4. Użytkowanie ziemi na przełomie wieków
4.3. Struktura wielkościowa gospodarstw rolnych – tendencje przemian
Spojrzenie na wielkość gospodarstw rolnych w 13 wsiach Polskiej Orawy pozwala lepiej poznać osobliwość miejscowego rolnictwa. Średnia wielkość gospodarstwa rolnego na badanym obszarze wynosi 5,92 ha. Największymi areałami dysponują rolnicy z Chyż-nego. W tej wsi, w całości położonej na płaskim dnie Kotliny Orawskiej, średnia wielkość gospodarstwa rolnego sięga 11,71 ha. Dużo, bo przeciętnie ponad 8 ha, ziemi mają też
Fot. 11. Odłogowane grunty orne zimą, Piekielnik 2006 r. (fot. K. Miraj)
Fot. 12. Zalesione odłogi w sąsiedztwie Borów Orawskich, Chyżne 2007 r. (fot. K. Miraj)
Ryc. 5. Użytkowanie ziemi w Jabłonce a) w 2004 r. – cała wieś b) w 2009 r. – cała wieś c) w 2004 r. – fragment wsi d) w 2009 r. – fragment wsi
Źródło: Mapę wykonano na podkładzie kartograficznym mapy topograficznej w skali 1:10 000
a)
Legenda:
pszenica żyto pszenżyto jęczmień owies
ziemniaki buraki pastewne koniczyna użytki zielone lasy iglaste
lasy liściaste teren zabudowany
obszary niewykorzystane rolniczo drogi
wody
b)
c)
0 250 500 750 1000 m
d)
0 250 500 750 1000 m
Objaśnienia: 1 – użytki rolne w strefie 600–700 m n.p.m., 2 – użytki rolne w strefie 700–800 m n.p.m., 3 – użytki rolne w strefie 800–900 m n.p.m., 4 – użytki rolne w strefie 900–1000 m n.p.m., 5 – lasy w strefie 600–700 m n.p.m., 6 – lasy w strefie 700–800 m n.p.m., 7 – lasy w strefie 800–900 m n.p.m., 8 – lasy w strefie 900–1000 m n.p.m., 9 – lasy w strefie 1000–1725 m n.p.m., 10 – tereny osadnicze, 11 – tereny komunikacyjne, 12 – wody.
Ryc. 6. Użytkowanie ziemi na Orawie według stref wysokościowych
Źródło: Opracowano na podstawie map topograficznych w skali 1:25 000.
53 4. Użytkowanie ziemi na przełomie wieków
Tab. 4. Struktura użytkowania ziemi w strefach wysokościowych Orawy (w %)
Źródło: Pomiary kartometryczne na mapach topograficznych w skali 1:25 000.
rolnicy w Harkabuzie i Bukowinie Osiedlu, natomiast średnia powierzchnia gospodarstw rolnych w Podsarniu wynosi zaledwie 4,31 ha. Na niewielkim areale, bo nieprzekraczają-cym średnio 4,5 ha, gospodarują także rolnicy w Lipnicy Małej, Zubrzycy Górnej, Zubrzy-cy Dolnej, Orawce i Podwilku (tab. 5).
Na Polskiej Orawie najliczniejszą grupę gospodarstw rolnych stanowią te o powierzch-ni od 4 do 6 ha. Taki areał ziemi posiada ⅓ rolpowierzch-ników. Tylko powierzch-niecałe 10% gospodarstw rolnych ma więcej niż 10 ha ziemi. Taki sam odsetek zajmują również gospodarstwa karło-wate – do 2 ha. Najwięcej jest ich w Podsarniu, bo ¼ gospodarstw. Z kolei dużych (ponad 10 ha) gospodarstw najwięcej jest w Chyżnem, gdzie stanowią one połowę gospodarstw.
Porównując wielkość gospodarstw rolnych z lat 2000 i 2005, widać, iż w pewnych przypadkach zachodzi proces powiększania ich całkowitego areału, a w innych zmniejsza-nia. W badanym okresie spadł udział gospodarstw dysponujących areałem od 4 do 8 ha.
Zwiększył się natomiast w tym czasie odsetek karłowatych gospodarstw rolnych mających do 2 ha ziemi oraz tych dużych posiadających 10–15 ha (tab. 5).
W okresie Polski Ludowej rolnicy w czterech gminach Orawy rozwijali towarową pro-dukcję rolną, która przynosiła im wówczas znaczące dochody. Wytworzone w rodzinnym gospodarstwie płody rolne wykorzystywano również na potrzeby kuchni domowej. Stąd też dla większości rodzin rolniczych na Orawie kryzys ekonomiczny lat 80. ubiegłego wie-ku był mniej odczuwalny. Zdaniem objętych sondażem ankietowym właścicieli gospo-darstw produkcja rolna była wtedy bardziej opłacalna niż dzisiaj. Rolnicy, chcąc rozwijać produkcję rynkową, starali się powiększać areał swego gospodarstwa. Wykorzystywali więc każdy, nawet niewielki skrawek ziemi. Niektórzy dokupywali grunty od tych, któ-rzy na stałe emigrowali do pracy w mieście. Działki rolnicze nabywały przede wszystkim osoby pracujące zawodowo w ówczesnej Czechosłowacji. Takie przykłady powiększania gospodarstw rolnych znane są głównie w południowo-zachodniej części Orawy – w Ja-błonce, Lipnicy Wielkiej, Lipnicy Małej i Chyżnem.
Przed 1989 r. w gospodarce centralnie sterowanej każdy dorosły mieszkaniec oraw-skiej wsi chciał posiadać na własność chociaż niewielki kawałek ziemi uprawnej. Pro-dukcja rolna była bowiem wówczas liczącym się źródłem dochodu. Jednak indywidualne gospodarstwo rolne w minionym systemie mogła prowadzić tylko osoba posiadająca wy-kształcenie rolnicze. W praktyce wystarczyło, aby ukończyła ona 3- lub 4-miesięczny kurs
Przemiany wsi i rolnictwa Polskiej Orawy na przełomie XX i XXI wieku 54
Tab. 5. Struktura wielkościowa gospodarstw rolnych w 2000 i 2005 r. Źródło: Badania ankietowe 2005 r.
55 4. Użytkowanie ziemi na przełomie wieków
rolniczy. Z tym zaś nie było większych problemów, gdyż szkolenia takie organizowano na Orawie dosyć często. Każdy uczestnik po ukończeniu kursu rolniczego otrzymywał zaświadczenie, które pozwalało mu kierować indywidualnym gospodarstwem rolnym.
Mimo iż w gospodarce nakazowo-rozdzielczej dzielenie gospodarstw rolnych było prawnie ograniczone, to jednak na Orawie ówczesna władza pozwalała na taki proceder.
W tym górskim obszarze, o niesprzyjających dla rolnictwa warunkach naturalnych, indy-widualne gospodarstwa rolne mogły swobodnie funkcjonować. Starsi rolnicy, odchodząc na emeryturę, przekazywali swe gospodarstwo następcom. Zwykle dzielili oni ziemie po równo pomiędzy wszystkich spadkobierców, obdarowując każdego z nich jednakowym areałem.
W gospodarce centralnie sterowanej następowało więc zmniejszanie przeciętnej po-wierzchni gospodarstw rolnych na Orawie, przy jednoczesnym wzroście ich liczby.
Po przejściu kraju do gospodarki wolnorynkowej, pociągającej za sobą spadek opła-calności rolnictwa, właściciele gospodarstw rolnych i członkowie ich rodzin zaczęli szukać pozarolniczych źródeł utrzymania. Mniejsze zainteresowanie uprawą ziemi, szczególnie wśród osób wyjeżdżających do pracy za granicę, nie spowolniło jednak tempa dotych-czasowego dzielenia i rozdrabniania gospodarstw. Obecnie nadal, podobnie jak w okresie realnego socjalizmu, w orawskich wsiach postępuje dzielenie gospodarstw na mniejsze części. Miejscowi rolnicy, przekazując swą ziemie, zwykle o niewielkim areale, również dzisiaj dzielą ją po równo pomiędzy następców. Postępowanie takie może dziwić, jednak starsze pokolenie rolników pragnie każdemu spadkobiercy dać w ten sposób jednako-we szanse gospodarowania. Inne, nierówne, rozdzielenie przekazywanej następcom zie-mi uważają oni za niesprawiedliwe. Najczęściej starsze pokolenie rolników, przekazując gospodarstwo, oddaje wszystkie działki rolnicze i leśne swoim dzieciom. Bardzo rzadko zdarza się, że powierzają oni swą ziemię dalszej rodzinie. Zagrodę wraz z domem miesz-kalnym pozostawiają zwykle dla siebie. Dopiero po ich śmierci staje się ona własnością jednego ze spadkobierców.
Taki równy podział ziemi doprowadza w konsekwencji do jeszcze większego rozdrab-niania gospodarstw rolnych. Potwierdzają to badania ankietowe. Rozdzielenie gruntów po równo pomiędzy następców deklaruje aż 68% rolników na Orawie. Z badań terenowych wynika też, iż prawie połowa następnego pokolenia rolników będzie posiadać nie więcej niż 2 ha ziemi. Za kilkanaście lat na omawianym obszarze w strukturze wielkościowej go-spodarstw rolnych największy udział odnotują więc małe – karłowate gogo-spodarstwa rolne.
Zdaniem autora będą one wyłączone z produkcji rolnej, gdyż w górach gospodarowanie na niewielkim areale nie jest rentowne. Właściciele tych gruntów będą zaś zarobkować w branżach nierolniczych.
Przykłady przekazywania i dzielenia gospodarstw rolnych pomiędzy kilku następców możemy znaleźć w każdej z 13 wsi Polskiej Orawy. Pod tym względem wyróżniają się jed-nak Zubrzyca Górna, Zubrzyca Dolna, Podwilk, Podsarnie, Lipnica Mała i Chyżne, gdzie zmniejsza się średnia powierzchnia gospodarstw rolnych (tab. 5).
Zdarzają się jednak przypadki, jak w Harkabuzie, Podszklu, Jabłonce i Lipnicy Wiel-kiej, że średnia powierzchnia gospodarstw rolnych zwiększa się (tab. 5). Jest to powolny proces koncentracji ziemi. W ostatnich latach precedens ten rozwija się jednak na Orawie bardzo wolno i obecnie ma on niewielką tendencję wzrostową. Powiększanie gospodarstw
Przemiany wsi i rolnictwa Polskiej Orawy na przełomie XX i XXI wieku 56
rolnych następuje w przypadku, kiedy rolnik przekazuje wszystkie swe działki jednemu spadkobiercy, który zawiera związek małżeński z osobą będącą właścicielem innych grun-tów (otrzymanych również w spadku od rodziców). Tym sposobem następuje połączenie ich gruntów w jedno wspólne gospodarstwo rolne.
Swój rolniczy warsztat pracy przekazać w całości jednej osobie zamierza tylko około 15% tutejszych rolników, przeważnie tych, którzy mają tylko jedno dziecko. Liczą oni na to, że obdarowany zostanie w domu rodzinnym i zaopiekuje się rodzicami. Zdaniem star-szego pokolenia rolników przekazanie gospodarstwa rolnego tylko jednemu spadkobiercy zachęci go do kontynuowania produkcji rolnej, zniechęcając jednocześnie do emigracji zagranicznej. Jednak młode pokolenie nie chce wiązać swej przyszłości z rolnictwem.
Porzuca mało opłacalną produkcję na swojej ziemi – ojcowiźnie, a zarobku szuka poza rolnictwem. Dla młodych liczy się głównie wysoki poziom życia, a wartość produkcyjna ziemi, na której mogliby gospodarować, ma drugorzędne znaczenie.