Zachodzące po 1989 r. zmiany w życiu politycznym i gospodarczym kraju obję-ły również polskie rolnictwo. Przejście do gospodarki rynkowej zaważyło na losach wsi i rolnictwa. Autor niniejszej pracy podjął trud ukazania procesu przemian na wybra-nym przykładzie orawskiej części Podhala. Śledzenie toku dokonujących się przeobrażeń utrudnione jest z powodu braku oficjalnych statystyk, dotyczących zmian w użytkowaniu ziemi, strukturze upraw i sposobach gospodarowania w rolnictwie. Dane spisu rolnego z 2002 r. mogły być tylko ogólnym tłem do analizy tych zmian. Autor w swoich badaniach zdecydował się na rozpoznanie ankietowe problematyki przemian zachodzących w rol-nictwie. Przedmiotem badań było 13 orawskich wsi.
Podejmując badania terenowe, autor żywił nadzieję, że odpowiedzi na ankietowe py-tania będą rzeczowe i wiarygodne w tej problematyce. Udzielali ich bowiem właściciele gospodarstw rolnych średniego i starszego pokolenia. Mając doświadczenie zawodowe, łatwo porównywali ze sobą, w wyznaczonych przekrojach czasowych, zmiany w gospo-darowaniu na swej ziemi, a także w układach sąsiedzkich i tworzonych powiązaniach z rynkiem, w dążeniu do wielofunkcyjności wsi. W ten sposób prowadzący ankietę zdo-był wiedzę o kierunkach przekształceń w strukturze użytkowania ziemi, zasiewach, stanie pogłowia zwierząt gospodarskich, poziomie mechanizacji, produkcyjności ziemi i pracy, obrocie ziemią i technologiach produkcji, jakie dokonują się w miarę postępujących pro-cesów urynkowienia gospodarki oraz wchodzenia Polski w struktury Unii Europejskiej.
Autor wybrał do badań Orawę jako przykład gospodarowania w górach.
Orawa wśród innych części Podhala wyróżnia się odmienną historią, innym układem stosunków społecznych, zwłaszcza w procesach migracyjnych. W tym przygranicznym obszarze rozwijały się rozliczne związki ze Słowacją. Orawa w granice państwa polskiego wróciła w 1920 r. Jednak jej związki ze Słowacją zachowały się do dzisiaj. Przejawem tego są nieliczne już wprawdzie przykłady takiego przygranicznego układu, że rolnicy orawscy użytkują ziemię po stronie słowackiej, a Słowacy po stronie polskiej.
Dzięki przygranicznemu położeniu, przez wiele powojennych lat mieszkańcy Orawy dojeżdżali do pracy do różnych ośrodków przemysłowych Czechosłowacji. Zarobkując na emigracji, mieli też możność nabywania różnych towarów u południowych sąsiadów, zwłaszcza takich, których w Polsce brakowało. Układ ten zmienił się z chwilą przejścia Polski i Słowacji do gospodarki rynkowej. Ludność Orawy nie dojeżdża już do pracy
Przemiany wsi i rolnictwa Polskiej Orawy na przełomie XX i XXI wieku 142
w Słowacji, natomiast Słowacy licznie przybywają do Polskiej Orawy, zwłaszcza do Ja-błonki – na tradycyjne targi środowe, na których masowo zaopatrują się w polskie towary.
Przynosi to korzyść, zarówno tym, którzy organizują te targi, jak i lokalnym polskim fir-mom, które w ten sposób poszerzyły swoje rynki zbytu.
Na tym ogólnym tle przemian autor ukazał zmiany zachodzące w rolnictwie, wiążąc ich skutki ze zjawiskiem licznych wyjazdów miejscowej ludności, zwłaszcza młodych, do prac zarobkowych w krajach Europy Zachodniej. W badanym okresie wyraźnie spadło zainteresowanie lokalnych społeczności produkcją rolną. Przejawia się to m.in. w eks-tensyfikacji rolnictwa, w ograniczaniu areału pracochłonnych kultur, w spadku pogłowia zwierząt gospodarskich oraz w upraszczaniu zmianowania na gruntach ornych.
Starsze pokolenie rolników z niepokojem podnosi problem braku następców. Z ko-nieczności gospodarstwa dzielone są między dzieci, by każdy obdarowany ziemią miał poczucie swojej własności i mógł wybudować dom mieszkalny na ojcowiźnie. Drugopla-nową kwestią jest produkcja rolna. Liczne przykłady wskazują na to, że po takim podziale ziemie gospodarstwa przekształcane są w nieruchomości rolnicze, najczęściej z działkami budowlanymi.
W krajobrazie Orawy coraz więcej jest ugorowanych pól, a nawet przykładów odło-gowania gruntów. Może to robić wrażenie spadku zainteresowania ziemią. W rzeczywi-stości jednak tak nie jest. Wartość ziemi rośnie, choć w wielu przypadkach nie wiąże się z produkcją rolną. Może to być dowodem na to, że wielowiekowy „głód ziemi” został tutaj zaspokojony. Trudno to jednak potwierdzić w sytuacji, kiedy cena ziemi rośnie ze względu na chęć jej posiadania i możliwości pozarolniczego użytkowania w postępującym rozwoju pozarolniczych funkcji wsi, zwłaszcza turystyczno-rekreacyjnych.
Można też mówić o przekształceniu rolniczego charakteru wsi orawskich w przestrzeń wielofunkcyjną i dążeniu do zrównoważonego rozwoju, by w tym górskim środowisku pomnażać pozarolnicze źródła dochodów lokalnej społeczności.
Obok rolnictwa stale przybywa innych podmiotów gospodarczych w większości po-wiązanych z tą do niedawna główną funkcją omawianego obszaru. Zabiega się przy tym o zachowanie zasad zrównoważonego rozwoju, aby chronić wyjątkowe walory krajobrazu górskiego przed degradacją.
W oparciu o szczegółowe badania terenowe, dostępne źródła informacji, własną zna-jomość terenu i zawarte w ankiecie opinie rolników wysunięto następujące wnioski:
1. Orawa w porównaniu z innymi rejonami Podhala weszła na drogę przemian spo-łeczno-gospodarczych kilka lat później. Opóźnienie to spowodowane było w pełni rolniczym charakterem omawianego obszaru.
2. Na Orawie pozornie zaspokojony został odwieczny „głód ziemi”. W rzeczywistości jednak ziemia w tym zakątku Polski jest droga i jej wartość ciągle rośnie. Rodziny rolnicze starają się ją dzielić sprawiedliwie, to znaczy po równo między dzieci. Każdy przyjmuje tę ziemię z nadzieją, że będzie ją można wykorzystać na cele pozarolnicze.
3. W Jabłonce, gdzie w drugiej połowie lat 70. XX wieku przeprowadzone zostało sca-lenie gruntów, posiadłości rodzinne są ponownie dzielone pomiędzy spadkobierców.
Prowadzi to do wtórnego rozkawałkowywania ziemi w gospodarstwach. Każdy spadko-bierca zabiega o to, aby w odziedziczonej części gospodarstwa znalazła się działka bu-dowlana. Takie zabiegi notowane są również w pozostałych wsiach badanego obszaru.
143 10. Zakończenie
4. Przy częstym, choć nie tak powszechnym jak w innych rejonach Podhala, upadku małych gospodarstw rolnych towarowa produkcja rolna utrzymywana jest w najwięk-szych na tym obszarze, liczących nawet ponad 15 ha, gospodarstwach. W takich po-siadłościach na 1 ha użytków rolnych przypada 1 sztuka duża bydła.
5. Obecnie tylko niektóre rodziny rolnicze (ok. 12%) czerpią większość swoich docho-dów z towarowej produkcji własnego gospodarstwa. Z kolei blisko ⅔ rodzin rolni-czych uzyskuje z tego źródła nie więcej jak 10% domowego budżetu.
6. Większe gospodarstwa rolne dążą do koncentracji ziemi poprzez jej dodzierżawianie, bądź użyczanie pól przez sąsiadów.
7. Jedynie większe gospodarstwa rolne inwestują w maszyny rolnicze, dostosowane do warunków rolniczego gospodarowania w górach. W większości jednak są to starsze, używane już maszyny do zbioru traw i konserwacji pasz.
8. W ostatnich latach pojawiły się i rozwijają się nadal nowe rynki zbytu na główne pro-dukty towarowe orawskich gospodarstw rolnych – mleko i żywiec bydlęcy. Mleko skupują miejscowi rolnicy produkujący w swych zagrodach sery – typu oscypkowego i korbacze. Żywiec bydlęcy z kolei coraz częściej zbywany jest kupcom odbierającym zwierzęta wprost z gospodarstwa.
9. Od początku przemian ustrojowych (po 1989 r.) trwa nieprzerwanie transformacja użytkowania ziemi. W rolniczym wykorzystaniu ziemi grunty orne zamieniane są na użytki zielone. Dzięki temu w orawskich wsiach utrzymywany jest nadal chów bydła, głównie w gospodarstwach prowadzonych przez średnie i starsze pokolenie rolni-10. Widoczne zmiany zachodzą w strukturze zasiewów na utrzymywanych dotąd grun-ków.
tach ornych. Wszystko zmierza do ograniczenia asortymentu upraw i zmniejszenia ich powierzchni. W zasiewach przeciętnego gospodarstwa rolnego ostały się jeszcze niewielkie poletka owsa i ziemniaków. Tylko sporadycznie uprawiane jest pszenżyto, pszenica, jęczmień i żyto.
11. Coraz więcej gospodarstw rolnych zupełnie rezygnuje z upraw polowych. Jest to pierwszy krok do całkowitej likwidacji produkcji rolnej. Decyzje takie podejmują naj-częściej rolnicy w podeszłym wieku, w sytuacji kiedy następcy nie są zainteresowani produkcją rolną, bądź wyjechali do pracy za granicę.
12. Zarobione za granicą pieniądze rodzice przeznaczają często na bieżącą konsumpcję i oszczędności na kontach bankowych, młodzi zaś wydatkują je na własne potrzeby, m.in. na budowę domu czy zakup samochodu. Środkami tymi rzadko wspierają po-trzeby rodziny i gospodarstwa rolnego. Tylko niektórzy z nich zamierzają przeznaczyć je na własną działalność gospodarczą.
13. Masowa emigracja zagraniczna młodych ludzi zmniejsza zainteresowanie nauką na poziomie średnim i wyższym. Wystarczy im ukończenie zasadniczej szkoły zawodo-wej. W ich opinii zarobione na emigracji pieniądze pozwolą im stworzyć podstawy przyszłego bytu. Nie bez znaczenia są przy tym namowy starszego pokolenia, które upatruje awans swoich dzieci nie w nauce szkolnej, a w wyjazdach zarobkowych za granicę.
14. W drodze do gospodarki rynkowej wsie orawskie przekształcane są w organizmy wie-lofunkcyjne. Wyrazem tego jest stale rosnąca liczba podmiotów gospodarczych, firm
Przemiany wsi i rolnictwa Polskiej Orawy na przełomie XX i XXI wieku 144
różnych branż, w większości handlowych i budowlanych. Te ostatnie świadczą swe usługi zarówno na miejscu, jak i w odległych nawet rejonach kraju (zwłaszcza w aglo-meracjach wielkomiejskich).
15. Orawa od wielu już lat korzysta ze swego przygranicznego położenia. Na cotygo-dniowe, środowe, targi do Jabłonki przybywa na większe zakupy rzesza Słowaków.
Przysparza to dodatkowych dochodów miejscowej i okolicznej ludności obsługującej targowisko, a także tym, którzy oferują tam swoje rzemieślnicze i rolnicze produkty.
16. Rosnące wśród Słowaków zainteresowanie zakupami na Polskiej Orawie przyczynia się do rozwoju sieci sklepów. Rozbudowa placówek handlowych stwarza nowe miej-sca pracy. Prowadzi to do wielofunkcyjnego rozwoju orawskich wsi.
17. Ze względu na walory przyrodnicze, w Paśmie Babiogórskim i jego sąsiedztwie rozwi-jana jest dziś funkcja turystyczna. Świadczy o tym większa koncentracja gospodarstw agroturystycznych w tym rejonie Orawy.
18. Na Polskiej Orawie funkcja turystyczna rozwija się wolniej niż w podtatrzańskich re-jonach Podhala. Powodem tego jest słabo rozwinięte zaplecze noclegowo-gastrono-miczne i infrastruktura sportowo-rekreacyjna.
LITERATURA
Adamczyk M. J., 1982, Edukacja młodzieży orawskiej w czasach pańszczyźnianych 1650–1848, [w:] Wierchy, t. 51, s. 26–50.
Adamczyk M. J., 1997, Emigracja z ziem polskich na Węgry 1630–1859, [w:] Rocznik Podhalański, t. 7, s. 7–59.
Balon J., German K., Kozak J., Malara H., Widacki W., Ziaja W., 1995, Regiony fizycznogeograficzne, [w:] Warszyńska J. (red.), Karpaty Polskie – Przyroda, człowiek i jego działalność, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, s. 117–130.
Balon J., German K., Malara H., 1994, Zaśmiecanie środowiska wiejskiego w Karpatach Polskich, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, z. 37, s. 203–215.
Bański J., 2007, Geografia rolnictwa Polski, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, ss. 249.
Bieniek J., 1995, Spisz i Orawa w służbie Polski Podziemnej, [w:] Trajdos T. M. (red.), Spisz i Orawa w 75. rocznicę powrotu do Polski północnych części obu ziem, Towarzystwo Przyjaciół Orawy, Związek Polskiego Spisza, Kraków, Wydawnictwo „Secesja”, s. 109–117.
Birkenmajer K., 1954, Sprawozdanie z badań geologicznych przeprowadzonych nad neogenem na Podhalu w latach 1949–1951, [w:] Sokołowski S. (red.), Z badań geologicznych wykonanych w Tatrach, w Pieninach i na Podhalu, Instytut Geologiczny, Biuletyn 86, Wydawnictwo Geolo-giczne, Warszawa, s. 59–79.
Cisło G., Cichocki W., 1994, Torfowiska wysokie Borów Nowotarskich, Muzeum Tatrzańskie im.
dra T. Chałubińskiego, Zakopane, ss. 30.
Czambel S., 1906, Slovenska reč a jej miesto v rodine slovenskỳch jazukov, Turčansky Swätỳ Martin.
Czarnotta Z., Moszumański Z., 1995, Armia słowacka w kampanii wrześniowej 1939 r., [w:] Przegląd Wojsk Lądowych, r. 37, nr 1, s. 111–117.
Denisiuk Z., 1995, Ochrona przyrody i krajobrazu, [w:] Warszyńska J. (red.),Karpaty Polskie – Przy-roda, człowiek i jego działalność, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, s. 131–143.
Denisiuk Z., 2005, Babia Góra w skali międzynarodowej, [w:] Ptaszycka-Jackowska D. (red.), Światy Babiej Góry, Babiogórski Park Narodowy, Zawoja, s. 231–245.
Długosz Z., Soja M., 1991, Przemiany demograficzne obszarów wiejskich Karpat i Podkarpacia, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, vol. XXIII, s. 49–64.
Dzieżyc J., 1968, Wpływ położenia gruntów ornych w Sudetach na powierzchnię zasiewów, plony i zbiory roślin zbożowych, okopowych i przemysłowych, Problemy Zagospodarowania Ziem Gór-skich, z. 6, Kraków.
Przemiany wsi i rolnictwa Polskiej Orawy na przełomie XX i XXI wieku 146
Dziubek A., 1999, Moje wspomnienia orawskie od roku 1918, [w:] Pilarczyk W. (red.), Orawa, r. XI, nr 37, s. 138–143.
Fitak F., 2002, Pasterstwo na południowych stokach Babiej Góry, [w:] Janicka-Krzywda U. (red.), Rocznik Babiogórski, t. 4, s. 45–55.
Fujak J., 2005, Park narodowy dzisiaj, [w:] Ptaszycka–Jackowska D. (red.), Światy Babiej Góry, Ba-biogórski Park Narodowy, Zawoja, s. 265–283.
Gajos S., 1964, Syntetyczne mierniki produkcji rolniczej, [w:] Encyklopedia ekonomiczno-rolnicza, PWRiL, Warszawa.
Gerlach T., 1976, Współczesny rozwój stoków w polskich Karpatach fliszowych, Prace Geograficzne, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, nr 122, ss. 116.
German K., 2002, Przyrodnicze możliwości i bariery rozwoju gospodarczego Małopolski, [w:] Górka Z., Jelonek A. (red.), Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, Oddział Krakowski Pol-skiego Towarzystwa Geograficznego, Koło PolPol-skiego Towarzystwa Geograficznego w Nowym Sączu, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Instytut Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków, s. 25–35.
Górka Z., 1995, Osadnictwo, [w:] Warszyńska J. (red.), Karpaty Polskie – Przyroda, człowiek i jego działalność, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, s. 219–232.
Górz B., 1985, Skutki komasacji gruntów we wsi Jabłonka na Orawie, [w:] Grzeszczak J. (red.), Z badań nad strukturą i infrastrukturą rolnictwa, Dokumentacja Geograficzna, z. 3, s. 41–100.
Górz B., 2003, Społeczeństwo i gospodarka Podhala w okresie transformacji, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków, ss. 237.
Gumiński R., 1948, Próba wydzielenia dzielnic rolniczo-klimatycznych w Polsce, Przegląd Meteoro-logiczny i HydroMeteoro-logiczny, z. 1.
Guzik Cz., 1968, Użytkowanie ziemi w powiecie chrzanowskim, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geogra-ficzne, z. 20, s. 23–80.
Guzik Cz., 1973, Próba wielkoskalowego kartowania użytkowania ziemi, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 33, s. 103–109.
Guzik Cz., 1976, Big Scale Investigations on Agricultural Management, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 43, s. 153–156.
Guzik Cz., 1992, Pionowa zmienność użytkowania ziemi w Karpatach, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 91, s. 55–71.
Guzik Cz., 1995, Rolnicze użytkowanie ziemi, [w:] Warszyńska J. (red.), Karpaty Polskie – Przyroda, człowiek i jego działalność, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, s. 239–252.
Guzik Cz., 2001, Rola rolnictwa górskiego w gospodarce kraju (na przykładzie Polskich Karpat), [w:] Kortus B. (red.), Człowiek i Przestrzeń, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, s. 173–184.
Guzik Cz., 2003, Agrotourism in the Podhale Region (villages Białka and Bukowina Tatrzańska Ex-ample), [w:] Kurek W. (red.), Issues of tourism and health resort management, Prace Geografic-zne, z. 111, s. 61–69.
Guzik Cz., 2004, Przemiany tradycyjnego rolnictwa Podhala, [w:] Social, Economic and Farm Trans-formation in Ukraine and Poland under Condition of their Entrance to European Union, Reports of participants of XI Ukrainian – Polish scientific Seminar (Zaporozhie, 17–19 May, 2004), National Scientific Academy of Ukraine, United Institute of Economics, Polish Academy of Science, Institute of Geography and Territory Management, Kiev–Zaporozhie–Warshava, s. 199–206.
147 Literatura
Guzik Cz., 2005, Przemiany wsi i rolnictwa w sąsiedztwie górskich parków narodowych – na przykła-dzie gminy nowotarskiej, [w:] Partyka J. (red.), Prądnik, Prace i Materiały Muzeum im. Włady-sława Szafera, t. 15, Ojców, s. 215–274.
Guzik Cz., Leśnicki J., 1999, Od rolnictwa tradycyjnego po współczesne, [w:] Kiryk F., Górz B. (red.), U podnóża Gorców – wczoraj i dziś wsi podhalańskich, Gmina Nowy Targ, Podhalańskie Towa-rzystwo Przyjaciół Nauk, Nowy Targ, s. 220–243.
Guzik Cz., Leśnicki J., 2003, Development of Rural Settlement in Podhale, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 112, s. 161–172.
Hess M., 1965, Piętra klimatyczne w Polskich Karpatach Zachodnich, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 11, ss. 267.
Janicka-Krzywda U., 1993, Jak noszono się na Górnej Orawie, [w:] Pilarczyk W. (red.), Orawa, nr XII, s. 82–88.
Janowiak E., 1995, Zarys dokonań Liceum Ogólnokształcącego im. Bohaterów Westerplatte w Jabłon-ce, [w:] Trajdos T. M. (red.), Spisz i Orawa w 75. rocznicę powrotu do Polski północnych części obu ziem, Towarzystwo Przyjaciół Orawy, Związek Polskiego Spisza, Kraków, Wydawnictwo
„Secesja”, s. 85–92.
Janowiak E., 2001a, Krótki zarys dziejów Górnej Orawy, [w:] Janowiak E. (red.), Liceum Ogólno-kształcące im. Bohaterów Westerplatte w Jabłonce 1951–2001, Wydawnictwo Towarzystwa Sło-waków w Polsce, Jabłonka, s. 11–14.
Janowiak E., 2001b, Zarys rozwoju oświaty na Orawie, [w:] Janowiak E. (red.), Liceum Ogólnokształ-cące im. Bohaterów Westerplatte w Jabłonce 1951–2001, Wydawnictwo Towarzystwa Słowaków w Polsce, Jabłonka, s. 29–33.
Janowiak E., 2001c, Z dziejów Liceum Ogólnokształcącego im. Bohaterów Westerplatte w Jabłonce, [w:] Janowiak E. (red.), Liceum Ogólnokształcące im. Bohaterów Westerplatte w Jabłonce 1951–
–2001, Wydawnictwo Towarzystwa Słowaków w Polsce, Jabłonka, s. 39–52.
Janowiak E., Karlak A., 1994, Spółdzielnia Kółek Rolniczych w Jabłonce, [w:] Pilarczyk W. (red.), Orawa, r. VI, nr 32, s. 83–90.
Jostowa W., 1972, Pasterstwo na Polskiej Orawie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław, ss. 232.
Jostowa W., 1979, Stan badań nad rolnictwem i gospodarką sianokośną na polskiej Orawie na tle jej fizjografii oraz dziejów, [w:] Szczepanem T. (red.), Rocznik Podhalański, t. 2, s. 19–34.
Kamocki J., 1990, Etniczność i narodowość na pograniczu polsko-słowackim, [w:] Robotycki Cz.
(red.), Spotkania Orawskie, Materiały z sesji naukowych z lat 1987–1990, s. 121–126.
Kantor R., 1990, Migracje mieszkańców Orawy i ich wpływ na gospodarkę i kulturę regionu, [w:] Ro-botycki Cz. (red.), Spotkania Orawskie, Materiały z sesji naukowych z lat 1987–1990, s. 25–36.
Kantor R., 1995, Kultura i świadomość na pograniczach. Przypadek polskiej Orawy, [w:] Pilarczyk W.
(red.), Orawa, r. VII, nr 33, s. 42–53.
Komornicki T., Firek A., Gondek W., Partyka A., 1986, Charakterystyka gleb Karpat pod względem ich przydatności rolniczej, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, z. 26, s. 13–37.
Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, ss. 441.
Kostrowicki J., Biegajło W., Gadomski S., Hauzer S., Jankowski W., Kowalczyk D., Kusiński W., Pasz-nicki J., Piskorz H., Stola W., Szczęsny R., Tyszkiewicz W., Instrukcja szczegółowego zdjęcia użyt-kowania ziemi (wydanie 3), Dokumentacja Geograficzna, Instytut Geografii PAN, Warszawa, z. 3, ss. 129.
Przemiany wsi i rolnictwa Polskiej Orawy na przełomie XX i XXI wieku 148
Kowalczyk E., 1997, Otwarcie przejścia Bobrów–Winiarczykówka, [w:] Pilarczyk W. (red.), Orawa, Towarzystwo Przyjaciół Orawy, r. IX, nr 35, s. 224–226.
Kowalczyk E., 2000, Jubileuszowy Kongres Euroregionu Tatry, [w:] Pilarczyk W. (red.), Orawa, Towa-rzystwo Przyjaciół Orawy, r. XII, nr 38, s. 148–150.
Kowalczyk E., 2001, Orawskie urbary, [w:] Kowalczyk R. (red.), 2001, Moja Orawa, r. 1, nr 5, s. 23.
Kowalczyk K., 2007, Zajęcia codzienne ludności Orawy, [w:] Kowalczyk R. (red.), Moja Orawa, r. 7, nr 4, s. 12–13.
Kowalski R., 1998, Rewindykacja Suchej Góry i Głodówki do Polski w 1938 r., [w:] Pilarczyk W. (red.), Orawa, r. X, nr 36, s. 19–47.
Koźmiński M., 1991, Politics, Propaganda and National Awareness in the Polish–Slovak Borderland after the First World War, [w:] Acta Poloniae Historica, t. 63–64, s. 149–174.
Krakowska A., 1994, Zmiany w zaludnieniu Podhala w latach 1931–1988, [w:] Górz B. (red.), Studia nad przemianami Podhala, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Kraków, s. 13–40.
Kukulak J., 1997, Środowisko przyrodnicze, [w:] Kiryk F. (red.), Czarny Dunajec i okolice, Wydawnic-two „Secesja”, Kraków, s. 13–56.
Kulikowski R., 1977, Przemiany kierunków produkcji globalnej w rolnictwie indywidualnym w Polsce (1960–1965–1975), Przegląd Geograficzny, z. 4, s. 689–702.
Kulikowski R., 2003, Syntetyczne metody badań produktywności i towarowości rolnictwa, Prace Geo-graficzne, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, nr 187, ss.152.
Kurek W., 1974, Wpływ wzniesienia nad poziom morza, ekspozycji i nachylenia na rolnicze użytkowa-nie ziemie w Zawoi, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, z. 7, s. 145–165.
Kurek W., 2004, Turystyka na obszarach górskich Europy, Instytut Geografii i Gospodarki Prze-strzennej UJ, Kraków, ss. 214.
Lamorski T., 2005, Rezerwat Biosfery „Babia Góra”, [w:] Ptaszycka-Jackowska D. (red.), Światy Ba-biej Góry, Babiogórski Park Narodowy, Zawoja, s. 247–263.
Latoń R., Miąskowski S., 2008, Lasy Orawy wczoraj i dziś, [w:] Kowalczyk R. (red.), Moja Orawa, Czasopismo mieszkańców i sympatyków ziemi orawskiej, F.U.H. „Kartex” S.C., Jabłonka, r. 8, nr 2, s. 20–25.
Lipiński B., 1977, Rola geodezji w kształtowaniu osiedla gminnego Jabłonki w województwie nowosą-deckim, Przegląd Geodezyjny, nr 9.
Łabuz J., 1994, Z dziejów Jabłonki – fragmenty, [w:] Pilarczyk W. (red.), Orawa, r. VI, nr 32, s. 3–12.
Ładygin Z., 1985, 7 dni na Orawie polskiej, Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa–Kraków, ss. 72.
Matuszczyk A., 1997, Orawa i Pasmo Podhalańskie, Towarzystwo Przyjaciół Orawy, Kraków, ss. 180.
Madeja A., 1999, O torfowiskach na Orawie i Podhalu, [w:] Pilarczyk W. (red.), Orawa, r. XI, nr 37, s. 243–262.
Miękus K., 1971, Ekonomika rolnictwa. Część I: Taksacja rolnicza, Dział Wydawnictw Szkoły Głów-nej Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa, ss. 320.
Miraj K., 2006, Warunki rozwoju agroturystyki w gminie Jabłonka na Orawie, Wieś i Doradztwo, nr 3–4 (47–48), s. 36–39.
Miraj K., 2007, Agroturystyka w gminie Jabłonka na Orawie, [w:] Kurek W., Faracik R. (red.), Studia nad turystyką – Prace geograficzne i regionalne, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, s. 169–178.
149 Literatura
Miraj K., 2009, Orawa. Pogranicze polsko-słowackie, [w:] Górka Z., Zborowski A., (red.), Człowiek i rolnictwo, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, ss. 81–88.
Musiał W., 2008, Ekonomiczne i społeczne problemy rozwoju obszarów wiejskich Karpat Polskich, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa, ss. 391.
Niederle L., 1903, Národopisaná mapa uherskỳch Slovaku, Praha.
Niedźwiedź T., Orlicz M., Orliczowa J., 1985, Wiatr w Karpatach Polskich, Dokumentacja Geogra-ficzna, z. 6, ss. 90.
Obrębska-Starklowa B., 1977, Typologia i regionalizacja fenologiczno-klimatyczna na przykładzie do-rzecza Górnej Wisły, Uniwersytet Jagielloński, Rozprawy Habilitacyjne, nr 11., Kraków, ss. 235.
Orlof E., 1990, Spisz i Orawa – historia sporu, [w:] Robotycki Cz. (red.), Spotkania Orawskie, Mate-riały z sesji naukowych z lat 1987–1990, s. 37–55.
Orlof E., 1995, Orawa i Spisz w latach 1918–1920, [w:] Trajdos T. M. (red.), Spisz i Orawa w 75.
rocznicę powrotu do Polski północnych części obu ziem, Towarzystwo Przyjaciół Orawy, Związek Polskiego Spisza, Kraków, Wydawnictwo „Secesja”, s. 11–24.
Otoliński E., 1973, Studium metodyczne nad organizacją przedsiębiorstwa rolnego, Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej w Krakowie, nr 88, z. 26, s. 137–147.
Pilarczyk W., 1995, Górska Przystań w Lipnicy Wielkiej – Przywarówce, [w:] Pilarczyk W. (red.), Orawa, r. VII, nr 33, s. 88–94.
Pilchowa J., 2001, Architektura i budownictwo Górnej Orawy – wczoraj i dziś, Rocznik Babiogórski, t. 3., s. 21–29.
Polivka J., 1885, Polstina v horní stolici Oravské, [w:] Listy filologicke a Pedagogicke, t. XII.
Prochownikowa A., 1994, Przeobrażenia struktur demograficznych i społeczno–zawodowych ludności Podhala w latach 1970–1988, [w:] Górz B. (red.), Studia nad przemianami Podhala, Wydawnic-two Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Kraków, s. 118–141.
Przyboś K., 1995, Dzieje Karpat Polskich, [w:] Warszyńska J. (red.), Karpaty Polskie – Przyroda, czło-wiek i jego działalność, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, s. 147–168.
Rosset E., 1975, Demografia Polski – Stan, rozmieszcznie i struktura ludności, Państwowe Wydawnic-two Naukowe, Warszawa, ss. 616.
Roszkowski J. M., 1995a, O zagadnieniu polsko-słowackiego pogranicza, [w:] Pilarczyk W. (red.), Orawa, r. VII, nr 33, s. 53–63.
Roszkowski J. M., 1995b, Rola Kościoła na Spiszu i Orawie w podtrzymywaniu polskości oraz słowaki-zacji (od średniowiecza do czasów współczesnych), [w:] Trajdos T. M. (red.), Spisz i Orawa w 75.
rocznicę powrotu do Polski północnych części obu ziem, Towarzystwo Przyjaciół Orawy, Związek Polskiego Spisza, Kraków, Wydawnictwo „Secesja”, s. 25–37.
Roszkowski J. M., 2000, Przyczyny i przebieg procesu słowakizacji ludności polskiej na Górnych Wę-grzech do 1918 roku, [w:] Pilarczyk W. (red.), Orawa, r. XII, nr 38, s. 7–14.
Semkowicz W., 1932, Materiały źródłowe do dziejów osadnictwa górnej Orawy, Muzeum Tatrzańskie im. dra. T. Chałubińskiego, Zakopane.
Skawiński M., 1999, Spis ludności na Orawie Polskiej w 1910 roku, [w:] Pilarczyk W. (red.), Orawa, r. XI, nr 37, s. 95–115.
Solecki A., 1971, Ustrój gruntowy na Podhalu i jego znaczenie dla ukształtowania krajobrazu osad-niczego, [w:] Bogdanowski J. (red.), Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, Polska Komisja Nauk, Oddział w Krakowie, Komisja Urbanistyki i Architektury, Kraków, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, t. V, s. 17–31.
Przemiany wsi i rolnictwa Polskiej Orawy na przełomie XX i XXI wieku 150
Starkel L., 1960, Rozwój rzeźby Karpat fliszowych w holocenie, Prace Geograficzne, Instytut
Starkel L., 1960, Rozwój rzeźby Karpat fliszowych w holocenie, Prace Geograficzne, Instytut