Budownictwo i infrastruktura techniczna

Niemal wszystkie orawskie wsie zakładano w dolinach potoków. Jedynym wyjątkiem jest, położone w dnie Kotliny Orawskiej, Chyżne, którego zagrody usytuowane są na pra-wym, łagodnie nachylonym zboczu doliny potoku Chyżny o wystawie południowej.

Aż 8 spośród 13 wsi Polskiej Orawy to łańcuchówki – Chyżne, Lipnica Mała, Zubrzy-ca Dolna, Piekielnik, Podszkle, Podsarnie, Harkabuz i Bukowina Osiedle. Trzy dalsze – Lipnica Wielka, Zubrzyca Górna i Podwilk, należą do typu widlic. Jabłonka i Orawka zaś mają układ wielodrożnicy.

Dawne, klasyczne układy zagród można podzielić na trzy typy zabudowy, w zależno-ści od wzajemnego usytuowania domu mieszkalnego i budynku gospodarczego. Pierwszy

Przemiany wsi i rolnictwa Polskiej Orawy na przełomie XX i XXI wieku 82

to układ, w którym budynek gospodarczy ułożony jest równolegle do domu. W drugim typie budynek gospodarczy i mieszkalny ustawione są względem siebie pod kątem pro-stym, w kształcie litery „L”. Trzeci typ to układ, w którym budynek mieszkalny i gospo-darczy stoją w jednej linii (Pilchowa, 2001). W tradycyjnym układzie orawskiej zagrody ściana frontowa domu mieszkalnego ustawiona jest pod kątem prostym w stosunku do osi drogi, jednak obecnie układa się dom frontem do drogi.

Pewnym wyjątkiem w lokalnej sieci osadniczej jest Chyżne. Budynki mieszkalne tej łańcuchowej wsi rozmieszczone są po jednej stronie głównej drogi, stanowiącej jej oś, a budynki gospodarcze zgrupowane są po drugiej stronie tej drogi.

Najstarsze, tradycyjne domy drewniane na Orawie mają powierzchnię około 80 m². Składają się z dwóch lub trzech izb i sieni. Obecnie budynki te zamieszkuje najstarsze pokolenie rolników. Domy te zbudowano w pierwszych latach po II wojnie światowej.

Tylko niektóre z nich sięgają swą historią okresu międzywojennego. Pokryte są dachów-ką, rzadziej gontami. Te jednokondygnacyjne budynki mieszkalne użytkuje dotychczas 20% rodzin rolniczych Orawy. Niektóre z nich przebudowano i nieco zmodernizowano, przede wszystkim przystosowując strychy do celów mieszkalnych.

W większości zagród budynki mieszkalne są dwu-, a nawet trzykondygnacyjne.

Te wzniesione zostały w ostatnim czterdziestoleciu. Ich całkowita powierzchnia użytkowa przekracza zawsze 200 m², dochodząc nawet do 400 m². Średnio jest to metraż ponad 250 m². Najczęściej nowe domy budowano w obrębie już istniejącej zagrody. Łatwo było je tam zlokalizować, ponieważ w większości gospodarstw powierzchnia działki siedliskowej liczy kilkanaście arów (średnio 14 arów), dochodząc nawet do 25 arów w Jabłonce.

Ponad 60% budynków mieszkalnych właścicieli gospodarstw rolnych wzniesiono w latach 1970–1990, głównie z cegły i pustaków, nierzadko z dodatkiem lokalnego pia-skowca. Aż 60% orawskich domów mieszkalnych pokryte jest eternitem. W tamtych cza-sach było to najłatwiej dostępne, a przy tym najtańsze pokrycie dachowe. Prawie ⅓ bu-dynków pokryto blachą, a nieliczne dachówką.

Na badanym obszarze na jedną osobę przypada średnio 57 m² powierzchni mieszkal-nej. Wskaźnik ten waha się od 47 m² w Orawce do 56 m² w Podwilku i 68 m² w Podsarniu.

Z innego wyliczenia wynika, że na statystycznego mieszkańca Orawy przypada 1,9 izby.

Każda orawska rodzina dba zarówno o wygląd swojego domu, jak i o jego wyposa-żenie. Utrzymanie domu traktuje się w sposób ambicjonalny. Przeznacza się na to zawsze znaczną część dochodów.

Oprócz domu mieszkalnego zagrodę rolnika tworzą budynki gospodarcze. W więk-szości przypadków dla celów gospodarczych przeznaczony jest jeden duży budynek po-kryty wspólnym dachem. Ma on zwykle kształt prostokąta o wymiarach 7,5x32,5 m. Daje to prawie 180 m² powierzchni użytkowej. Bywa też, tak jak w Chyżnem i Jabłonce, że długość głównego budynku gospodarczego w zagrodzie dochodzi do 80 m, a jego po-wierzchnia sięga 800 m². Obok stodoły znajduje się tam wspólne pomieszczenie dla zwie-rząt, budynek inwentarski, nazywane potocznie „stajnią”. Do części inwentarskiej przylega spichlerz zbożowy, a za nim garaż na ciągnik oraz szopa na narzędzia i maszyny rolnicze (fot. 17).

Statystyczny budynek inwentarski ma wymiary 6x7,5 m i powierzchnię około 47 m². Obiekty te wznoszono głównie z cegły i kamienia. Do końca lat 80. XX wieku cegłę

pro-Ryc. 7. Strefy gospodarcze

Źródło: Opracowanie własne.

Objaśnienia: 1– strefa nadgraniczna (handlowo-usługowa), 2 – strefa turystyczna, 3 – strefa leśna, 4 – stre-fa nadgraniczno-turystyczna.

Fot. 17. Przykład orawskiej zagrody, Zubrzyca Górna 2007 r. (fot. K. Miraj)

Fot. 18. Droga dojazdowa do pól na Pogórzu Orawsko-Jordanowskim, Zubrzyca Dolna 2008 r. (fot.

K. Miraj)

83 5. Społeczne uwarunkowania rozwoju wsi orawskiej

dukowano na miejscu. Kamień pochodził z pobliskich kamieniołomów. Od początku lat 80. do tradycyjnych materiałów budowlanych doszły pustaki. Dzisiaj są one najbardziej rozpowszechnione.

Tuż przy wejściu do budynku inwentarskiego, po prawej stronie, rozmieszczone są dwa lub trzy chlewy. Po przeciwnej stronie urządzone jest miejsce dla konia lub owiec.

Pozostałe ⅔ powierzchni przeznaczone jest dla bydła, z wydzieleniem niewielkiego kojca dla cieląt. Nad chlewami mieści się grzęda dla kur. Rolnicy hodujący kaczki, gęsi lub indy-ki, wygospodarowują też niewielką powierzchnię dla tych ptaków. Dla królików dostępna jest cała powierzchnia budynku inwentarskiego.

Stodoła i szopa to pomieszczenia z dachem podpartym betonowymi filarami i ścia-nami obitymi deskami. Końcowa część wielofunkcyjnego budynku gospodarczego wyko-rzystywana jest zwykle do składowania drewna opałowego. Większość, bo prawie 80%, budynków gospodarczych kryta jest eternitem. Tylko w co dziesiątym pokrycie stanowi blacha.

Od lat 70. ubiegłego wieku w skład zagrody zaczęły wchodzić również garaże samo-chodowe. W najstarszych zagrodach pozostały do dziś budowane tuż po wojnie niewielkie kuźnie. Obecnie tylko doraźnie wykorzystuje się niektóre z nich.

Orawskie wsie zelektryfikowano w latach 60. ubiegłego wieku. Obecnie prąd trójfa-zowy (o mocy 380V) doprowadzony jest do niemal wszystkich zagród. Pozwala to ich właścicielom na szerokie wykorzystywanie silników elektrycznych (o mocy 5–10 KW), którymi napędzane są dmuchawy do siana, śrutowniki i sieczkarnie. W powszechnym użyciu są też piły tarczowe, ułatwiające przygotowanie drewna na zimowy opał.

Obecne zasilanie prądem elektrycznym zaspokaja wszystkie potrzeby zarówno go-spodarstw rolnych, jak i domowych. Jeszcze nie tak dawno, bo w latach 80. ubiegłego wieku sieć energetyczna była stale przeciążona, co powodowało częste awarie i wyłączanie prądu na wiele godzin, a nawet na kilka dni.

Ponad 90% gospodarstw domowych na Polskiej Orawie korzysta dziś z telefonu sta-cjonarnego. Wsie podłączone zostały do sieci telefonicznej w drugiej połowie lat 90. XX wieku. Oprócz telefonów stacjonarnych powszechnie używane są telefony komórkowe.

Dzisiaj niemal wszystkie gospodarstwa na Orawie korzystają z wody bieżącej. Najczę-ściej jej jakość nie jest kontrolowana. Część gospodarstw użytkuje wodę czerpaną hydro-forem z własnej studni. Najliczniejsze są przypadki ujęć wody wodociągami grawitacyjny-mi. W połowie zagród rolniczych są to podłączenia indywidualne, jednak często z jednego wodociągu grawitacyjnego korzysta kilka położonych w sąsiedztwie gospodarstw.

W Jabłonce, Lipnicy Małej, Zubrzycy Górnej, Orawce i Harkabuzie użytkowana jest woda z wodociągów spółkowych. Każdy z nich zaopatruje w wodę po kilkadziesiąt za-gród, a w przypadku Jabłonki nawet ponad 100. Rozwój sieci wodociągowej rozpoczął się na Orawie na przełomie lat 70. i 80. XX wieku. Do dziś stale przybywa tych ujęć i wodo-ciągów, które doprowadzają wodę do nowobudowanych domów. W tym górskim obsza-rze zwykle jest dostatek wody, jednak w okresach suszy odczuwalne są pewne jej braki.

Wszystko zależy od tego, jaką wydajność mają poszczególne ujęcia wody.

Na Polskiej Orawie od początku lat 90. rozbudowywana jest sieć kanalizacyjna. Bu-dowane są też oczyszczalnie ścieków. Najdłuższą sieć kolektorów sieci kanalizacyjnej ma Jabłonka. Liczą się też pod tym względem Lipnice – Wielka i Mała, oraz Zubrzyce – Dolna

Przemiany wsi i rolnictwa Polskiej Orawy na przełomie XX i XXI wieku 84

i Górna. W pozostałych wsiach orawskich planuje się budowę sieci kanalizacyjnej i oczysz-czalni ścieków. W Podwilku już rozpoczęto taką inwestycję.

Do tej pory tylko 28% gospodarstw rolnych na Orawie odprowadza ścieki bytowe do sieci kanalizacyjnej. Aż 53% rodzin rolniczych gromadzi ścieki w indywidualnych szam-bach, regularnie opróżnianych. W wielu przypadkach nadal odprowadza się ścieki do naj-bliższych rowów i potoków. Autor potwierdził, że obecnie 18% gospodarstw rolnych nie ma własnego szamba, ani nie jest podłączona do komunalnej sieci kanalizacyjnej.

Znacznie lepiej przedstawia się utylizacja śmieci. Aż z 90% gospodarstw odpady odbierane są przez wyspecjalizowaną firmę, która dowozi je do wagonów na stację ko-lejową w Nowym Targu, skąd wywożone są one na wysypisko śmieci do odległego Za-wiercia. Tylko co dziesiąte gospodarstwo utylizuje śmieci we własnym zakresie spalając je.

W piecach centralnego ogrzewania spalane są też folie, plastiki, gumy i inne sztuczne two-rzywa.

Duże utrudnienie w rolniczym gospodarowaniu stanowią błotniste holwegi i drogi polne (fot. 18). Te gruntowe drogi we wszystkich 13 wsiach Orawy nawiązują do pier-wotnego układu pól – łanów leśnych. Biegną one prostopadle do dna doliny i równolegle względem siebie. Ta sieć dróg jest niekorzystna, trudno bowiem ze sprzętem rolniczym przedostać się z jednej roli na inną. Każda taka przeprawa jest czasochłonna i wyma-ga dużego nakładu energii. Nierzadkie są przypadki, że rolnicy przejeżdżają przez pola sąsiadów, by w ten sposób skrócić odległość do celu. Powoduje to straty w zasiewach i plonach.

Stan techniczny wiejskich dróg jest zły, zwłaszcza na Pogórzu Orawsko-Jordanow-skim. Ich nawierzchnie są nierówne i wyboiste, co spowalnia lokalne przewozy. Po opa-dach deszczu nawierzchnia polnych dróg staje się błotnista, a nawet grząska. Miejscowi rolnicy usiłują utwardzać te drogi kamieniami lub żwirem z pobliskich potoków, choć niewiele poprawia to ich stan.

Innym utrudnieniem w transporcie obornika i płodów rolnych są duże nachylenia skłonów Pogórza Orawsko-Jordanowskiego. Stokowe drogi w czasie długotrwałych ulew, bądź gwałtownych opadów zamieniają się w rwące strumienie. Następstwem tego jest ero-zja wgłębna i powstawanie holwegów.