Kwestia kobieca

Wielkie reformy, a przede wszystkim reforma chłopska spowodowała kolejne społeczne konflikty, które były bezpośrednio związane z zagadnieniem praw człowieka. Kwestia kobieca stanowiła wówczas jeden z nich, o niej zaczęto szeroko dyskutować w społeczeństwie, w salonach, w katedrach, także na łamach publicystyki. Problem emancypacji kobiet został poruszony między innymi w takich pismach, jak: „Sowriemiennik”, „Otieciestwiennyje Zapiski”, „Wiestnik Jewropy” czy „Odesski

Wiestnik”423. Literatura piękna również odzwierciedlała dyskusję tamtych czasów. W utworach – przede wszystkim tworzonych przez pisarzy-demokratów – sytuacja kobiety rosyjskiej stanowiła jeden z wątków głównych. Pod tym względem najbardziej charakterystyczna wydaje mi się powieść Mikołaja Czernyszewskiego Co robić? (1862–1863), w której została ukazana „nowa” (nowoczesna) kobieta – Wiera Pawłowna – wyemancypowana, niezależna, posiadająca własną działalność (prowadziła zakład krawiecki). Inny pisarz, Aleksander Ostrowski, w swoich dziełach nawiązywał do tematu samotności kobiety rosyjskiej w patriarchalnym świecie. Pod tym względem dramat Burza (1859) wywołał najwięcej dyskusji. Główna bohaterka Katarzyna to kobieta odważna, zdolna przeciwstawić się despotycznemu światu – „ciemnemu królestwu”, w którym rządzi zacofanie i przemoc. Imię bohaterki jest jak najbardziej znaczące, bowiem „Katarzyna” pochodzi od słowa katharsis; bohaterka zapowiada oczyszczenie – oczyszczenie rzeczywistości rosyjskiej z niewoli i poddaństwa, również moralnego. Burza jest zapowiedzią nowego życia i nowych – swobodnych, wolnych, równych – relacji między ludźmi424. Zupełnie inny pogląd na miejsce kobiety w świecie wyrażał na przykład Lew Tołstoj, zaciekły obrońca wartości rodzinnych: jego bohaterka Anna Karenina za swą niewierność została przez Boga bezwzględnie ukarana.

Włodzimierzowi Mieszczerskiemu na pewno bliższe było stanowisko autora

Anny Kareniny. W opinii pamiętnikarza, głównym zadaniem kobiety, celem jej życia,

jest rodzina, poza nią kobiety tracą swoją wartość. Kobieta – „dusza i siła napędowa rodziny”425 – powinna być wsparciem moralnym dla swojego męża, własnego domu i matką swoich dzieci”426. Książę rozpatruje sytuację kobiety i samą kobietę przez pryzmat jej obowiązków wobec rodziny. W tym sensie, jego poglądy nie były oryginalne, były raczej powszechne, szczególnie wśród konserwatywnej części społeczeństwa. Uformowały je socjalne i kulturowe normy, według których przypisywano określone prawa i obowiązki do konkretnej płci. Ogólnie rzecz ujmując, mężczyzna miał wszystkie prawa, a zadanie żony polegało na wychowywaniu

423 Zob. N. Maliutina, Spektrum problemów pozytywistycznych w publicystyce „Odesskiego Wiestnika” w

latach 70. XIX wieku, w: Pozytywiści warszawscy: „Przegląd Tygodniowy” 1866–1876, seria I:

„Studia, rewizje, konteksty”, red. A. Janicka, Białystok 2014, s. 284-287.

424 Recenzję na ten utwór napisał Mikołaj Dobrolubow, Луч света в темном царстве, «Современник», 1860, nr 10, s. 233-292.

425 Zob. tamże, s. 13.

426 Zob. tamże, s. 50. Zob. też: H. Ratuszna, „Geniusz kobiety” – Adam Wiślicki i „sprawa kobieca” na

łamach „Przeglądu Tygodniowego”, w: Pozytywiści warszawscy: „Przegląd Tygodniowy” 1866– 1876, s. 211.

pokornych obywateli427. Dominująca rola mężczyzny przez długi czas nikogo nie dziwiła, patriarchat był ustrojem wypracowywanym przez stulecia. Rosyjski historyk, dodajmy liberał, Wasyl Kluczewski uważał, iż staroruski obraz dobrej i pokornej małżonki przez długi czas stanowił dla kobiet wzór do naśladowania428.

W pierwszej połowie XIX wieku społeczna aktywność kobiet, jak zauważa Maliutina, była czymś egzotycznym, dziwnym i bardzo nienaturalnym. Jednak z czasem zjawisko to stało się nierzadkie i postępowe429. To niepokoiło konserwatystów, w tym także księcia Mieszczerskiego, który w Moich wspomnieniach odnotowuje, iż kwestia kobieca „w sensie agitacji politycznej rosła nie z dnia na dzień, lecz z godziny na godzinę” (s. 423) i uzyskiwała „śmieszne ucieleśnienie w strzyżonych dziewczynach, w niebieskich okularach i temu podobnych przejawach zewnętrznych...” (s. 385)430. Te tak zwane „nowe kobiety” rezygnowały z tradycyjnej roli żony i matki, przejawiały zainteresowanie nauką, wykształceniem, życiem społecznym. Ich liczebność rosła każdego roku; pragnęły działać i być niezależne od męskiego świata. Jednak najwięcej przeszkód stało na drodze rozwojowej kształcenia kobiet, gdyż do uczelni wyższych kobiety nadal nie miały dostępu. Od 1859 roku mogły uczęszczać na wykłady uniwersyteckie jako wolne słuchaczki431. Мieszczerski uważał, że kobieta nie powinna zajmować się działalnością naukową432, mimo to jednak nie negował potrzeby wykształcenia dla kobiety – lecz właśnie dla kobiety, a nie dla „subiekta trzeciej płci”433

pozbawionego kobiecości i negującego wartości tradycyjne434. Dopuszczenie kobiet do wyższego wykształcenia nastąpiło w sposób wymuszony: emigracja rosyjskich kobiet, ich nauka na zagranicznych uczelniach, ich zainteresowanie propagandą socjalistyczną,

427 Zob. В. М. Хвостов, Психология женщин, Москва 1911, s. 65.

428 Zob. В. О. Ключевский, Статьи по русской культуре. Два воспитания, w: tegoż, Сочинения в

9-и тт., t. 9, Москва 1990, s. 10. Zob. też: H. Ratuszna, „Geniusz kobiety” – Adam Wiślicki i „sprawa kobieca” na łamach „Przeglądu Tygodniowego”, w: Pozytywiści warszawscy: „Przegląd Tygodniowy” 1866–1876, s. 212. Zob. też: A. Bąbel, „Anioł z patentem” i dzielna lekarka – ewolucja obrazu kobiety uczonej na łamach „Przeglądu Tygodniowego” w latach 1866–1875, w: Pozytywiści warszawscy: „Przegląd Tygodniowy” 1866–1876, s. 199.

429 Zob. N. Maliutina, Spektrum problemów pozytywistycznych w publicystyce „Odesskiego Wiestnika” w

latach 70. XIX wieku, w: Pozytywiści warszawscy: „Przegląd Tygodniowy” 1866–1876, s. 484.

430 Zob. В. П. Мещерский, Речи консерватора, z. 2, s. 5: „Ubranych w szare bluzy i krótko ostrzyżonych kobiet”.

431 Zob. L. Bazylow, Historia nowożytnej kultury rosyjskiej, s. 424.

432 В. П. Мещерский, Дневник за 1891 год, notatka z 30 maja, s. 561: „Tam, gdzie pojawiają się one dla własnej działalności naukowej – оdbierają chleb mężczyźnie”.

433 Por. В. П. Мещерский, Речи консерватора, z. 2, s. 44. Zob. też: А. С. Карцов, Русский

консерватизм второй половины XIX – начала XX века (князь В. П. Мещерский), s. 110.

434 Zob. Н. В. Черникова, Князь Владимир Петрович Мещерский в общественной жизни России.

a także duży niedobór medyków i nauczycieli wewnątrz kraju zmusiły rząd do utworzenia wyższych kursów żeńskich. Przechodziły one bardzo zmienne koleje losu, dochodziło nawet do ich zawieszenia. Pierwsze kursy powstały w 1869 roku, w 1872 roku otwarto wyższe kursy dla kobiet: medyczne w Petersburgu i nauczycielskie w Moskwie. Tego rodzaju placówki zostały otworzone i w innych miastach uniwersyteckich (na przykład w Charkowie, Kazaniu, Kijowie, Odessie)435. W 1897 roku utworzono w Petersburgu Instytut Medyczny dla kobiet. Jednak największą popularnością cieszyły się Wyższe Kursy Żeńskie w stolicy, tak zwane Bestużewowskie (nazwa kursów powstała od nazwiska założyciela i dyrektora, Konstantego Bestużewa-Riumina, profesora, historyka). Warto wspomnieć także o Instytucie Smolnym w Petersburgu, najbardziej ekskluzywnej placówce oświatowej, gdzie wychowywały się i kształciły dziewczęta pochodzenia szlacheckiego436.

Zdaniem autora Moich wspomnień, kobiecie wystarczy wykształcenie „pełne ogólne”, a więc humanistyczne, które rozszerzałoby jej horyzonty, lecz nie dawałoby jej gotowego zawodu437. Jednak to „wykształcenie ogólne”, podkreślał, kobieta mogłaby uzyskać jedynie w wyjątkowych przypadkach, gdy znalezienie dla niej źródła środków do życia okazywałoby się niemożliwe. W Mowach konserwatysty pisał: „Nikomu do głowy nie przyjdzie potępić kobietę za to, że mając wolny czas, mając możliwość, ale nie mając ani ojca, ani matki, ani braci, ani męża, przyjmie jakąkolwiek posadę, by zarobić uczciwą pracą na chleb”438. Jednak udzielenie kobiecie większych praw społecznych jako sposób poprawy jej sytuacji w rodzinie doprowadziłoby, w przekonaniu księcia, do głębokiego antagonizmu między mężczyzną a kobietą oraz zniszczenia harmonii w życiu rodzinnym439. W opiniach księcia wyraźnie pobrzmiewa staroruskie ujęcie roli kobiety jako poddanej mężczyźnie, zupełnie od niego zależnej,

435 Zob. tamże, s. 178. Zob. też: И. Г. Оноприенко: Женское дворянское образование во второй

половине XIX в. (на примере центрального черноземья), «Научные ведомости Белгородского

государственного университета», seria: «История. Политология. Экономика. Информатика», t. 15, 2009, nr 12, s. 114.

436 Zob. L. Bazylow, Historia nowożytnej kultury rosyjskiej, s. 424-427. Zob. też: M. Skucha, Adwokat

sprawy niewieściej. O dwóch cyklach artykułów Aleksandra Świętochowskiego w „Przeglądzie Tygodniowym”, w: Pozytywiści warszawscy: „Przegląd Tygodniowy” 1866–1876, s. 179, 193. Zob.

też: H. Ratuszna, „Geniusz kobiety” – Adam Wiślicki i „sprawa kobieca” na łamach „Przeglądu

Tygodniowego”, w: Pozytywiści warszawscy: „Przegląd Tygodniowy” 1866–1876, s. 209.

437 Zob. И. А. Пронина, В. П. Мещерский в общественном движении России конца 60 – начала 80-х

гг. XIX в., s. 183.

438 В. П. Мещерский, Речи консерватора, z. 2, s. 10.

439 Zob. И. А. Пронина, В. П. Мещерский в общественном движении России конца 60 – начала 80-х

której istnienie sprowadza się do roli żony i matki. Co prawda, podnosi na duchu fakt, iż książę nie wykluczał możliwości kształcenia – chociażby ogólnego – dla kobiet. Stawiał jednak twarde i, moim zdaniem, z dzisiejszej perspektywy absurdalne warunki: by kobieta mogła pobierać naukę, powinna, po pierwsze, dysponować wolnym czasem, a po drugie, nie mieć nikogo, ani ojca, ani matki, ani brata, ani męża. Takie postawienie sprawy bezwzględnie ograniczyłoby prawa kobiety.