Adresat jako czynnik modelujący narrację

Tekst wspomnieniowy zawsze ma adresata, w charakterze którego może występować na przykład rodzina: dzieci, wnuki, a także społeczeństwo i następne pokolenia. Narracja w tekście wspomnieniowym może mieć odbiorcę zarówno realnego, jak wyobrażanego, co zawsze przydaje dziełu charakter dialogiczny215.

W Моich wspomnieniach obecne są obrazy adresata: konkretnego, abstrakcyjnego oraz „wewnętrznego”.

Adresat konkretny to czytelnik posiadający określone rysy biograficzne. W Moich wspomnieniach konkretny adresat został dokładnie określony w dedykacji: to rodzice księcia oraz Aleksander III. Ale konkretnymi adresatami są także współcześni, o których Włodzimierz Mieszczerski wspomina w utworze, z którymi kiedyś miał do czynienia. W swoich pamiętnikach tworzy opowieści, portrety literackie, szkice i rozmyślania o członkach swojej rodziny, kolegach z lat szkolnych, ludziach, których miał on okazję poznać podczas swojej służby urzędniczej czy też działalności publicystycznej. Ponadto pamiętnikarz przywołuje wizerunki między innymi arystokratów i arystokratek, ministrów, członków rodziny carskiej. Wspomina także wielu ludzi kultury, w tym literatów, publicystów i pedagogów. Tym samym Moje

wspomnienia to bogaty zbiór portretów literackich ludzi, żyjących w drugiej połowie

XIX wieku.

Adresat abstrakcyjny – może to być zarówno pokolenie współczesne księciu, jak i potomek. Autor, po pierwsze, tworzy swój obraz w oczach przyszłych pokoleń216, zapewnia sobie, według słów Georgesa Gusdorfa, „coś w rodzaju pośmiertnej propagandy wśród potomnych”217; pamiętnikarz tworzy swój portret i realizuje

215 Zob. P. Oleś, E. Chmielnicka-Kuter, Ja dialogowe, w: Badania narracyjne w psychologii, s. 251. Zob. też: Н. Д. Тамарченко, Повествование, w: Литературная энциклопедия терминов и понятий, s. 750: „NARRACJA – (...) relacja opowiadającego podmiotu (narratora) (…) z adresatem-czytelnikiem”.

216 Zob. M. Czermińska, Postawa autobiograficzna, w: Studia o narracji, s. 229.

określone cele, na przykład chce zyskać aprobatę dla własnych przekonań politycznych i wartości moralnych. Aprobata jest gwarancją przetrwania, uniknięcia zapomnienia, wzgardy i niezrozumienia218. W takim przypadku otwiera się dwojaka perspektywa. Z jednej strony autor odtwarza swoje życie; teraźniejszość jest skierowana ku przeszłości, z drugiej – czyni to z myślą o przyszłości (synteza życia dla kogoś, z określonym celem)219. Polska badaczka gatunku autobiograficznego, Regina Lubas-Bartoszyńska, jest przekonana, że „nasze wspomnienia są zawsze skierowane w przyszłość”220. Ta podwójna perspektywa została wyraźnie zaznaczona w Moich wspomnieniach. Dokonując rekonstrukcji przeszłości, pamiętnikarz z perspektywy starszego już człowieka pragnie uporządkować swoją „drogę życia”, upewnić się, że życie, które przeżył, było wyjątkowe i niepozbawione sensu. Wspomnienia księcia, będące jednocześnie próbą analizy i oceny przeszłości, niewątpliwie są skierowane ku przyszłości. Autor, co zrozumiałe, przedstawia siebie w dobrym świetle, aby wzbudzić szacunek przyszłych czytelników, a ponadto zyskać ich akceptację dla swoich konserwatywnych poglądów. I właśnie na docenieniu konserwatywnej ideologii, moim zdaniem, księciu zależało najbardziej, bowiem w latach, gdy publikowane były Moje

wspomnienia (1897, 1912) polityka rosyjska stawała się coraz bardziej liberalna.

Obecne było dążenie do wprowadzenia konstytucji, czemu pamiętnikarz kategorycznie się sprzeciwiał.

Po drugie, autor prezentuje historię; jeśli Моje wspomnienia zostały pomyślane przez księcia jako kronika, to tekst jest adresowany do czytelnika abstrakcyjnego w osobie (1) przedstawiciela współczesnego księciu pokolenia, które zapewne chciałoby przeczytać o swoich czasach oraz (2) przedstawiciela następnych pokoleń, dla których pamiętniki są świadectwem tego, co było, dokumentem historii życia Rosjan drugiej połowy XIX wieku. W swoim czasie publicysta Borys Gliński twierdził, że „pisanie najnowszej historii Rosji z pominięciem wspomnień Mieszczerskiego jest zupełnie niemożliwe” (s. 843). Niewątpliwie należałoby się zgodzić z tym twierdzeniem, bowiem książę bardzo dobrze znał sytuację polityczną kraju, gdyż wiedzę czerpał u źródeł, a to za sprawą szerokich znajomości w sferach rządzących oraz bliskim kontaktom z rodziną carską. Pomimo iż Moje wspomnienia zawierają wiele nieścisłości

218 Zob. A. Zajączkowska, Przeżycie i kreacja. Amiel i Przybyszewski – dwie koncepcje (auto)biografii, w: Wyznanie czy dialog. W kręgu literatury dokumentu osobistego, s. 128.

219 Zob. tamże.

wynikających z niedoskonałości pamięci autora utworu, to jednak pewnej wiarygodności temu dziełu odmówić nie można.

W tekście wspomnieniowym istnieje także tak zwany adresat „wewnętrzny”, który zostaje stworzony poprzez zwracanie się do niego przez autora. Wypowiedzi pamiętnikarza mają podwójną adresację. Są one skierowane przez autora zarówno do samego siebie (autokomunikacja), wówczas narracja przybiera charakter rozmyślań, jak i w sposób pośredni do czytelnika, który może podzielać wyrażone poglądy lub być oponentem: „Lecz dlaczego zdecydowałem się na taki krok [wejście do świata publicystyki – A. K.], który rozbił całą moją karierę – z winy młodości, porwany przez zapał, czy też z przekonania, które spokojnie rozwinęło się w duszy? To drugie byłoby bliższe prawdy” (s. 371). Na pewnym etapie życia Włodzimierz Mieszczerski zrezygnował z dobrze zapowiadającej się kariery polityka, by poświęcić się działalności wydawniczej, która w tamtych czasach ani nie przynosiła dochodu, ani nie wzbudzała szacunku. Z perspektywy czasu pamiętnikarz próbuje przewartościować swoją decyzję, zastanawia się, dlaczego tak postąpił, co nim kierowało, licząc tym samym na wsparcie czytelnika.

Аutor może też bezpośrednio zwracać się do czytelnika, ażeby nawiązać z nim kontakt: zaprosić do refleksji, zainteresować tym, o czym opowiada, uzyskać akceptację: „Czy nie zechciałbyś w danej chwili zaakceptować takiego składu osobowego dla pewnej sztuki w Teatrze Aleksandryjskim?” (s. 692); bądź wskazywać na niego: „Potomkowie nasi mogliby sobie wyobrazić kontekst tej sprawy [zniesienia poddaństwa – А. К.], niezwykły w swym uroczystym charakterze i, by tak rzec, pod względem dekoracyjnym. Lecz właśnie tej dekoracyjności wcale nie było” (s. 103), „I jeżeli włączam te szczegóły do swoich wspomnień, to czynię to z myślą o tych moich czytelnikach, których ta intymna strona życia ludzkiego może interesować jako temat do rozmyślań, niekiedy pożytecznych także i dla jego życia” (s. 333); „W tymże 1876 roku zmarł w Rosji jeden z najmądrzejszych jej ludzi – Jurij Fiodorowicz Samarin, о którym chciałbym, wspominając przeszłość, powiedzieć to, co mogłoby się potomności wydać interesujące jako naświetlenie tej znakomitej osobowości – myśliciela i działacza państwowego” (s. 470); „(...) jak czytelnicy pamiętają z mych poprzednich wspomnień” (s. 590); „(...) dla czytelników wypisuję z «Dziennika» tego czasu szczegóły skierniewickiego spotkania” (s. 684), „Ale dlaczego? – spyta czytelnik” (s. 750).

Kontakt z czytelnikiem zostaje nawiązany także poprzez zwroty metatekstowe: „Wracam do wspomnień szkolnych” (s. 27); „Jak to wszystko się odbyło, zaraz opowiem” (s. 280) lub poprzez objaśnianie słów, niezrozumiałych, zdaniem autora, dla czytelnika, na przykład wyrazów z języków obcych: „(...) a jednak oszczerstwo było a la longue (nie na długo) dla cara wiadomą goryczą” (s. 829). Czasem autor dokonuje interpretacji konkretnego słowa: „Te słowa: ukochany brat – nie frazes: w nich kryje się sens tego, co właśnie powiedziałem, nazwawszy Aleksandra III wybrańcem Boga” (s. 826). Tłumacząc słowa, konkretyzując ich znaczenia, pamiętnikarz dąży do oddziaływania na odbiorcę: tworzy „kod” – zrozumiały dla niego i dla adresata.

Podsumowując, forma narracyjna Moich wspomnień pełni funkcję interpersonalną: jest nastawiona na odbiorcę, na kategorię „Ty”. Narrator utworu opisuje świat, historię i wydarzenia ze swojego życia w taki sposób, by wywołać w czytelniku jakąś reakcję, wejść z nim w dialog. Sądy, jakie wypowiada oraz pytania, które zadaje, mają na celu uzyskanie od adresata pamiętników akceptacji, sprowokowanie go do przemyśleń bądź wzbudzenie w nim sprzeciwu221.