Glosy fonetyczne

Oprócz niezwykle rozbudowanej heterografii, a więc oboczności zapisu jedno-stek homofonicznych, japońszczyznę wyróżnia spośród innych języków jeszcze jedna cecha. Jest to mianowicie fakt, że zapis, szczególnie ideograficzny, może podlegać swoiście dowolnej realizacji fonicznej. W praktyce, sposób odczytania

wyrazów wyrażonych znakami sinojapońskimi często nie jest dla czytelnika oczywisty, i mimo pewnych ustaleń standaryzujących, nierzadko celowo bywa przez autora zmieniany. W takich sytuacjach realizacja foniczna zapisanego tek-stu zostaje zasugerowana czytelnikowi w postaci glosy fonetycznej, która bie-gnie równolegle z zasadniczą częścią tekstu, lecz odróżnia się od niego mniejszą czcionką. W piśmie pionowym glosa taka znajduje się zazwyczaj po prawej stro-nie ideogramów, zaś w piśmie poziomym – tuż nad lub tuż pod komentowanym zapisem. Najczęściej tego rodzaju objaśnieniem fonetycznym opatrzone zostają ideogramy używane rzadko oraz mało popularne antroponimy i toponimy, a tego rodzaju informacja o prawidłowym odczycie ułatwia czytelnikowi odbiór tekstu. Niekoniecznie jednak ułatwia ona pracę tłumaczowi.

Zdarza się bowiem tak, że glosa biegnąca rónolegle z tekstem sugeruje odczyt zupełnie inny niż ten, który jest powszechnie stosowany, przez co wnosi do komunikatu dodatkową informację, niełatwą do wplecenia w zasadniczą treść przekładanego tekstu. Użytkownik języka japońskiego, natrafiając na tego rodzaju komentarz z zasugerowanym odczytem, otrzymuje bowiem jednocze-śnie komunikat ideograficzny wskazujący określone znaczenie przypisane do poszególnych ideogramów, oraz komunikat fonograficzny, który to znaczenie doprecyzowuje, jak na poniższej ilustracji:

Ilustracja 8. Ideogram 𦨖 użyty w 8 tomie sagi komiksowej Mushishi (蟲師) Yūki Uru-shibary, s. 98

Autorka wielotomowej sagi komiksowej „Mushishi” wybrała do opisania pew-nego paranormalpew-nego zjawiska ideogram 𦨖, którego znaczenie wspomniany wcześniej „Wielki Słownik Chińsko-Japoński” pod redakcją T. Morohashiego (1955-60) definiuje jako ‘[stan] niestabilności statku’. Nie ma on przypisanego odczytu rdzennie japońskiego, a jedynie wzorowane na odczycie chińskim realizacje foniczne /sō/ lub /shō/. Autor komiksu opatruje jednak ideogram ten glosą かいろぎ kairogi, co jest formą nominalną utworzoną od rdzennie japońskiego czasownika かいろぐ kairogu ‘chwiać się, chybotać się, łopotać na wietrze’. Widać zatem pewną semantyczną zbieżność pomiędzy znaczeniem samego ideogramu i przypisanym mu leksemem japońskim. Ten złożony zapis prawdopodobnie ma na celu graficznie ukazywać, że chodzi tu o wyraz rzadki lub archaizm, którego brzmienie sugeruje jednak sposób interpretacji.

Przekładając ten fragment, tłumacze polski i angielski obrali całkowi-cie odmienne strategie. Wersja polska proponuje neologizm „przywodniowiec”, który etymologicznie wiąże się bardziej z historią przedstawioną w powieści, niż z samym japońskim leksemem kairogi. Z kolei wersja angielska jest przykła-dem wprowadzenia do przekładu nieobjaśnionego ksenizmu. Żadnej z nich nie udaje się jednak oddać archaizującego znaczenia, które widoczne jest w uży-tym ideogramie.

Ilustracja 9. Urushibara Yūki, Mushishi, (tłum. Radosław Bolałek), Warszawa:

Hanami, s. 100

Ilustracja 10. Urushibara Yūki, Mushishi, (tłum. William Flanagan), New York:

Random House USA Inc

Jeszcze trudniejsze do przetłumaczenia bywają takie wyrazy japońskie, które opatrzone zostały glosą wskazującą odczyt niejapoński. Prezentują to poniż-sze przykłady:

好み － Zapisany ideograficznie i literowo wyraz konomi oznacza

‘upodobanie, gust’. Glosa umieszczona nad nim sugeruje jednak odczyt teisuto, pochodzący od angielskiego taste. Poprzez dolny zapis ideograficzno-literowy czytelnik otrzymuje zatem informację o znaczeniu ‘upodobanie, gust’, zaś górny dopisek podaje odczyt, który ma dodatkowo konotować znaczenie ‘gustu’ zwią-zanego ze ‘smakiem’ i ‘wyczuciem’. W tłumaczeniu na język zapisywany fono-graficznie i liniowo, tego rodzaju uściślenia można dokonać jedynie poprzez wprowadzenie przypisu bądź nawiasu z komentarzem.

大虐殺 － Wyraz ideograficzny oznacza ‘wielkie i bestialskie morder-stwo’. Umieszczony nad nim komentarz fonetyczny radzi odczytać ten termin jako /horokōsuto/, czyli Holokaust. Czytelnik japoński ma zatem jednocześnie przed oczami niejapoński termin odnoszący się do konkretnych wydarzeń historycznych wraz z jego ideograficznie wyrażonym sensem. W językach zapi-sywanych fonograficznie nie sposób ująć całej tej treści w jeden wyraz tekstowy.

Dopisywanie glos fonetycznych może niekiedy też, chociaż rzadko, dotyczyć nie tylko ideogramów, ale i zapisu fonograficznego, jak poniżej:

コルチャック － Nazwisko polskiego pediatry i pedagoga Janusza Korczaka zostało zapisane fonetycznie katakaną jako /Koruchakku/. Powyżej znajduje się jednak dopisek, również w katakanie, który podaje dodatkowy odczyt tego nazwiska jako /pan dokutoru/, po polsku pan doktor, czyli tytuł jakim określali Korczaka jego wychowankowie. Ponownie czytelnik japoński otrzymuje niezwykle skondesowaną treść, którą trudno zmieścić na równie małej przestrzeni w językach o zapisie fonograficznym.

Wnioski

Jak widać z przytoczonych wyżej przykładów, przekład z języka japońskiego na znakomitą większość języków świata wymaga od tłumacza przeprowadzenia naj-pierw szczegółowej analizy warstwy grafemicznej tekstu wyjściowego. Zarówno kierunek tekstu, zastosowany podsystem pisma, wybrany przez autora homofon ideograficzny, a także glosa fonetyczna, mogą bowiem wprowadzać do treści dodatkowe informacje. Do tłumacza należy zdecydować, na ile informacje te istotnie modyfikują zasadniczy tekst, a na ile można je w przekładzie pominąć.

W przekładzie na języki fonograficzne nie dysponujemy bowiem środkami grafemicznymi, które pozwalałyby równie efektywie kondensować komunikat na niewielkiej przestrzeni. Niekiedy zapisywany linearnie język taki jak pol-ski nie daje tłumaczowi innej możliwości, niż przenieść część informacji do

nawiasu lub przypisu, co z kolei nie zawsze jest możliwe ze względu na graficzny układ tekstu, jak dzieje się to na przykład w komiksie. Pozostaje mu wówczas modyfikować ortografię i interpunkcję tekstu docelowego oraz uciekać się do zabiegów edytorkich związanych z wyborem czcionki. Można jednak się zasta-nawiać, na ile tego typu rozwiązania są dla odbiorcy przekładu rzeczywiście czytelne. Niewykluczone, że odbiorca tekstu nienawykły do tego rodzaju mani-pulacji warstwą grafemiczną może nie zwrócić na nie dostatecznej uwagi.

Bibliografia

Awramiuk, Elżbieta (2011): Homonimia w funkcji impresywnej. [W:] Biało-stockie Archiwum Językowe, 11(23), s. 29-40.

Cordingley, Anthony, Manning, Céline Frigau (2018): Collaborative trans-lation: from the Renaissance to the digital age, London: Blooms-bury Academic.

Guarné Cabello, Blai (2014): La escritura de lo ajeno. Ambivalencia e hibri-dación en el katakana japonés (Writing otherness: Ambivalence and hybridization in the Japanese katakana). [W:] QuAderns-e, 19 (1), s. 122-139.

Ikeda, Yasaburo (1981): Tegami no tanoshimi (手紙のたのしみ, Radość z listów), Tōkyō: Bungei Shunjū.

Murakami, Haruki (2009): 1Q84 BOOK 1, Tokio: Shinchōsha.

Morohashi, Tetsuji, (red.) (1955–1960): Dai Kan-Wa Jiten (大漢和辞典, Wielki Słownik Chińsko-Japoński), Tokio: Taishūkan.

Murakami, Haruki (2011): 1Q84. Libros 1 y 2 (Przeł. Gabriel Álvarez Martí-nez), Barcelona: Tusquets

Urushibara, Yūki (2014): Mushishi Aizōban, (蟲師 愛蔵版, Mistrz mushi, wydanie kolekcjonerskie), Tokio: Kōdansha.

Urushibara, Yūki (2017): Mushishi, (Przeł. Radosław Bolałek), Warszawa:

Hanami.

Urushibara, Yūki (2007): Mushishi, (Przeł. William Flanagan), New York:

Random House USA Inc.

Wiślicki, Jan (2011): Homonimia i heterografia jako problem leksykografii japońskiej, Lexicographica Iapono-Polonica, 1, s. 237-251.

Wojtasiewicz, Olgierd (1957): Wstęp do teorii tłumaczenia, Wrocław-War-szawa: Zakład im. Ossolińskich.

Wolańska, Ewa (2019): System grafematyczny współczenej polszczyzny na tle innych systemów pisma, Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa

Yanaike, Makoto (2003): Yoko gaki tōjō (横書き登場, Pojawienie się pisma poziomego), Tokio: Iwanami shoten.

Yukimura, Makoto (2016): Vinrando Saga (ヴィンランド・サガ), Tokio:

Kōdansha.

Yukimura, Makoto (2017): Saga Winladzka, Warszawa: Hanami.

Zielinska-Elliott, Anna, Holm, Mette. (2013): Two moons over Europe:

Translating Haruki Murakami’s 1Q84. [W:] The AALITRA Review, 7, s. 5–19.

Elementy dodane w tłumaczeniu wypowiedzi