Celowe użycie katakany (カタカナ)

Katakana również powstała z uproszczenia ideogramów sinojapońskich, lecz tym razem polegało ono na zapisywaniu tylko fragmentu wybranego znaku chińskiego. Litery katakany mąją chrakterystyczną „kanciastą” formę i mogą być niekiedy mylone z samymi znakami ideograficznymi.

Wykorzystanie katakany do zapisu danego leksemu oznacza najczęściej, że posługujemy się ksenizmem, podajemy temin naukowy, notujemy odczyt fonetyczny bądź próbujemy dany leksem wyróżnić z tekstu. Taki zapis zare-zerwowany jest zatem dla funkcjonujących w codziennej japońszczyźnie licz-nych zapożyczeń z języków obcych, głównie angielskiego, np. カリキュラム karikyuramu z ang. curriculum ‘kurs lub program nauczania’; odróżnienia mię-dzy sobą leksemów takich jak hito (人 lub ひと) ‘człowiek, osoba’ od hito (ヒ ト) ‘gatunek homo’; wskazywania przybliżonej realizacji fonicznej morfemów, leksemów i całych zdań, np. ルビェ ピエロギ dla polskiego „lubię pierogi”;

oraz podkreślania i wyróżniania wyrazów z tekstu, w tym najczęściej wykrzyk-ników, psychonimów i wyrażeń slangowych, np. マジmaji ‘na serio, bez ściemy, powaga’, lecz nie tylko.

Jak zauważa Guarné (2014), katakana jest paradoksalnie sposobem zapisu, który jednocześnie asymiluje do japońszczyny wyrazy i pojęcia nieja-pońskie, jak wspomniane wyżej zapożyczenia, a równocześnie może też kse-nizować wyrazy i pojęcia rodzime. Do zapisania poprawnego japońskiego

zdania wypowiedzianego przez obcokrajowca często użyta zostanie katakana wyłącznie jako znacznik obcości. Formę skatakanizowaną przyjmą też rodzime nazwiska, toponimy i pojęcia, które znane są na całym świecie i przez to niejako tracą swą japońskość. Poniżej przykłady podobnych dejaponizacji [podkreśle-nie zapisu w kataka[podkreśle-nie moje].

イチロー打撃投手、地元総立ち…１００球投げる Ichirō dagekitōshu, jimoto sōdachi... hyakkyū nageru

‘Ichirō miotaczem dla ćwiczących pałkarzy, owacja na stojąco na wła-snym stadionie... Odbił 100 piłek’ (Yomiuri Shinbun, 02 maja 2019, https://www.yomiuri.co.jp/sports/mlb/20190502-OYT1T50153/)

Ichirō Suzuki (jap. 鈴木一朗) jest japońskim zawodnikiem baseballowym, który początkowo grał w lidze ojczystej, lecz od 2001 r. przeniósł się do Major League Baseball w USA. Postrzegany bywa jako swoisty produkt eksportowy Japonii i stąd też nawet we własnym kraju nazywany jest na amerykańską modłę samym tylko pierwszym imieniem Ichirō, dodatkowo zapisywanym katakaną, co ma sugerować obcość brzmienia i międzynarodową sławę sportowca. Podobny skatakanizowany zapis spotykamy również w wypadku sławnych nazwisk ludzi kultury, jak Akiry Kurosawy, czy Harukiego Murakami.

「カロウシ（過労死）って本当にあるのか？」。ストックホ ルムの病院で働く日本人医師はよく聞かれるという。

Karōshi (karōshi) tte hontōni aru no ka?

Sutokkuhorumu no byōin de hataraku Nihonjin ishi wa yoku kikareru to iu.

‘Czy naprawdę istnieje ta karōshi (śmierć z przepracowania)? – pytani są często japońscy lekarze pracujący w szpitalu w Sztokholmie.’

(Mainichi Shinbun, 16 czerwca 2018, tokijskie wydanie poranne, https://mainichi.jp/articles/20180616/ddm/005/070/018000c)

Okryta niesławą karōshi, czyli śmierć z przepracowania, znana jest na świecie jako fenomen rynków pracy na Dalekim Wschodzie. Jako pojęcie międzyna-rodowe pojawiła się w formie leksemu sinojapońskiego zangielszczonego do karoshi i notowana jest przez większość anglojęzycznych słowników. Zapisanie tego wyrazu w katakanie wskazuje na to, że termin stał się zrozumiały również poza Japonią i w związku z tym jest na ustach wielu nie-Japończyków. Podob-nie dzieje się z innymi upowszechnionymi na całym świecie pojęciami jak na przykład emoji (odejście od zapisu 絵文字 na rzecz エモジ), czy manga (漫画 na rzecz マンガ). W przekładzie tego typu zdań na język taki jak polski, można w miejsce katakany użyć italików lub cudzysłowu, lecz i tak nie odda to w pełni złożonego znaczenia jakie wnosi jej zastosowanie w japońszczyźnie.

Zresztą, zapis w katakanie oprócz dejaponizacji, czy internacjonaliza-cji nazwiska lub pojęcia, może wskazywać różnież na to, że leksem przeszedł proces desemantyzacji i resemantyzacji. Eponimy powstałe od nazw własnych, szczególnie toponimów, zapisywane są katakaną dla odróżnienia ich od ety-mologicznego rodzica. Tak stało się na przykład z leksemem Fukushima, który zapisywany ideogrami (福島) oznacza nazwę prefektury w północno-wschod-niej Japonii oraz istpółnocno-wschod-niejącej w jej granicach administracyjnych elektrowni ato-mowej, zniszczonej częściowo podczas trzęsienia ziemi i wielkiego tsunami w marcu 2011 r. Obecnie skatakanizowany zapis Fukushima (フクシマ) wska-zuje właśnie na katastrofę nuklearną, która się wówczas wydarzyła i jej ciągnące się do dzisiejszego dnia społeczno-gospodarcze skutki. Poniższy przykład obra-zuje takie użycie.

その上で、「多くの震災やフクシマの件でわかるように、日 本には互いに手を差し伸べ、助け合えるつながりの強さがあ る」と指摘。

Sono ue de, „Ōku no shinsai ya Fukushima no ken de wakaru yōni, Nihon ni wa tagai ni te wo sashinobe, tasukeaeru tsunagari no tsuyosa ga aru” to shiteki.

‘Dodaje również, że „jak wiadomo z [doświadczenia] wielu katrastrof i sprawy Fukushimy, w Japonii istnieje siła więzi [nakazujących, aby]

wyciągać do siebie nawzajem rękę i pomagać jeden drugiemu.’ (Asahi Shinbun, 20 marca 2019, http://www.asahi.com/articles/ASM3N-5HPDM3NUHBI01Q.html?iref=pc_ss_date )

W podobny sposób zapis ideograficzny ustępuje skatakanizowanemu w wypadku leksemów Hiroshima i Nagasaki, które nie mają oznaczać już nazw miast, lecz odnoszą się do dramatycznych wydarzeń z 1945 r. Hasło „Nigdy więcej Hiro-szimy!” w języku polskim nie rozróżnia graficznie tych dwóch sensów.

Oboczność pisowni (ideogramy : kana) może być zatem dla tłumacza wskazówką, że leksem został użyty w nowym niż dotychczasowe znaczeniu.

W takiej sytuacji zachodzi potrzeba zdecydowania, czy mamy do czynienia ze zjawiskiem polisemii, czy homonimi, i czy w języku docelowym nowe znacze-nie będzie odpowiadać wciąż temu samemu, rówznacze-nież wieloznacznemu lekse-mowi, czy już zupełnie innej jednostce lub nawet wielu jednostkom, jak dzieje się to na przykład w wypadku poniższych homonimicznych par:

怠けもの namakemono ‘leń’ : ナマケモノ namakemono ‘leniwiec’

侍 samurai ‘samuraj, wojownik’ ： サムライ samurai ‘obligacja emito-wana w Japonii przez zagranicznych kredytobiorców i denominowana w jenach’