co zapewniało izolację termiczną w lecie i zimie. Grube mury zewnętrzne wznoszono w całym Iranie.
Na stanowisku znaleziono posąg pochodzący zapewne ze świątyni, wykonany z gliny i cegieł. Pochodzi on z III tys. p.n.e. i jest jednym z najwcześniejszych przykładów produkcji glinianych posągów na Bliskim Wschodzie. Powierzchnia posągu pokryta była dekoracją malowaną.
W Konar Sandal Północnym znajduje się budowla, którą nazwaną “zigguratem”. Obecność budynku świadczy, że tradycja wznoszenia świątyń na wzniesieniach nie ograniczała się tylko do Mezopotamii i zachodniego Iranu, ale występowała też w Kerman. Na stanowisku znaleziono
efektowną ceramikę oraz pismo przypominające pismo staroelamickie, a także bardzo dużą liczbę odcisków pieczęci. Pieczęcie są świadectwem istnienia administracji państwowej. Pieczę-cie z regionu Jiroft są zróżnicowane, przypominają pieczęPieczę-cie mezopotamskie lub nawiązują do lokalnej tradycji mitologicznej.
Naczynia chlorytowe z Jiroft miały formę szpiczastą, zwężającą się ku górze. Czasami miały też postać pucharu na nóżce. Naczynia chlorytowe zdobiły dekoracje zwierzęce lub ludz-kie, w postaci “pana zwierząt”, postaci klęczących, węża, skorpionów lub byków. Na naczyniach znajdowały się kamienne inkrustacje o różnych barwach. “Pan zwierząt” był postacią antropo-morficzną , ale posiadał zwierzęce nogi. W dłoniach trzymał zwierzęta.
Poza bogato zdobionymi naczyniami chlorytowymi, w Jiroft występują też naczynia chlo-rytowe w formie małych pojemników kosmetycznych. Niektóre wyroby są interpretowane jako gry planszowe. Gry planszowe w Iranie znane były już od IV tys. p.n.e. Znane są gry z 20 i 18 polami. Kostki do gry z Shahr-e Sokhta, podobnie jak dzisiejsze, miały sumę oczek na przeciwległych ścianach równą zawsze 6. W Mezopotamii nie było takiej regularności.
Z Jiroft znane są naczynia kamienne, czasem ażurowe, określane jako “torebki”, gdyż przypo-minają one kształtem współczesne torebki. Mogły one pełnić funkcję odważników. Nie zostały jednak dokładnie zważone przez archeologów, co pozwoliłoby potwierdzić rolę “torebek” jako odważników i ewentualnie ustalić jednostki masy stosowane w tym okresie. Znane są także małe figurki pochodzące z Jiroft.
W okresie sasanidzkim produkowano wino, które magazynowano w naczyniach zasobowych. Obecnie interpretacja naczyń na wino jest kłopotliwa ze względu na surowe zasady islamskie.
Tell-i Malyan (Anszan) jest stanowiskiem o powierzchni przekraczającej 200 ha. Było jednym z centrów okresu protoelamickiego. Stanowisko było zamieszkane od neolitu aż do okresu achemenidzkiego.
W okresie kultury Banesz, która rozwijała się we wczesnym brązie w latach 3400-3250 p.n.e., Anszan zostało częściowo opuszczone. Jego obszar zmniejszył się do około 50 ha. Wokół głównego centrum znajdowały się małe stanowiska. Pod koniec okresu protoelamickiego miasto ponownie zmniejszyło swój rozmiar, ale wtedy wybudowano mur obejmujący powierzchnię 200 ha. W obrębie muru znalazły się zatem także ziemie nie objęte zabudową miejską. Mur służył nie tylko stałym mieszkańcom miasta, ale też koczownikom, którzy uprawiali styl życia nazywany transhumacją – opuszczali stanowisko na zimę i udawali się ze stadami na pastwiska. Do okresu Kafteri, który trwał w latach 2200-1600 p.n.e., Anszan służyło również nomadom. W okresie Kafteri miasto pojawiło się w mezopotamskich źródłach pisanych. Anszan było siedzibą kilku dynastii elamickich. Wokół miasta mieściły się punkty obozowe koczowników, w których znaleziono ceramikę. Podobna ceramika z Anszan została znaleziona też w Kuwejcie i nad Zatoką Perską, co świadczy o intensywnej wymianie handlowej.
Naczynia fazy Kafteri z Anszan mają bogatą dekorację zwierzęcą. Znane są pieczęcie ansza-nickie przedstawiające postaci siedzące. Znajdują się na nich mezopotamskie sceny prezentacji. Postaci mają obszerne stroje, typowe dla prowincji Fars w okresie staroelamickim.
Anszan, ze względu na duży obszar, jest nazywane miastem. Było głównym ośrodkiem regionu, prowadziło wymianę handlową, o której świadczy dystrybucja ceramiki Kafteri. W obrębie miasta wyróżniono też dzielnice rzemieślnicze. Rzemieślnictwo jest warunkiem koniecz-nym do zaklasyfikowania ośrodka jako miasto. Mimo, że Anszan było ośrodkiem wiodącym, nie było stanowiskiem czysto miejskim.
Tepe Hissar w środkowym brązie było jednym z głównym stanowisk północno-wschodniego Iranu. W pobliżu istniały stanowiska Tureng Tepe i Shah Tepe, które zajmowały powierzch-nię podobną do Tepe Hissar. Nie było zatem jednego wiodącego ośrodka w Golestanie, który
byłby analogią dla Anszan . Wokół Tepe Hissar znajdowały się mniejsze osady, które istniały również wokół stanowisk Tureng Tepe i Shah Tepe położonych po drugiej stronie pasma gór-skiego. Tepe Hissar w okresie protoelamickim było poddane obcemu osadnictwu. Powstała regularna zabudowa datowana na okres Hissar II.
Na trzech wymienionych stanowiskach północno-wschodniego Iranu przeważała w środko-wym brązie polerowana i wygładzana ceramika szara. Podobna technika produkcji ceramiki wygładzanej zdobyła popularność w epoce żelaza w zachodnim Iranie. Trzy ośrodki irańskie położone były na szlakach handlowych. Znaleziono na ich obszarze wyroby turkusowe pocho-dzące z okolic Meszhedu, a także wyroby z minerałów afgańskich. W Tepe Hissar znaleziono cmentarzysko z grobowcami. W skład wyposażenia wchodziły podwójne metalowe szpile i mi-niaturowe kolumienki.
Architektura monumentalna w postaci malowideł i nisz w Tepe Hissar przypomina archi-tekturę na stanowisku Altyn Depe w Turkmenistanie. Altyn Depe było niewątpliwie dużym ośrodkiem miejskim. Ceramika znaleziona w Altyn Depe reprezentuje dwa typy. Naczynia znalezione na stanowisku są malowane lub reprezentują ceramikę szarą, znaną z północno-wschodniego Iranu.
Suza powstała na końcu środkowego chalkolitu. Z miasta pochodzi około 1100 tabliczek protoelamickich. Tabliczki protoelamickie są tam reprezentowane najliczniej spośród wszyst-kich stanowisk. W okresie Suza IV, trwającym w latach 2600-2200 p.n.e., dzieje polityczne miasta są nieznane. Suza stała się wtedy osadą większą niż w okresie protoelamickim.
W latach 2200-1600 p.n.e. istniało państwo staroelamickie. Suza była wtedy wiodącym ośrodkiem Suzjany. Inne stanowiska znajdujące się w okolicy uległy wyludnieniu. Około roku 2100 p.n.e. dynastia Simashki przejęła władzę po pierwszej dynastii. Wykształciła się wtedy trójstopniowa hierarchia struktury osadniczej. Suza zajmowała wtedy powierzchnię 45 ha, zaś wokół niej istniały ośrodki należące pod względem zajmowanego obszaru do dwóch klas. Większe stanowiska miały powierzchnię około 10-hektarową, zaś mniejsze zajmowały mniej niż 4 hektary.
W okresie panowania trzeciej dynastii, zwanej Sukkalmah, w latach 1900-1500 p.n.e., Suza osiągnęła obszar 85 ha. W okolicy istniało około 30 wiosek i 3 miasta zajmujące obszar ponad 10 ha. Jednym z miast równorzędnych Suzie było Chogha Mish, które rywalizowało z Suzą. Pomiędzy dwoma ośrodkami toczył się konflikt.
Ośrodki, które w środkowym brązie odgrywały rolę ośrodków dominujących, upadły wraz z końcem tej epoki. Przetrwały jedynie dwa spośród nich – Anszan i Suza, dwie znane stolice państwa elamickiego. Na obrzeżu państwa elamickiego nie przetrwały żadne ośrodki miejskie ani protomiejskie, które byłyby kontynuacją ośrodków funkcjonujących w środkowym brązie.