Źródła konserwatyzmu

Konserwatyzm (łac. conservatus – „zachowany’”), w znaczeniu najogólniejszym, oznacza społeczno-polityczny nurt myślowy, bądź też, używając określenia Rogera Scrutona, „postawę”, którą charakteryzuje przywiązanie do istniejącego stanu rzeczy, do struktury i instytucji zagrożonych przez komercjalizm lub zawirowania społeczne321. Jako pierwszy pojęciem konserwatyzm posłużył się de Chateaubriand, który w 1820 roku wystąpił z poparciem dla restauracji dynastii Burbonów, a wydawanemu przez siebie czasopismu nadał tytuł „Conservateur”. Europejski konserwatyzm powstał po Rewolucji Francuskiej jako odpowiedź na nową strukturę tak zwanego społeczeństwa współczesnego (opierającego się na konstytucji, demokracji i liberalizmie) oraz filozofię oświecenia322. Według słów polskiego badacza, Аdama Wielomskiego, myśli konserwatywnej zawsze właściwy jest charakter reakcyjny, czyli reaguje ona na wydarzenie rewolucyjne; jest więc polemiczna w

319 М. М. Леонов, В. П. Мещерский: Русский консерватизм и правительственная политика в конце

XIX – начале XX вв., s. 178.

320 Л. Я. Гинзбург, О литературном герое, s. 15.

321 Zob. R. Scruton, Co to znaczy konserwatyzm?, tłum. T. Bieroń, Poznań 2002, s. 17, 21.

322 Zob. A. Raźny, Fiodor Dostojewski – różne konserwatyzmy, jeden nacjonalizm, w: Idee

stosunku do rozpoczynającej się bądź kontynuowanej rewolucji323. Kоnserwatyści europejscy występowali przeciwko ateizmowi negującemu chrześcijańską eschatologię i prowidencjalizm324.

W Polsce konserwatyzm rozwinął się w latach 30. XIX wieku i był silnie związany z ideą narodu. Polski publicysta, Marek Król, wyodrębnia trzy warianty polskiego konserwatyzmu. Pierwszy wariant, którego reprezentantem był Henryk Rzewuski (1791–1866), polegał na całkowitym podporządkowaniu idei narodu – narodu jako celu lub wartości – wartościom i nakazom uniwersalnym. Zgodnie z tym poglądem, naród, który nie wypełnia wartości uniwersalnych powinien zginąć. Drugi wariant polskiego konserwatyzmu, propagowany przez Pawła Popiela (1807–1892), głosił, iż egzystencja narodu jest uzależniona od wypełnienia wartości uniwersalnych nie przez polski naród, lecz przez kulturę zachodnią. W okolicznościach, gdy nie są realizowane podstawowe wartości chrześcijańskie, nie ma nadziei na respektowanie wartości narodowych. W związku z tym podstawa to zasady moralności. Trzeci wariant, głoszony przez księcia Adama Czartoryskiego (1770–1861), zakładał, że celem ludzkiej działalności powinna być realizacja wartości uniwersalnych w obrębie społeczności narodowych. Niepodległość jest potrzebna tylko po to, by wartości uniwersalne były respektowane. Tak więc, jak twierdzi badacz, podstawowy problem polskiego konserwatyzmu stanowi pogodzenie konserwatywnego świata wartości uniwersalnych z ideą narodową325.

Konserwatyzm rosyjski XIX wieku, w odróżnieniu od europejskiego, nie był odpowiedzią na ruch rewolucyjny, a w odróżnieniu od polskiego nie był aż tak bardzo związany z ideą narodu. Podstawowe założenia konserwatyzmu europejskiego – obrona hierarchicznej struktury społecznej i tradycji – miały ogromny wpływ na kształtowanie tej ideologii w Rosji w pierwszej połowie XIX w. W latach 1810–1811 Mikołaj Karamzin w notatce O starej i nowej Rosji postulował konieczność autokratycznej formy rządów dla Rosji, których główną podporą powinna być szlachta. Samodzierżawie oznaczało w jego ujęciu nie tyle nieograniczoność, co niepodzielność władzy. Uważał, iż w sprawach wykraczających poza politykę car powinien liczyć się z

323 Zob. A. Wielomski, Idee konserwatywne dla Rosji XIX wieku, w: Idee konserwatywne w Rosji, s. 40. 324 Zob. L. Suchanek, Paweł Morozow – konserwatysta czy reakcjonista?, w: Idee konserwatywne w

Rosji, s. 132.

325 Zob. M. Król, Konserwatyzm i nacjonalizm, „Teksty: Teoria Literatury, Krytyka, Interpretacja”, 1977, nr 5-6 (35-36), s. 307-308. Zob. też: Jedlicki J., Jakiej cywilizacji Polacy potrzebują. Studia z dziejów

tradycją, z obyczajami, co stanowiło, według Andrzeja Walickiego, zalążek słowianofilskiej idei sojuszu „ziemi” i państwa, polegającym na nieinterwencji ziemi w sprawy polityczne, a państwa w sprawy ziemskie326. Pisarz krytycznie ocenił dążenia liberalne Aleksandra I oraz jego politykę zagraniczną: nie zaakceptował postanowień traktatu pokojowego w Tylży, akt jego podpisania, według niego, był hańbiący dla Rosjan. Jego oburzenie wywołał także projekt kodyfikacji praw w oparciu o Kodeks Napoleona, był zdania, iż nie należy praw europejskich kopiować i wprowadzać na grunt rosyjski. Samego cesarza Francuzów nazywał uzurpatorem na tronie, spadkobiercą krwawej Rewolucji Francuskiej327. Karamzin zachęcał do krytyki nadużywania władzy, do odwagi cywilnej, jednak stanowczo sprzeciwiał się jakimkolwiek buntom. Jeśli chodzi o reformy przeprowadzone przez Piotra I, to autor notatki odnosił się do nich sceptycznie, podkreślał upadek obyczajów, nie zaakceptował tak zwanej tabeli o rangach, uważał bowiem, iż to „nie szlachectwo powinno być uzależnione od rangi, lecz ranga od szlachectwa”328. W jego opinii, to właśnie reformy Piotra zniesławiły rosyjską przeszłość, wpłynęły na to, że Rosjanie „zostali obywatelami świata, a przestali być obywatelami Rosji”329. Autor notatki był przeciwnikiem zupełnego podporządkowania Cerkwi państwu, jednakże do spraw religii podchodził pragmatycznie, rozpatrywał ją w kontekście polityki, pisał „Mądry monarcha dla korzyści państwowej zawsze znajdzie sposób uzgodnienia woli metropolity lub patriarchy ze swoją własną”330. Karamzin nie wątpił w prawomocność poddaństwa chłopów i w to, iż cała ziemia należy do szlachty.

Opracowane przez Karamzina założenia (wierność monarchii i prawosławiu) posłużyły za podstawę formuły oficjalnej Sergiusza Uwarowa, wyrażonej triadą: „samodzierżawie, prawosławie, ludowość”331 oraz myśli słowianofilskiej. Historia wczesnego słowianofilstwa, jego przekształceń i struktury została zgłębiona przez Andrzeja Walickiego w jego wspaniałej monografii W kręgu konserwatywnej utopii.

326 Zob. A. Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii, s. 26. Zob. też: A. Bezwiński, Iwan Kiriejewski –

krytyk i myśliciel: korzenie rosyjskiego nacjonalizmu, Toruń 1993, s. 86.

327 Zob. A. Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii, s. 25.

328 Н. М. Карамзин, Записка о древней и новой России в ее политическом и гражданском

отношениях, Москва 1991, s. 35.

329 Tamże, s. 106. 330 Tamże, s. 36.

331 Zob. М. М. Леонов, В. П. Мещерский: Русский консерватизм и правительственная политика в

конце XIX - начале XX вв, s. 113-114. Zob. też: A. Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii, s. 34.

Zob. też: tegoż, Rosyjska filozofia i myśl społeczna od oświecenia do marksizmu, Warszawa 1973. Zob. też: A. de Lazari, Polskie i rosyjskie problemy z rosyjskością, Łódź 2009, s. 82.

Badacz skupił się w niej, między innymi, na prezentacji „poprzedników słowianofilstwa”332 – Michała Szczerbatowa, Mikołaja Karamzina, którzy przeciwstawiali ideał Rusi moskiewskiej reformom Piotra I i ówczesnym obyczajom; w ich światopoglądzie nie istniał jeszcze jednoznaczny sprzeciw wobec Europy333. W utworze zostały przeanalizowane także założenia kółka lubomudrów (Mikołaja Pogodina, Włodziemirza Odojewskiego), zwolenników poglądu, iż historię Rosji charakteryzuje bezkonfliktowość i organiczny rozwój, a jej największą siłą jest głęboka religijność ludu. Podstawy światopoglądu słowianofilskiego autor monografii dostrzegł również w utopijnej filozofii takich klasyków słowianofilstwa, jak Iwan Kirijewski, Aleksy Chomiakow i Konstanty Aksakow, którzy, najogólniej rzecz ujmując, głosili wyższość prawosławia oraz kultury gminnej nad indywidualizmem, materializmem i kapitalizmem Zachodu. Słowianofilstwo rosyjskie zrodziło się, pisze Andrzej Walicki, w tak zwanej „sytuacji ideologicznej”, gdy „konserwatywna krytyka reform Piotra mogła organicznie zespolić się z problematyką nową, przeniesiona na grunt rosyjski z Zachodu przez romantyków-lubomudrów – z problematyką romantyzmu filozoficznego i konserwatywno-romantycznej krytyki kapitalizmu”334.

Tak więc, jeśli konserwatyści pierwszej połowy XIX wieku uważali się za Europejczyków, mieszkańców Europy, to słowianofile przeciwstawiali Imperium Rosyjskie Zachodowi. Według nich, kultura europejska stanowiła zagrożenie dla rosyjskiej duszy335. Słowianofile kładli nacisk głównie na wspólnotę jako formę organizacji rosyjskiego życia ludowego, byli orędownikami prawosławia i kultury prawosławnej, sprzeciwiali się wpływom zachodniego racjonalizmu i literze prawa. Przeznaczeniem Rosji było, w ich przekonaniu, służenie za wzór całemu światu336.

332 A. Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii, s. 14.

333 Zob. A. Bezwiński, Iwan Kiriejewski – krytyk i myśliciel: korzenie rosyjskiego nacjonalizmu, s. 86. 334 A. Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii, s. 14. Zob. też: J. Dobieszewski, Klasyczna wersja sporu

między słowianofilstwem a okcydentalizmem, w: Wokół słowianofilstwa, red. J. Dobieszewski,

Warszawa 1998, s. 9-28.

335 Zob. R. Pipes, Rosyjski konserwatyzm i jego krytycy. Studium kultury politycznej, s. 136.

336 Zob. tamże, s. 126. Zob. też: B. Mucha, Rosjanie wobec katolicyzmu, Łódź 1989. Zob. też: A. Walicki,

Rosja, katolicyzm i sprawa polska, Warszawa 2002. Zob też: Katalog wzajemnych uprzedzeń Polaków i Rosjan, red. A. de Lazari, Warszawa 2006. Zob. też: A. de Lazari, Polska – Rosja: „trudne” sąsiedztwo, „Seminare. Poszukiwania naukowe”, 2004, nr 20, s. 305-311. Zob. też: U. Cierniak, Prawosławie i katolicyzm – Konfrontacja czy dialog?, w: Kultura tworzona w dialogu cywilizacji Europy, red. Sz. Jabłoński, L. Rożek, Częstochowa 2003, s. 83-94. Zob. też tejże, Wiara i władza. Wokół sporu o katolicyzm i chrześcijańską Europę w dziewiętnastowiecznej myśli i literaturze rosyjskiej, Częstochowa 2013. Zob. też tejże, Papiestwo i „kwestia rzymska” w dziewiętnastowiecznej literaturze i myśli rosyjskiej, „Z Polskich Studiów Slawistycznych”, seria: IX, „Literaturoznawstwo.

Kulturologia. Folklorystyka”, red. L. Suchanek, Warszawa 2008, s. 183-191, Zob. też tejże, Religia z

Konserwatyzm rosyjski XIX wieku powstał jako przeciwwaga dla działań radykałów, nihilistów oraz napływających z Zachodu idei. Według Wielomskiego, „to, co nazywamy konserwatyzmem rosyjskim, w istocie jest raczej prekonserwatyzmem; nurtem walczącym w XIX wieku nie tyle z rzeczywistą zmianą polityczną i społeczną, co z doktrynami liberalnymi”337. Jak twierdzi historyk Аleksy Каrcow, konserwatyzm rosyjski drugiej połowy XIX wieku (w historiografii określany jako „konserwatyzm po reformach”) zrodził się jako reakcja ideowa na reformy lat 50. i 60. XIX wieku338. Badacz wskazuje na niejednorodność konserwatyzmu rosyjskiego, który zawierał w sobie rozmaite koncepcje teoretyczne, metodologiczne i ideologiczne339. Zmiany, które zaszły w kraju, zakończyły okres utopii słowianofilskich, ideologia stała się nierozerwalnie związana z polityką340. Jednak pomimo iż wśród konserwatystów istniały znaczne rozbieżności ideologiczne, to łączyła ich wiara w lud, w szczególną rolę Rosji oraz „w organiczne podstawy kultury rosyjskiej, z których najważniejszymi były samodzierżawie i prawosławie”341. Jednoczył ich także negatywny stosunek do ideologii liberalnej i neoliberalnej342, do nihilizmu i polonizmu343. Nowy konserwatyzm był wrogo nastawiony wobec zachodniej Europy.

Włodzimierz Mieszczerski jawi się w Moich wspomnieniach jako polityk-konserwatysta, którego poglądy ideowe, jak pisze Natalia Czernikowa, „wyrastały z ideologii konserwatyzmu rosyjskiego i stały się etapem w jej rozwoju”344. Jednocześnie badaczka przyznaje, że księcia nie da się zaliczyć do jakiegokolwiek konkretnego nurtu myśli konserwatywnej345.

W Moich wspomnieniach można odnaleźć wiele myśli zapożyczonych ze światopoglądu jego dziadka. W niektórych zagadnieniach pamiętnikarz zgadzał się Romantyzm. Tradycja wschodnia w kulturze XIX wieku, red. J. Ławski, K. Korotkich, Białystok 2004

s. 43-54. Zob. też: J. Dobieszewski, Słowo wstępne, w: Wokół słowianofilstwa, s. 5-8. 337 Zob. A. Wielomski, Idee konserwatywne dla Rosji XIX wieku, s. 38.

338 Zob. А. С. Карцов, Русский консерватизм второй половины XIX – начала XX века (князь В. П.

Мещерский), s. 258.

339 Zob. tamże, s. 23.

340 Zob. A. Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii, s. 336.

341 М. М. Леонов, В. П. Мещерский: Русский консерватизм и правительственная политика в конце

XIX – начале XX вв., s. 122.

342 Zob. А. С. Карцов, Русский консерватизм второй половины XIX – начала XX века (князь В. П.

Мещерский), s. 77.

343 Zob. A. Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii, s. 345.

344 М. М. Леонов, В.П. Мещерский: Русский консерватизм и правительственная политика в конце

XIX – начале XX вв., s. 122.

345 Zob. Н. В. Черникова, Князь Владимир Петрович Мещерский в общественной жизни России.

także z księciem Мichałem Szczerbatowem (postulat obrony szlachty ziemskiej) i ze słowianofilami (gloryfikacja wspólnoty, gminy, prawosławia, relacji patriarchalnych z chłopami). Poglądy Mieszczerskiego były ściśle związane z przekonaniami politycznymi Мichała Каtkowa i Konstantego Pobiedonoscewa. Zbliżała ich interpretacja historycznej roli Rosji, jej kultury oraz sprzeciw wobec bezkrytycznego przenoszenia zachodnich teorii i instytucji politycznych na grunt rosyjski346. Poza tym Mieszczerski podzielał dążenia panslawistyczne (М. Pogodina, А. Chomiakowa, I. Аksakowa, М. Danilewskiego) oraz poglądy przedstawicieli konserwatyzmu chrześcijańskiego i utopijnego drugiej połowy wieku – Fiodora Dostojewskiego (ich poglądy łączył mocny monarchizm, kult wspólnoty i idea Moskwa – Trzeci Rzym) i Konstantego Leontiewa (idea hierarchicznej struktury społeczeństwa i twardej formy rządów).

Światopogląd Włodzimierza Mieszczerskiego kształtował się także pod silnym wpływem idei takich myślicieli francuskich, jak Jacques Benigne Bossuet i Alexis de Tocqueville. W pamiętnikach książę przyznaje:

W tym samym czasie [lata 1863–1864 – А. К.] (...) słuchałem wykładów i uważnie czytałem słynną książkę Tocqueville’a „L'ancien regime et la resolution”, lecz o wiele wcześniej uporządkował się mój światopogląd polityczny po przeczytaniu „Discours sur l'histoire universelle” Bossueta, i silny wpływ na mnie książki Tocqueville’a zawdzięczałem temu, że porządek, zaprowadzony w głowie w wyniku przyjęcia światopoglądu Bossueta nie tylko nie zachwiał się przez Tocquevillea, lecz stało się jasne, że monarchia upadła i rewolucja przekształciła się w triumf anarchii z przyczyn, z których główną było pogwałcenie tych podstaw moralności Chrześcijańskiej, której moc i konieczność tak znakomicie zostały przedstawione w genialnym dziele Bossueta (s. 178).

Iwan Dronow wskazał na następujące założenia Alexisa Tocqeville’a, które wpłynęły na konserwatyzm Mieszczerskiego: przekonanie, że stan szlachecki jest zdolny udaremnić zakusy biurokracji; konieczność zachowania wiodącej roli politycznej duchowieństwa; sprzeciwienie się centralizacji i unifikacji; przeświadczenie, że źródeł wolności należy poszukiwać nie w zniszczeniu Starego Ładu, lecz w ładzie feudalnym, średniowiecznym; krytyka prób zniszczenia absolutyzmu; zachowanie

346 Zob. М. М. Леонов, В. П. Мещерский: Русский консерватизм и правительственная политика в

nienaruszalnej jednoosobowej władzy monarchy347.

Tak więc ideologia Mieszczerskiego jest ściśle związana z konserwatyzmem rosyjskim po reformach. Stanowi ona zbiór różnorodnych konserwatywnych tez myślicieli zarówno rosyjskich, jak i europejskich. Аleksy Каrcow wyróżnia następujące składniki myśli konserwatywnej księcia: 1) antypostępowość, 2) antyintelektualizm (polegający na nienawiści do inteligencji jako grupy społecznej będącej wcieleniem wszystkiego co negatywne, a więc liberalizmu, progresu, indywidualizmu, ateizmu), 3) antyliberalizm, 4) prawicowy radykalizm348. Faktem jest to, iż książę negatywnie odnosił się do inteligencji rosyjskiej, która, według niego, sprzyjała rozprzestrzenianiu się liberalnych idei. Autor Moich wspomnień stał na pozycji radykalnie prawicowej, bronił monarchii i samodzierżawia. Jednak nie mogę zgodzić się w pełni z Aleksym Karcowem w kwestii antypostępowości Mieszczerskiego. Owszem, książę sprzeciwiał się radykalnym działaniom i naprędce wprowadzanym reformom, jednak samej potrzeby reformowania kraju nie negował. Proponował on raczej spokojne, przemyślane zmiany zgodne z potrzebami Rosji wewnętrznej, z potrzebami prowincji, chłopskich mas i szlachty.

W dalszej części pracy zatrzymam się na konserwatywnych przekonaniach księcia Mieszczerskiego wyszczególnionych w Moich wspomnieniach.