Kierunek pisma

Tradycyjnie w języku japońskim pisze się pionowo od strony prawej do lewej.

Jest to sposób zapożyczony z Chin, skąd Japończycy pierwotnie zaczerpnęli całą swoją kulturę piśmienniczą. Współcześnie powszechny jest również zapis poziomy od lewej do prawej, lecz spotyka się także przykłady zapisu w poziomie rozpoczynającego się od strony prawej, a więc odwrotnie niż w piśmie łaciń-skim. Tego rodzaju zapis poziomowy od prawej do lewej uznawany jest jed-nak za rodzaj zapisu pionowego, w którym w każdej kolumnie użyty jest tylko jeden znak pisma. Spotyka się go obecnie na rozmaitych tablicach i szyldach, belkach świątynnych, na których wyryta jest nazwa przybytku, czy markizach i zasłonkach wiszących nad wejściem do sklepu lub restauracji. Ten kierunek pisma można uznać za rzadki, a nawet noszący cechy anachronizmu, lecz jed-nocześnie, może on sugerować też historyczny, rdzennie japoński, tradycyjny i swoiski charakter miejsca, które opisuje.

Ilustracja 1. Wejście do restauracji, której nazwa そば処 (Sobadokoro) została zapi-sana od prawej do lewej. Serwowany jest tam tradycyjny, gryczany makaron soba, a nazwa i kierunek zapisu mogą suge-rować, że potrawy smakują tam „jak za dawnych lat”. [Źródło: archiwum własne]

Ilustracja 2. Tablica z nazwą świątyni 鉾持社 (Hokojisha) odczytywaną od prawej do lewej. [Źródło: Wikimedia Commons/CC-BY-SA-4.0]

W przeciwieństwie do zapisu prezentowanego na ilustracjach 1. i 2., stosowane od najdawniejszych czasów w Japonii pismo pionowe odczytywane od prawej do lewej, używane jest powszechnie po dzień dzisiejszy m.in. w prasie, telewizji,

literaturze pięknej, menu restauracyjnych, programach koncertowych czy kore-spondencji osobistej.

Zapis pionowy spotyka się też w większości utworów literackich (poetyc-kich, dramatycznych i prozaickich), niezależnie od tego, czy są to teksty oryginal-nie japońskie, czy tłumaczone z języków obcych (np. „Makbet”, „Lalka”, Biblia).

Teksty publicystyczne w gazetach zapisywane są zarówno pionowo jak i poziomo, co wynika z konieczności ułożenia tekstu w szpalty i rozdzielenia artykułów między sobą. Zdarza się, że przy wybieraniu kierunku zapisu tek-stu prasowego przeważają aspekty estetyczne. Z połączeniem dwóch kierunków pisma styka się też widz japońskiej telewizji, gdzie większość programów nie-mal nieustannie opatrzona jest rozmaitymi opisami i informacjami. Biegną one raz poziomo, raz pionowo tak, aby nie zasłaniać obrazu i nie kolidować ze sobą.

Ilustracja 3. W japońskiej telewizji obraz opatrzony jest rozmaitymi opisami i dodatko-wymi informacjami zapisanymi zarówno pionowo jak i poziomo. Ostrzeżenie o tajfu-nie umieszczone jest pionowo po lewej i poziomo na górze ekranu. Wyniki wyborów poziomo w środku i pionowo na samym dole ekranu. [Źródło: https://pbs.twimg.com/

media/DMvWV_KU8AEBkOI.jpg]

Wybór pionowego kierunku zapisu może mieć jednak również i dodatkowe znaczenie. Jego zastowanie sugeruje niekiedy, że treść komunikatu jest wyjąt-kowo ważna lub podniosła i z tego względu taki zapis widoczny jest m.in. na dyplomach i rozmaitych zaświadczeniach. Nazwa nowej ery Reiwa rozpoczy-nającej się w maju 2019 r. wraz ze wstąpieniem na tron nowego cesarza, została zaprezentowana społeczeństwu japońskiemu podczas oficjalnej ceremonii wła-śnie w zapisie pionowym. Samym zaś uroczystościom związanym z abdykacją

cesarza Akihito (29.04.2019) i wstąpieniem na tron jego syna Naruhito (01.05.2019) towarzyszyły ceremonie państwowe, podczas których odczytane zostały oficjalne przemówienia starego i nowego władcy oraz reprezentują-cego naród japoński premiera Shinzō Abe. Nawet nieobeznany z tamtejszymi realiami obserwator wydarzeń, transmitowanych na żywo w Internecie, mógł spostrzec, że teksty przemówień spisane były pionowo i tradycyjnie od prawej do lewej, co korespondowało z podniosłą chwilą, w jakiej przyszło je wygłosić.

Z kolei historia pisma poziomego w Japonii jest dosyć krótka. Poja-wiło się ono późno, prawdopodobnie w drugiej połowie XVIII wieku (Yanaike, 2003). Jest to forma zapisu nosząca cechy nowszej, nietradycyjnej, a nawet nieja-pońskiej. Obecnie jednak korespondecja elektroniczna, teksty zamieszczane na stronach internetowych, artykuły naukowe, jak również podręczniki szkolne do przedmiotów ścisłych i przyrodniczych posługują się pismem poziomym. Pio-nowy zapis z kolei charakteryzuje tradycyjną korespondecję papierową, w tym kartki świąteczne i okolicznościowe życzenia.

Jak widać zatem, sam kierunek zapisu w japońszczyźnie może być zna-czący, a jego zmiana np. z poziomego na pionowy może sugerować czytelnikowi, że treść kolejnego fragmentu tekstu jest cytatem z literatury pięknej, wierszem lub listem. W języku polskim podobną funkcję pełni zastosowanie cudzysłowu, czcionki kursywnej lub akapitów, które wyodrębniają z zasadniczej części tekstu te wersy, które należy czytać z właściwą dla nich, odmienną intonacją. Poniż-sze ilustracje ukazują rozróżnienie kierunków pisma japońskiego ze względu na rodzaj literacki.

Ilustracja 4. Fragment programu teatral-nego. Recenzja sztuki „Trzy siostry”

Czechowa znajduje się w prawym dol-nym rogu zapisana poziomo, zaś cytaty z dzieła umieszczone powyżej przyto-czone są pismem pionowym, które jest typowe dla literatury pięknej.

Ilustracja 5. Wiersz haiku umiesz-czony na butelce z napojem z zielonej herbaty. Pionowy zapis wier-sza kontrastuje z pozostałymi infor-macjami umieszconymi poziomo.

[Źródło: https://lineblog.me/carabaoca-ravan/archives/1005682.html]

Jednak rozróżnienie zapisu poziomego i pionowego w języku japońskim może wskazywać także na trudne do oddania przez polski system grafemiczny znacze-nia. Jak wspomniane zostało wyżej, zapis pionowy jest sposobem tradycyjnym, przez co bywa uważany także za bardziej japoński. Może on zatem podpowia-dać rodzimemu czytelnikowi, że tekst zapisany w ten sposób ma być mu bliższy i zrozumiały jak język ojczysty. Oparty na takim założeniu zabieg rozróżnienia języków poprzez wykorzystanie obu dostępnych kierunków pisma wykorzystał Makoto Yukimura w powieści rysunkowej „Vinrando saga”. Część bohaterów tego komiksu opatrzona została dymkami, w których linie dialogowe należy czytać pionowo, inni zaś, dymkami czytanymi poziomo.

Ilustracja 6. Vinrando Saga, s. 75 Ilustracja 7. Saga Winlandzka, tłum. Radosław Bolałek, s. 77

Na ilustracjach 6. i 7. dymki z tekstem pionowym należą do postaci wzorowa-nych na plemionach Wikingów i mówiących po normadzku. Są oni głównymi bohaterami powieści i w zamyśle autora to z nimi ma się utożsamiać czytel-nik. Z kolei kwestie zapisane poziomo wygłaszane są przez napadnięte przez Normanów plemiona Franków, mówiące po frankońsku i nierozumiejące nor-mandzkiego. Polski tłumacz i edytor tego komiksu, Rodosław Bolałek, aby oddać tę samą różnicę w dymkach przetłumaczonych na język polski, uciekł się do zabiegu graficznego polegającego na wybraniu dwóch czcionek o odmien-nym kroju. Język polski i jego system grafemiczny nie daje nam bowiem innych środków, które pozwalałyby rozdzielić graficznie kwestie wypowiadane przez różnych bahaterów.