Źródła utrzymania ludności

W latach 80. XX wieku niemal wszystkie rodziny rolnicze w 13 badanych wsiach Orawy posiadały co najmniej dwa źródła utrzymania. Pierwszym z nich były dochody z gospodarstw rolnych, które wówczas dobrze prosperowały, drugim zaś były zarobki chłopów-robotników pracujących w Nowotarskich Zakładach Przemysłu Skórzanego

„Podhale”, Państwowej Komunikacji Samochodowej (PKS) w Nowym Targu, Zakładzie Odzieżowym, Spółdzielni Kółek Rolniczych i Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w Ja-błonce, a także w innych przedsiębiorstwach państwowych lub poza granicami kraju.

Po przejściu kraju do gospodarki rynkowej rolnictwo stało się mniej opłacalne, gdyż wzrosły koszty produkcji, a ceny płodów rolnych spadły. Rzutowało to na zmniejszenie dochodów z produkcji rolnej w orawskich rodzinach. Również okoliczne zakłady pań-stwowe z powodu trudności z dostosowaniem się do rzeczywistości rynkowej zaczęły upa-dać. W pierwszej kolejności byli zwalniani pracownicy dwuzawodowi. Stąd też rolnicy i członkowie ich rodzin zmuszeni byli poszukiwać innych źródeł dochodu. Część z nich znalazła zatrudnienie w miejscowych, nowo powstałych, prywatnych punktach usługo-wych lub niewielkich zakładach przetwórczych. Niektórzy zaś zdecydowali się wyjechać w poszukiwaniu pracy do krajów Europy Zachodniej.

Dziś również niewiele rodzin rolniczych na Orawie posiada wyłącznie jedno źródło utrzymania. Tylko 1,3% rolników utrzymuje swoją rodzinę jedynie z rolnictwa. W przy-padku blisko ⅓ rodzin rolniczych dochody z rolnictwa uzupełniane są zarobkowaniem w usługach lub zakładach przetwórczych. Bywa, że niektórzy mieszkańcy Polskiej Orawy organizują firmy budowlane, by móc przyjmować zlecenia remontowo-budowlane z róż-nych regionów kraju. Są też przypadki indywidualnego poszukiwania pracy poza miej-scem zamieszkania. Dodatkowym źródłem dochodu dla wielu są również renty i emery-tury osób zatrudnionych do niedawna w różnych przedsiębiorstwach.

Najwięcej, bo w sumie ponad połowa, rodzin rolniczych wspiera się dodatkowo dwo-ma pozarolniczymi źródłami dochodu, najczęściej zarobkowaniem w usługach i świadcze-niami emerytalnymi lub rentowymi. Ponad 15% rodzin uzyskuje przychody z aż czterech różnych źródeł: z rolnictwa, pracy w usługach lub zakładach przemysłowych, z zarobko-wania na emigracji oraz z rent lub emerytur. Porównując te dane z analogicznym zesta-wieniem z roku 2000, widać, że w badanym pięcioleciu niewiele się zmieniło (tab. 11).

Dowodzi to, że miejscowe rodziny rolnicze już wcześniej powiązane były dodatkowo z przynajmniej jednym pozarolniczym miejscem zarobkowania.

W latach transformacji gospodarczej kraju dochody z rolnictwa w budżetach domo-wych odgrywają coraz mniejszą rolę. Ankieta potwierdziła, że większość przychodów z produkcji rolnej czerpało w 2000 r. 11,8% rodzin rolniczych, a w 2005 r. tylko 9,2%.

Wysoki ich odsetek, rzędu 20–25%, w drugim przekroju czasowym odnotowano w Har-kabuzie i Zubrzycy Dolnej. Wśród orawskich wsi wyróżnia się Chyżne, gdzie omawiane źródło utrzymania dominuje w 60% rodzin rolniczych (tab. 12). Większość tych rodzin

Przemiany wsi i rolnictwa Polskiej Orawy na przełomie XX i XXI wieku 70

Tab. 11. Pozarolnicze źródła utrzymania rodzin rolniczych

Źródło: Badania ankietowe 2005 r.

prowadzi ponad 8 ha gospodarstwa rolne, w które wcześniej zainwestowali swoje oszczęd-ności. W realiach gospodarki socjalistycznej tej wielkości gospodarstwa przynosiły ich właścicielom znaczący dochód. Po przejściu kraju do gospodarki rynkowej opłacalność produkcji rolniczej spadła, również i w tych większych gospodarstwach. Nadal jednak wypracowywane w nich dochody są podstawą bytu rodziny rolnika. Nie ma więc koniecz-ności szukania innych źródeł zarobkowania. Uzyskiwany w tych gospodarstwach zysk, choć niewielki, w części przeznaczany jest na dalsze inwestycje.

Ponad połowa rolników w 13 orawskich wsiach z produkcji rolnej czerpie zaledwie kilka procent (nie więcej niż 10) przychodów. Taki udział rolnictwa w rodzinnym budże-cie odnotowano w 2000 r. w 55,9% przypadków i prawie w ⅔ po pięciu latach (tab. 12).

Badania terenowe potwierdziły więc, że w okresie transformacji systemowej kraju coraz więcej tutejszych rodzin odnotowywuje w swoim budżecie domowym zaledwie kilkupro-centowe przychody z rolnictwa. Wpływ na to mają rosnące koszty produkcji i niskie ceny skupu płodów rolnych. To z kolei rzutuje na coraz niższą rentowność rozdrobnionych gospodarstw rolnych. Wypracowywany w nich, zwykle niewielki, zysk jest za mały, by rolnik mógł utrzymać z niego rodzinę. Stąd też miejscowi rolnicy decydują się produkcję własnego gospodarstwa nastawić wyłącznie na samozaopatrzenie, zaś głównego źródła dochodu szukają w sferach nierolniczych. Znane są też przypadki rezygnacji z rolniczego gospodarowania poprzez wydzierżawianie ziemi sąsiadom.

71 5. Społeczne uwarunkowania rozwoju wsi orawskiej

Tab. 12. Przychody rodzin rolniczych Źródło: Badania ankietowe 2005 r.

Przemiany wsi i rolnictwa Polskiej Orawy na przełomie XX i XXI wieku 72

Większość rodzin uzyskujących nie więcej jak 10% swojego budżetu z produkcji rol-nej prowadzi niewielkie gospodarstwa rolne położone powyżej 700 m n.p.m. Najwięcej, 85–95%, jest ich w Lipnicy Małej, Podsarniu, Podszklu i Podwilku (tab. 12). Niska docho-dowość rolnictwa uwidacznia się szczególnie w gospodarstwach do 6 ha.

O ile w 2000 r. aż 87,5% rodzin rolniczych wspomagało się zarobkami z pracy w działach i gałęziach nierolniczych, o tyle w 2005 r. odsetek ten spadł do 82,9% (tab. 11).

Uwidacznia się to przede wszystkim w budżetach domowych rodzin w Podszklu, Lipni-cy Wielkiej i ZubrzyLipni-cy Górnej. Większość przychodów z zarobkowania poza rolnictwem czerpało w 2000 r. 63,2% miejscowych rodzin rolniczych, a w 2005 r. 61,2% (tab. 12).

W 2000 r. przychody z zarobkowania na emigracji uzyskiwało 23,0% rodzin rol-niczych. Po pięciu latach to źródło zasilało już budżety domowe 41,4% lokalnych go-spodarstw rolnych (tab. 11). Z zarobkowania na emigracji większość swoich przy-chodów czerpie 31,6% gospodarstw rolnych. Dominują one w Piekielniku i Podszklu.

W 2000 r. większość przychodów z pracy na Zachodzie czerpało 19,7% miejscowych ro-dzin (tab. 12). Powyższe dane potwierdzają, iż zarobkowanie poza granicami kraju odgry-wa coraz większą rolę w budżetach orawskich rodzin rolniczych.

W budżetach domowych tych rodzin nie spada przy tym znaczenie świadczeń eme-rytalnych i rent z tytułu niezdolności do pracy. W 2000 r. pobierało je 64,5% gospodarstw rolnych. Pięć lat później z tego źródła korzystało już 71,7% rodzin rolniczych (tab. 11).

Byli to przede wszystkim mieszkańcy Bukowiny Osiedla, Orawki i Piekielnika. Rodziny rolnicze wspierające się rentami lub emeryturami gospodarują najczęściej na areale od 3 do 6 ha.

Zdarza się, że świadczenia rentowe i emerytalne stanowią najważniejszą grupę przy-chodów w gospodarstwach rolnych. W 2000 r. dominowały one w 16,4% rodzin rolni-czych, a w 2005 r. już w 20,4%. Najczęściej z tego świadczenia socjalnego korzystają rodzi-ny rolnicze w Podwilku i Podsarniu (tab. 12).

Wzrost odsetka rodzin rolniczych korzystających ze świadczeń rentowych i emery-talnych spowodowany jest m.in. przechodzeniem niektórych mieszkańców Orawy na wcześniejszą emeryturę. Przede wszystkim dążą do tego osoby w wieku 50–60 lat. Bywają również przypadki, iż młodzi, nawet 30-latkowie, usiłują różnymi drogami uzyskać rentę z tytułu niezdolności do pracy. Motywem tych zabiegów jest chęć zapewnienia sobie w miarę stałego źródła utrzymania i ubezpieczenia na wypadek choroby. Zdarza się, iż renciści podejmują pracę na czarnym rynku – nawet w budownictwie.

W pojedynczych przypadkach rodziny rolnicze czerpią dochody z pozarolniczej dzia-łalności gospodarczej. Są to zwykle niewielkie, najczęściej jednoosobowe, firmy usługowe – handlowe, budowlane lub transportowe. Zazwyczaj wypracowany w nich zysk jest liczą-cym się źródłem dochodu rodziny rolnika. Wraz z rozwojem rodzinnej firmy na dalszy plan schodzi jednak rolniczy warsztat pracy. Tym samym w domowym budżecie minima-lizowany jest udział przychodów z produkcji rolnej.

73 5. Społeczne uwarunkowania rozwoju wsi orawskiej