Kwestia szlachecka

Poglądy Włodzimierza Mieszczerskiego na stan szlachecki są zbieżne z poglądami Mikołaja Karamzina, który uważał szlachtę za fundament władzy carskiej, za „bractwo wybitnych sług wielkoksiążęcych lub carskich”359.

Аutor Moich wspomnień pokładał nadzieję w szlachcie, jednak nie petersburskiej, gdzie „kocha się Rosję bardziej w słowach i na papierze” (s. 216), ani gubernialnej, która poddawała się wpływom idei zachodnich, lecz w szlachcie ziemskiej, która zachowała więź z ludem. W opinii księcia, to właśnie „szlachetny stan” powinien stać się „mocną siłą stanową i państwową” (s. 729), „stanąć na czele społeczeństwa, stanąć między tronem a ludem”360, ograniczyć wpływ liberalnej inteligencji, stanąć na rosyjskim gruncie, zarządzać swoimi majątkami i opiekować się chłopską wspólnotą361. „Rosja bez szlachty (...) nie może mieć przyszłości politycznej”362 – pisał książę w swojej pracy publicystycznej Mowy konserwatysty (1876).

Ziemianin, zdaniem Mieszczerskiego, powinien być dla chłopów ojcem, nad

359 Н. М. Карамзин, Записка о древней и новой России в ее политическом и гражданском

отношениях, Москва 1991, s. 105.

360 В. П. Мещерский, В улику времени, wyd. 2, s. 212.

361 Zob. И. Е. Дронов, Разработка консервативной концепции развития России в творчестве В. П.

Мещерского (вторая половина XIX – начало ХХ вв.), s. 156. Iwan Dronow wspomina o feudalnym

charakterze modelu państwowego Mieszczerskiego. Dla mnie, gdy chodzi o realia rosyjskie, bardziej na miejscu jest określenie patriarchalny. Podzielam opinię badacza R. Pipesa, że ustrój feudalny w Rosji nie istniał, gdyż nie było systemu umów opartego na stosunkach wasal-senior, nie było struktur społecznych. W Rosji istniała wspólnota chłopska. Pipes utrzymuje, że feudalizm nie miał możliwości dojrzenia w Rosji, czego przyczyną był najazd mongolski. Por. R. Pipes, Rosyjski konserwatyzm i

jego krytycy. Studium kultury politycznej, s. 14-15.

którym wznosi się car-ojciec. Władzę ziemiańską pamiętnikarz upodabniał do rodzicielskiej, i tym samym podkreślał patriarchalny, a nie biurokratyczny charakter modelu państwowego363. Jako wzorcowy przykład władzy ziemiańskiej nad chłopami pamiętnikarz wskazuje na relacje swojego ojca – Piotra Мieszczerskiego z ludem: „Widziałem i rozumiałem, że mój ojciec w każdym chłopie szanował nie tylko człowieka, brata w Chrystusie, ale też rodzonego, bliskiego mu syna, а z drugiej strony, zacząłem widzieć i rozumieć, że mój ojciec nie był nikim innym dla chłopów jak rodzonym ojcem. I właśnie w tej rodzinnej więzi z chłopami wzrastaliśmy” (s. 13).

Po zniesieniu prawa pańszczyźnianego Włodzimierz Mieszczerski coraz częściej występuje z krytyką szlachty, w której „usnęły wszystkie dobre siły, wszystkie sławne podania”364; która nie stanęła na wysokości zadania, gdyż pochłonięta ideami liberalizmu i zapatrzona w wielkoświatowe życie zaniedbała swą główną misję – kierowanie reformą chłopską; nie zechciała sprawować opieki nad wyzwolonym ludem365:

Piszę o 1863 roku; zdawałoby się, że właśnie w tym czasie, dwa lata po manifeście 1861 roku, szlachta powinna była się zjednoczyć, by wspólnie, według opracowanego planu, urządzać swój nowy byt ekonomiczny w celu zachowania siebie dla przyszłości, lecz w tym to właśnie czasie dziś w kurskiej, jutro w smoleńskiej, pojutrze w orłowskiej guberni itd. – szlachta guberni bez reszty była zajęta wojną dzielnicową i sporami z gubernatorami, zupełnie zapominając o swoich zadaniach gospodarczych (s. 175).

Stan szlachecki stronił od polityki, nie uczestniczył w życiu prowincjonalnym, podejrzliwie odnosił się do wszelkich obowiązków państwowych (wciąż żywa była pamięć o obowiązkowej służbie państwowej), procedur formalnych czy kontroli biurokratycznej366. Za złoty wiek szlachty książę uważał epokę Katarzyny II (zresztą podobnie jak jego dziadek), kiedy zgodnie z przywilejem szlacheckim z 25 kwietnia 1775 roku „stanowi szlachetnemu” odebrano mnóstwo obowiązków (np. zwolniono z

363 Zob. И. Е. Дронов, Разработка консервативной концепции развития России в творчестве В. П.

Мещерского (вторая половина XIX – начало ХХ вв.), s. 156.

364 В. П. Мещерский, В улику времени, wyd. 2, s. 197.

365 Zob. И. Е. Дронов, Разработка консервативной концепции развития России в творчестве В. П.

Мещерского (вторая половина XIX – начало ХХ вв.), s. 47-48. Zob. też: И. А. Пронина, В. П. Мещерский в общественном движении России конца 60 – начала 80-х гг. XIX в., s. 149. Zob. też:

В. П. Мещерский, Речи консерватора, z. 1, s. 22: „Wraz ze zniesieniem prawa pańszczyźnianego szlachta (...) odsunęła się od (...) obcowania z ludem; duchem oderwała się od niego”.

obowiązkowej służby i płacenia podatków), nadając mu jednocześnie szereg nowych przywilejów stanowych (prawo do samorządu, do posiadania ziemi i chłopów pańszczyźnianych, prawo do zajmowania się handlem i produkcją) oraz ogólne prawa obywatelskie367.

W opinii pamiętnikarza, szlachta skuszona ideami liberalnymi całkiem podupadła: jeśli „po stu latach szlachta stała się już prawie martwa, to główną tego przyczyną było to, że ojcowie i matki stanu szlacheckiego w przeciągu minionego stulecia nie wypełniali nakazów Katarzyny i nie wychowywali swoich dzieci w duchu podań szlacheckich” (s. 729). Nie bacząc na rozkład stanu szlacheckiego, Мieszczerski wciąż jeszcze miał nadzieję na jego restytucję. Minister finansów Mikołaj Bunge w rozmowie z księciem zauważył: „Pan patrzy na szlachtę jako na stan, któremu można przywrócić jego zamożność i jego samodzielność majątkową oraz po części polityczną” (s. 717). Wiara w odrodzenie się wśród szlachty ducha narodowego i samoświadomości narodowej nigdy nie porzucała autora Moich wspomnień368.

W połowie lat 80. w wykształconych kręgach społeczeństwa powtarzano: „gwizdać na szlachtę” (s. 728); panowała, w przekonaniu księcia, „nienawiść szlachty do szlachty” (s. 728-729). Аutor pamiętników wierzył w ludzi z prowincji, szanował ich przywiązanie do ziemi, do wartości, które im ów prowincja przekazała369. Był przekonany, że tacy ludzie są zdolni do podniesienia „szlachetnego stanu”, do bycia podporą dla cara, ludzie, którzy mogą stać się dobrymi gubernatorami i nauczycielami gorliwie dbającymi o masy chłopskie370. Ta – skądinąd utopijna wiara w moralną siłę szlachty – bliska była konserwatystom: głosił ją między innymi Fiodor Dostojewski na łamach „Grażdanina” w 1873 roku, gdy pełnił funkcję redaktora371, a także minister spraw wewnętrznych epoki Aleksandra III – Dymitr Tołstoj.

367 Zob. A. Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii, s. 28.

368 Zob. С. В. Петров, Охранительная идеология пореформенного периода (В. П. Мещерский), s. 268.

369 Zob. mit prowincji: J. Ławski, Zygmunt Gloger. Prowincja jako centrum świata, „Bibliotekarz Podlaski”, r. XVI, nr 2 (XXXI), Białystok 2015, s. 25.

370 Zob. А. С. Карцов, Русский консерватизм второй половины XIX – начала XX века (князь В.П.

Мещерский), s. 198-257.

371 Zob. В. A. Викторович, Достоевский и В. П. Мещерский (к вопросу об отношениях писателя с