Autor – narrator – bohater

Аutor, narrator i bohater są w tekście wspomnieniowym nierozerwalnie związani tak zwanym „paktem autobiograficznym”214. Tworzą oni pewnego rodzaju triadę. Hierarchicznie autor stoi wyżej niż narrator, który jest swego rodzaju narzędziem autora potrzebnym do stworzenia opisów przeszłości. Narrator jest ograniczony władzą autora, nie jest w stanie wpłynąć na bieg wspomnień, wie tylko to, co autor mu „odsłoni”. Narrator snuje swoje opowiadanie „w przeszłości”, dzięki czemu autor może swobodnie przemieszczać się w czasie.

W Moich wspomnieniach autor i narrator są oddzieleni dystansem czasowym

213 Do tych przykładów również możemy zastosować Bachtinowski termin „inwersji”.

214 Zob. Ph. Lejeune, Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii. Zob. też: M. Czermińska,

Autobiograficzny trójkąt, s. 15-21: „Postawa autorska wyraża się przede wszystkim w kształtowaniu

perspektywy narracyjnej i może być modelowana do pewnego stopnia niezależnie od konwencji gatunku. (…) Świadectwo pojawia się najczęściej w pamiętnikach, poświęconych wydarzeniom o historycznym znaczeniu i ludziom, których autor spotkał w swoim życiu i uznał za dość znaczących, by ich obraz przekazać potomnym. (…) Relacja pisana z pozycji świadka ma charakter typowo epicki; narrator opowiada czytelnikowi o znanym sobie świecie, ludziach i zdarzeniach”. Zob. też: M. Czermińska: O autobiografii i autobiograficzności, w: Autobiografia, s. 6-8: badaczka omawia koncepcję tożsamości podmiotu; „Ten, kto mówi, chce opowiedzieć o sobie, swoim życiu, indywidualności, charakterze, dokonaniach i zamiarach (…) odsyła do przeszłości, autobiografia jest bowiem historią własnego życia. To z jej biegu piszący stara się wydobyć siebie jako tożsamość kogoś niepowtarzalnego, innego od wszystkich (…) Philippe Lejeune opisuje (…) zachowanie tożsamości (autora, narratora i bohatera) mimo możliwych w różnych szczegółach naruszeń prawdopodobieństwa, prowadzących do powstania autobiografii fantazmatycznej”.

(autor lokuje się w czasie teraźniejszym, a narrator w przeszłym), co wyraźnie widać w następujących przykładach: „Jak wczoraj, pamiętam jeden z tych dni [głos autora w czasie teraźniejszym – А. К.]. Siedzieliśmy w klasach około trzech godzin. Wtem dał się słyszeć jakiś straszny rwetes (...) [głos narratora w czasie przeszłym – А. К.]” (s. 15); „Nie zapomnę pierwszej mej Wielkanocy na stanowisku striapczego [głos autora – А. К.]. Szykowałem się do wyjazdu na jutrznię. Wtem goniec – z propozycją, bym niezwłocznie przybył na miejsce morderstwa w zapadły kąt mego rewiru [głos narratora – А. К.]. Nigdy nie zapomnę tego kontrastu wrażeń [głos autora – А. К.]” (s. 73). W powyższych cytatach plany czasowe się przeplatają, następują po sobie, jedność autora biograficznego, czyli autora pamiętników, rozwarstwia się na dwa punkty widzenia (na dwa głosy): punkt widzenia autora oraz punkt widzenia narratora.

Przewaga punktu widzenia narratora najczęściej znajduje wyraz w stosowaniu typu narracji od trzeciej osoby i opiera się przeważnie na odtwarzaniu dialogów, opisach wydarzeń i ludzi, na prostym relacjonowaniu faktów z czyjegoś życia: „I. Wyszniegradski wyszedł ze stanu duchownego. (…) podobny był całą posturą do profesora. Twarz jego była niezwykle mądra, spod okularów spoglądały bystre oczy, zawsze uważnie, pytająco skierowane na rozmówcę” (s. 741).

Podkreślę, że nie zawsze jest możliwe dokładne rozgraniczenie perspektywy autora i perspektywy narratora, są one ściśle związane i przeplatają się w tekście. Często wypowiedzi autora zapewniają przejście do opisywania wydarzeń, do punktu widzenia narratora w przeszłości.

Dystans między autorem a narratorem może zanikać, po pierwsze, gdy wypowiadane są jakieś uniwersalne idee, sądy, które mogłyby być wypowiedziane zarówno przez autora, jak i narratora; nierzadko mają one charakter aforystyczny: „Najcenniejsze szczęście w życiu to mieć dobrych rodziców” (s. 7), „Malutkie przyczyny powodują wielkie następstwa” (s. 637); „W Rosji to zjawisko nierzadkie: człowiek z wykształceniem i powołaniem do określonej działalności przypadkowo styka się z dziedziną zupełnie mu obcą” (s. 788). Po drugie, gdy autor zapoznaje czytelnika z określoną postacią, podając najbardziej ogólną jej charakterystykę, na przykład: „Wałujew był interesującym typem swej epoki” (s. 126); „Hrabia Borys Aleksiejewicz Pierowski, wychowawca dwojga Wielkich Książąt, Aleksandra i Włodzimierza, był człowiekiem zupełnie innego pokroju niż hrabia Stroganow” (s.

213). W takich przypadkach autor i narrator są tożsami.

Аutor wspomina określone wydarzenia historyczne i siebie jako ich uczestnika bądź świadka, stając się w ten sposób bohaterem swych opisów i odpowiednio narratora. Dawne, poprzednie „ja” może być przedstawione zarówno z pozycji czasu teraźniejszego (punkt widzenia autora), jak i synchronicznie (z punktu widzenia narratora). Z pozycji czasu teraźniejszego autor z reguły ocenia swe działania w przeszłości:

Pamiętam, jak ja go [Timaszewa – А. К.] wtedy wraz z innymi potępiałem i beształem za jego bezduszność wobec tej świętej sprawy, a także pamiętam i to, jak potem uświadamiałem sobie jasno, że tym razem i w tym przypadku Timaszew był jednym z nielicznych, którzy mieli głęboko rację, wyśmiewając ten entuzjazm i prorokując od niego dla Rosji biedy (s. 447).

Natomiast z pozycji narratora autor-bohater działa synchronicznie w stosunku do jego mowy, na przykład w rekonstruowanych dialogach:

– Mam nadzieję – powiedział [baron Brunnow – А. К.] mi po francusku – że nie ma pan do mnie żadnej prośby.

Odpowiedziałem także:

– Nie, baronie, przyznaję, przewidując to właśnie pytanie, zabezpieczyłem się już w Petersburgu listami polecającymi lorda Napiera (s. 238).

„Głos” narratora w takich przypadkach rozwarstwia się na dwa głosy. Pierwszy brzmi w monologu – głównym rdzeniu narracji (jest to „głos” narratora): „powiedział mi po francusku”, „odpowiedziałem także”; drugi za pośrednictwem mowy niezależnej, w dialogu (to „głos” autora, jako bohatera): „ – Nie, baronie, przyznaję, przewidując to właśnie pytanie zabezpieczyłem się już w Petersburgu listami polecającymi lorda Napiera”.

Jak wynika z przeprowadzonej analizy, autor, narrator oraz bohater to różne wcielania „ja” autora biograficznego w tekście Moich wspomnień. Autor dokonuje wyboru zdarzeń, by je skomentować i opisać, decyduje także, jakie uczucia bądź emocje chce przekazać czytelnikom. Natomiast z pomocą narratora rekonstruuje przeszłość, tworzy świat przedstawiony utworu. Autor biograficzny ma również możliwość wcielenia się w bohatera utworu wspomnieniowego, stając się postacią

autobiograficzną. Może on tworzyć wiele kreacji siebie, na przykład jako dziecka, ucznia, wybitnego działacza kultury bądź polityki.

O bogactwie form autokreacji Włodzimierza Mieszczerskiego w Moich

wspomnieniach piszę w dalszej części rozprawy.