Struktura demograficzna mieszkańców Orawy

Strukturę demograficzną Polskiej Orawy przedstawiono w oparciu o dane urzędowe z 2007 r., materiały spisu powszechnego z 1988 r. oraz badania ankietowe przeprowadzone w 2005 r. Wykorzystując urzędowe materiały statystyczne, autor ukazał, w podziale na 13 wsi, liczbę ludności, gęstość zaludnienia, strukturę wieku i płci w 1988 i 2007 r. Do zobrazowania struktury wykształcenia posłużono się danymi ze spisu powszechnego z 1988 r. oraz materiałem statystycznym z badań ankietowych z 2005 r. Statystyka urzę-dowa nie posiada bowiem rzetelnych informacji o obecnym wykształceniu mieszkańców 13 orawskich wsi. Szczegółowe sondaże ankietowe posłużyły również do uzupełnienia charakterystyki orawskich rodzin.

Polską Orawę zamieszkuje blisko 28 tys. osób (2007 r.). Najliczniej zaludnionymi wsiami, których liczba mieszkańców osiąga 4800-5700, są Lipnica Wielka i Jabłonka. Du-żymi miejscowościami z ludnością rzędu 2900-3400 mieszkańców są tu również Lipnica Mała i Zubrzyca Górna. Najmniej osób, bo poniżej 1000, zamieszkuje Bukowinę Osiedle, Harkabuz, Podsarnie, Podszkle i Orawkę (tab. 6). Największe pod względem liczby ludno-ści wsie znajdują się w południowo-zachodniej częludno-ści omawianego obszaru, a najmniejsze w północno-wschodnim jego zakątku.

W latach 1988-2007 we wszystkich wsiach orawskich liczba ludności wzrosła. Przy-rost ten w badanym okresie osiągnął średnio prawie 25%. W Lipnicy Wielkiej zaludnienie wzrosło aż o 37,1%, a w Zubrzycy Dolnej o 31,7%. W przeciwieństwie do nich w Chyżnem, Harkabuzie, Orawce, Podszklu i Podwilku wzrost liczby ludności nie przekroczył 20%

w latach 1988–2007 (tab. 6). Spośród orawskich wsi wyróżnia się Chyżne, gdzie w analizo-wanym przedziale czasowym zaludnienie wzrosło nieznacznie, bo jedynie o 2,3%. Z po-danych wskaźników wynika, iż liczba ludności najszybciej powiększała się w zachodniej części Orawy, a najwolniej zaś w miejscowościach na wschodzie omawianego obszaru.

Gęstość zaludnienia na Polskiej Orawie wynosi średnio 80,9 osób/km². Wartość tego wskaźnika waha się od 35,5 osób/km² w Chyżnem do 82,4 osób/km² w Jabłonce i 116,8 osób/km² w Zubrzycy Dolnej. Najmniejszą gęstość zaludnienia na Orawie, bo

po-Przemiany wsi i rolnictwa Polskiej Orawy na przełomie XX i XXI wieku 58

Tab. 6. Dynamika ludności w latach 1988-2007

Źródło: Opracowano na podstawie spisu powszechnego z 1988 r. oraz danych urzędowych z 2007 r. udostęp-nionych przez Urzędy Gmin w Jabłonce, Lipnicy Wielkiej, Czarnym Dunajcu i Rabie Wyżnej.

niżej 75 osób/km², odnotowano Bukowinie Osiedlu, Harkabuzie, Podszklu i Chyżnem.

W przeciwieństwie do nich ponad 100 osób/km² zarejestrowano tylko w Zubrzycy Dolnej i Lipnicy Małej (tab. 6). W żadnej z 13 omawianych wsi gęstość zaludnienia nie dochodzi nawet do średniej krajowej, która osiąga 122 osób/km². Orawa jest też jednym z najsłabiej zaludnionych rejonów Podhala (Krakowska, 1994).

W obszarach wiejskich istotnym wskaźnikiem jest również liczba osób przypa-dająca na 100 ha użytków rolnych. W badanych gospodarstwach jest to przeciętnie 173,6 osób/100 ha użytków rolnych. Skrajne wartości tego wskaźnika mieszczą się w prze-dziale od 63,5 w Chyżnem do 247,7 osób/100 ha użytków rolnych w Podszklu.

Badanie struktury wiekowej przeprowadzono w oparciu o podział ludności na osoby w wieku: przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym. Blisko 60% mieszkań-ców Orawy to osoby w wieku produkcyjnym. Ich odsetek w ogólnej liczbie ludności waha się od 56,0% w Bukowinie Osiedlu do 61,9% w Podwilku. W 1988 r. osoby w wieku pro-dukcyjnym stanowiły nieco mniej, bo 50,5%, ówczesnych mieszkańców Orawy (tab. 7).

W latach 1988–2007 udział tej grupy wiekowej w ogólnej liczbie ludności zwiększył się we wszystkich wsiach omawianego obszaru średnio o 9 punktów procentowych. W Lip-nicy Wielkiej, Podszklu, Zubrzycy Górnej i Zubrzycy Dolnej był to wzrost nawet o ponad 10 punktów.

Aż 28,4% mieszkańców 13 orawskich wsi stanowią osoby z grupy przedprodukcyj-nej. Jej procentowy udział kształtuje się w przedziale od 23,5% w Harkabuzie do 31,0%

59 5. Społeczne uwarunkowania rozwoju wsi orawskiej

Źródło: Opracowano na podstawie spisu powszechnego z 1988 r. oraz danych urzędowych z 2007 r. udostęp-nionych przez Urzędy Gmin w Jabłonce, Lipnicy Wielkiej, Czarnym Dunajcu i Rabie Wyżnej.

Tab. 7. Struktura wieku ludności w latach 1988 i 2007

w Lipnicy Wielkiej. W 1988 r. nie więcej niż 17. rok życia miało ukończone aż 38,7%

mieszkańców Orawy (tab. 7). W latach 1988–2007 odsetek osób w wieku przedproduk-cyjnym w badanej zbiorowości spadł średnio o nieco ponad 10 punktów procentowych.

W Harkabuzie i Podszklu udział tej grupy zmniejszył się o 14–16 punktów. W sąsiadują-cym z nimi Podsarniu odsetek osób w wieku przedprodukcyjnym w ogólnej liczbie lud-ności spadł tylko o 4,4 punkta procentowego.

Osoby w wieku poprodukcyjnym stanowią obecnie 12,0% badanej zbiorowości. Ich odsetek w ogólnej liczbie ludności kształtuje się w przedziale od 10,5% w Lipnicy Wielkiej do 17,9% w Bukowinie Osiedlu. Na osoby w wieku emerytalnym w 1988 r. przypadało nieco mniej, bo 10,8%, mieszkańców Orawy (tab. 7). Ich udział w analizowanej populacji w latach 1988–2007 wzrósł średnio o 1,2 punktu procentowego. W Harkabuzie odsetek osób w wieku poprodukcyjnym zwiększył się o 6,7 punktu. Jedynie w Lipnicy Wielkiej udział tej grupy spadł o 0,4 punktu procentowego.

Powyższe dane wykazują, że we wszystkich wsiach omawianego obszaru lokalna spo-łeczność odznacza się wysokim udziałem osób młodych. Potwierdzają to również badania terenowe. W objętych sondażem ankietowym rodzinach rolniczych 59,9% ich członków to osoby w wieku produkcyjnym. Nieco ponad 25% mieszkańców badanej zbiorowości należy do grupy przedprodukcyjnej. Tylko 15% ludności ankietowanych gospodarstw rol-nych przypada na osoby w wieku poprodukcyjnym.

Przemiany wsi i rolnictwa Polskiej Orawy na przełomie XX i XXI wieku 60

Tab. 8. Struktura płci ludności oraz współczynnik feminizacji w latach 1988 i 2007

Źródło: Opracowano na podstawie spisu powszechnego z 1988 r. oraz danych urzędowych z 2007 r. udostęp-nionych przez Urzędy Gmin w Jabłonce, Lipnicy Wielkiej, Czarnym Dunajcu i Rabie Wyżnej.

We wszystkich czterech gminach Orawy utrzymuje się dodatni przyrost naturalny.

W ostatnich latach wyniósł on średnio około 6–8‰. Tak wysoki przyrost naturalny w tym zakątku Polski wynika z przywiązania do tradycyjnego, wielodzietnego, modelu rodziny oraz rzymskokatolickiego kodeksu moralnego (Długosz, Soja, 1991). Nierzadkie są więc przypadki, kiedy małżeństwa decydują się na więcej niż dwójkę dzieci. Potwierdzają to badania terenowe. Prawie połowa rodzin rolniczych objętych sondażem ankietowym ma co najmniej troje dzieci, a niemal ⅓ – dwoje.

Ze statystycznym gospodarstwem rolnym na Orawie związanych jest obecnie 4–5 osób. Są to zazwyczaj rodziny dwupokoleniowe. Stanowią one ponad połowę miejsco-wych rodzin. Ponad ⅓ orawskich rodzin składa się z trzech pokoleń. Tylko w niespełna 10% gospodarstw rolnych mieszkają rodziny jednopokoleniowe. W pojedynczych przy-padkach zdarzają się również rodziny czteropokoleniowe.

Struktura płci ludności Orawy jest mniej więcej wyrównana. Kobiety stanowią 50,2%, a mężczyźni 49,8% mieszkańców. Spośród 13 orawskich wsi w 5 odnotowano liczebną przewagę kobiet. Są to miejscowości położone w południowo-zachodniej części omawia-nego obszaru – Chyżne, Jabłonka, Lipnica Wielka, Lipnica Mała oraz Zubrzyca Dolna.

W 1988 r. 51,8% mieszkańców Orawy stanowiły kobiety, a 48,2% mężczyźni. Wówczas je-dynie w Podsarniu, Podszklu i Podwilku odsetek mężczyzn był większy niż kobiet (tab. 8).

Wzajemne relacje płci przedstawić można również za pomocą współczynnika femi-nizacji. Waha się on od 87,0 w Harkabuzie do 102,1 w Lipnicy Małej i 114,7 w Chyż-nem. Średnio na 100 mężczyzn na Orawie przypada 100,9 kobiet. W 1988 r. proporcje te

61 5. Społeczne uwarunkowania rozwoju wsi orawskiej

kształtowały się w przedziale od 92,0 w Podsarniu do 117,2 w Lipnicy Małej. Wówczas współczynnik feminizacji wyniósł średnio 107,3 (tab. 8). Taka proporcja według E. Rosse-ta (1975) sugeruje, iż była to „zwichnięRosse-ta równowaga płci”.

W latach 80. ubiegłego wieku liczebna nadwyżka kobiet nad mężczyznami wynikała przede wszystkim z emigracji. W okresie socjalizmu z Orawy, podobnie jak z całego Pod-hala, wyjeżdżali głównie młodzi mężczyźni (Prochownikowa, 1994). Zatrudniali się oni w przemyśle lub budownictwie w wielkomiejskich aglomeracjach. Nierzadkie były też przypadki, że zakładali oni tam swoje rodziny i pozostawali na stałe. Kobiety pracę znaj-dowały zwykle na Podhalu w zakładach produkcyjnych lub w usługach. Jednak większość kobiet na Orawie zajmowała się prowadzeniem gospodarstwa domowego i wychowy-waniem dzieci. Normalizacja struktury płci mieszkańców Podhala, jak podaje B. Górz (2003), nastąpiła po zmniejszeniu się stałej emigracji.

Obecnie aż 55,6% osób powyżej 15. roku życia ma zaledwie ukończoną szkołę stawową. Najwięcej, bo ponad ⅔ rolników i członków ich rodzin z wykształceniem pod-stawowym odnotowano w Piekielniku i Lipnicy Małej, najmniej z kolei, bo około 40%, w Harkabuzie i Jabłonce. Prawie co trzecia osoba z omawianej zbiorowości rodzin rolni-czych ma kwalifikacje wyniesione z zasadniczej szkoły zawodowej. Udział absolwentów szkół zawodowych waha się od 20–21% w Lipnicy Małej i Bukowinie Osiedlu do nieco ponad 40% w Podsarniu i Harkabuzie. Szkołę średnią ukończyło 11,7% omawianej po-pulacji. Udział osób z wykształceniem średnim kształtuje się w przedziale od niespełna 5% w Lipnicy Małej i Podsarniu do 16–18% w Harkabuzie, Zubrzycy Dolnej i Jabłonce.

W badanej grupie zaledwie 3,0% to osoby z dyplomem szkoły wyższej. Powyższe dane potwierdzają tezę B. Górza (2003), że gminy orawskie posiadają szczególnie niski odsetek osób po studiach i szkołach średnich.

W 1988 r., podobnie jak dzisiaj, na Polskiej Orawie dominowały osoby z wykształ-ceniem podstawowym. Stanowiły one wówczas aż 70,7% mieszkańców powyżej 15. roku życia. Odsetek osób z wykształceniem podstawowym kształtował się wówczas w prze-dziale od 56,8% w Jabłonce do 88,4% w Bukowinie Osiedlu. Absolwentami zasadniczych szkół zawodowych pod koniec lat 80. było niespełna 20% mieszkańców Orawy. Ich udział w ogólnej liczbie ludności wahał się od 7,4% w Bukowinie Osiedlu do 27,1% w Jabłonce.

Ukończeniem szkoły średniej w 1988 r. mogło się poszczycić tylko 8,6% populacji. Wy-kształcenie wyższe posiadało wówczas zaledwie 1,8% mieszkańców Orawy.

W latach 1988–2005 odsetek osób z wykształceniem podstawowym spadł aż o ponad 15 punktów procentowych. W tym czasie zwiększył się natomiast znacząco (o 11 punk-tów) udział mieszkańców orawskich wsi posiadających dyplom ukończenia zasadniczej szkoły zawodowej. Wzrósł również nieco odsetek osób z wykształceniem średnim i wyż-szym.

W ogólnej opinii struktura wykształcenia mieszkańców czterech gmin orawskich przedstawia się bardzo niekorzystnie. Lokalna społeczność niechętnie bowiem inwestuje w edukację swoich dzieci. Dodatkowo młodzi ludzie zachęcani wysokimi zarobkami na emigracji, chcą jak najszybciej wyjechać za granicę, by tam zarobkować. Dlatego młodzież decyduje się zwykle na naukę w zasadniczej szkole zawodowej, rzadziej w szkole średniej.

Niewielu podejmuje studia wyższe, najczęściej w Krakowie i Nowym Targu (w Podhalań-skiej Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej).

Przemiany wsi i rolnictwa Polskiej Orawy na przełomie XX i XXI wieku 62