Czasoprzestrzeń – według koncepcji Аleksego Uchtomskiego – jest „uregulowanym związkiem współrzędnych przestrzennoczasowych”201, czy też, jak pisał Michał Bachtin, „istotnym związkiem wzajemnym stosunków czasowych i przestrzennych”202. Opierając się na tych założeniach, dodajmy, że człowiek, tworzący wspomnienia, jak gdyby na nowo „przebywa swą drogę życiową”203 w wymiarze zarówno czasowym, jak i przestrzennym.
201 А. А. Ухтомский, Доминанта, s. 347.
202 М. М. Бахтин, Формы времени и хронотопа в романе. Очерки по исторической поэтике, w: tegoż, Вопросы литературы и эстетики, s. 234-407.
3.1. Organizacja czasowa
Pierwiastkiem wiodącym w czasoprzestrzeni jest czas204. W literaturze wspomnieniowej narracja jest prowadzona z pewnego dystansu, stąd też organizacja czasowa nie jest jednorodna. Wspomnienia zawierają dwa podstawowe plany temporalne: plan czasu teraźniejszego (plan autora, wspominającego) oraz plan opisywanej przeszłości.
Praesens. W Moich wspomnieniach plan autorskiego czasu teraźniejszego kształtują czasowniki czasu teraźniejszego. Są to głównie tak zwane sygnały przypominania – jednostki leksykalne pola semantycznego wyrazu „pamięć”: „Ze smutkiem i wstrętem przychodzi mi wspomnieć” (s. 516), „żywo przypominam sobie” (s. 556), „Nie zapomnę pierwszej mej Wielkanocy na stanowisku striapczego” (s. 73), „Nigdy nie zapomnę tych minut i tego wyrazu, z jakim patrzyła Matka na rysy Syna, modląc się i czyniąc znak krzyża na jego pięknej twarzy” (s. 274), „Nie zapomnę przytłaczającego wrażenia, jakie wywarło na mnie pierwsze spotkanie z nowym szefem żandarmów w jego gabinecie” (s. 424), „Przyjazdu mego do Wiesenkew [Визенкев — А. К.] nigdy nie zapomnę” (s. 488). Sygnały przypominania wskazują na subiektywność relacji pamiętnikarza205.
Plan autorskiego czasu teraźniejszego (plan realności autora) może być tworzony także przy pomocy przysłówków „teraz”, „obecnie”: „Teraz wrócę do świata pozaszkolnego” (s. 42), „teraz widzę prawoznawców paradujących we własnych mundurach bodajże od najmłodszej klasy” (s. 49), „W owym czasie śledztwo kryminalne prowadzono lepiej niż obecnie” (s. 79).
Plan przeszłości. Jest on tworzony przede wszystkim poprzez formy czasu przeszłego. Jednak we wspomnieniach księcia jednocześnie jest obecny plan synchronicznej narracji w odniesieniu do przedstawianych sytuacji, czyli gdy autor umieszcza siebie w czasoprzestrzeni przeszłości i z tej perspektywy opisuje to, co się dzieje: „Pewien wychowanek z czwartej klasy (...) spokojnie rozmawiał ze swoim kolegą. Podchodzi do niego oficer dyżurny, zatrzymuje go i rozkazuje mu zapiąć kurtkę i ręce wyjąć z kieszeni, a kieszeń lewą każe zaszyć” (s. 10). W przytoczonym przykładzie formy czasu przeszłego zostały zastąpione formami czasu teraźniejszego w
204 Tamże, s. 234.
funkcji teraźniejszego historycznego. Nadają one obrazom przeszłości żywotność. Narrator opisuje i sobie, i czytelnikowi minione zdarzenia tak, jakby zachodziły one „tutaj” i „teraz”.
Organizacja temporalna Moich wspomnień nie jest prosta, ma ona swe cechy szczególne: narrator znajdujący się w czasoprzestrzeni przeszłości porusza się w kilku planach czasowych. Przejście od jednego planu czasowego do drugiego tworzone jest, po pierwsze, poprzez zastosowanie chwytu „wspomnień o wspomnieniach”206: „Żywo stanął mi wtedy w pamięci epizod z minionej zimy w pokojach Wielkiego Księcia Aleksandra Aleksandrowicza” (s. 273) (stosując sposób „wspomnień o wspomnieniach”, autor przemieszcza się z planu przeszłego do „zaprzeszłego”); po drugie, za pomocą konstrukcji okolicznikowych, w których skład wchodzą wyrazy „przed”, „po”, „później”: „Dziesięć lat po początku panowania” (s. 582) – tu obserwujemy bieg czasu z planu „zaprzeszłego” ku przeszłości.
Ruch czasu z planu „zaprzeszłego” ku przeszłości jest wyczuwalny w zmianie autorskiego punktu widzenia, gdy narrator zmienia swoją opinię o jakimś wydarzeniu: „Już potem, mając bardziej dojrzały pogląd na życie, zrozumiałem, na ile Rosjanie tworzący wówczas ziemstwo lekkomyślnie odnieśli się do swej nowej sprawy” (s. 251), „pamiętam i to, jak później uświadomiłem sobie jasno, że tym razem i w tym przypadku Timaszew był jednym z nielicznych, którzy mieli głęboką rację” (s. 447).
W odniesieniu do tych przykładów możemy zastosować Bachtinowski termin „inwersji” – wszystkie już „ukształtowane” sądy pamiętnikarza traktuje się jako rezultat metamorfoz wcześniejszych sądów autobiograficznej postaci. I jest to właśnie, cytując słowa uczonego, „arystotelesowskie utożsamienie celu z początkiem”207. Autorska rewizja poglądu ma wydarzenia przeszłości świadczy o dialogicznym ”ja” pamiętnikarza i nadaje dziełu charakter dialogiczny.
206 Zob. tamże, s. 328.
207 М. М. Бахтин, Формы времени и хронотопа в романе, s. 290. „Inwersja”, według koncepcji uczonego, polega na założeniu, że „cała młodość człowieka jest traktowana jako zapowiedź dojrzałości”.
3.2. Przestrzeń
Аutor Моich wspomnień porusza się nie tylko w czasie, ale i w przestrzeni, która „intensyfikuje się, wciąga się w ruch czasu, wątku, historii”208. Różne marszruty i toposy określają szerokość przestrzeni, co nadaje dziełu charakter monumentalny. Autobiograficzny bohater jest w ruchu, podróżuje, przemieszcza się: „W Moskwie wziąłem karetę i z kurierskim listem podróżnym pogalopowałem do Smoleńska” (s. 160), „W dzień wyjechałem do Brukseli” (s. 232), „Pojechałem z przeczuciem niepowodzenia, gdyż wiedziałem o chorobowym stanie Achmatowa” (s. 337), „Zebrałem kilka tysięcy rubli, nakupiłem co mogłem i wyprawiłem się przez Moskwę na Kaukaz” (s. 485), „Oto uczucie, z jakim wyjechałem z Konstantynopola” (s. 508).
I z tych relacji widać dokładnie, że ta droga została w Moich wspomnieniach przedstawiona z wykorzystaniem motywu podróży, która, jak pisze Kazimierz Ożóg, jest niezwykle antropocentryczna: to człowiek ją odbywa (…), a główne jej elementy znaczeniowe to przestrzeń i jej pokonywanie”209. Podróż to odbicie aktu wspominania. Jednak w pamiętnikach Mieszczerskiego nie jest to podróż w rozumieniu „drogi życiowej”, gdyż nie jest ciągła, brak jest jej punktu wyjścia i poszczególnych etapów. Pamiętnikarz po prostu wspomina o wielu swoich podróżach po Rosji, opisuje wiele rosyjskich miast i mniejszych miejscowości, co powoduje, iż z utworu wyłania się obraz niemalże bezkresnego państwa. Autor, lokując siebie w różnych zakątkach kraju, zrelacjonował jego sytuację polityczną – w Petersburgu i na prowincji, przedstawił społeczne nastroje oraz byt rosyjskiego chłopstwa.
Włodzimierz Mieszczerski niejednokrotnie powraca wspomnieniami także do swoich zagranicznych podróży. A jak na ówczesne czasy, można powiedzieć, było ich niemało. Autor odwiedził między innymi Serbię, Wielką Portę, Niceę, Londyn, Paryż. Bohater autobiograficzny pokonuje przestrzeń (w czasie), porusza się, przemieszcza, dążąc do lepszego poznania wewnętrznych potrzeb narodu rosyjskiego, poszukując prawdy i mądrości210.
208 Tamże, s. 235.
209 K. Ożóg, Metafora życia ludzkiego jako drogi – aspekty językowe i kulturowe, w: Droga w języku i
kulturze. Analizy antropologiczne, red. J. Adamowski, K. Smyk, Lublin 2011, s. 17-26.
210 Zob. Droga w języku i kulturze. Analizy antropologiczne, red. J. Adamowski, K. Smyk, Lublin 2011. Zob. też: Obrazy drogi w literaturze i sztuce, red. J. Adamowski, K. Smyk, Lublin 2012. Zob. też: A. Wieczorkiewicz, Antropologiczne sensy drogi, „Kultura i Społeczeństwo”, 1996, t. XI, nr 4, s. 43-54.