Spolszczone słowa rosyjskie w języku wierszynian

Cytowany poniżej dłuższy fragment tekstu oryginalnego (oraz jego przekład) stanowi najlepszy komentarz do specyfiki języka bohaterów reportażu:

Mówią gwarą, do której wtrącają spolszczone rosyjskie słowa. Nie zdają sobie z tego sprawy. Tylko nauczycielka, która uczy w rosyjskiej szkole, ma niejasne poczucie, że język, którym mówi, nie jest języ-kiem literackim. Zadaje mi dziesiątki rzeczowych pytań – A jak się właściwie mówi – nadziewałka czy nadziewołka? – A co to jest? – No, soroczka (koszula męska). (HK, 23)

Говорят они на диалекте, вставляя переиначенные на польский лад русские слова. Не осознавая этого. Только учительница, преподающая в русской школе, смутно догадывается, что язык, на котором она говорит, – не литературный. Она задает мне массу конкретных вопросов. “А как правильно сказать: надзе-валка или надзеволка?” – “А что это такое?” – “Ну, сорочка”. (27)

Wracam do przytoczonego już wyżej przykładu, by podkreślić nie tylko reduk-cję informacji zbędnej odbiorcy wtórnemu, lecz również konsekwentne zastoso-wanie kursywy jako sygnału innego spojrzenia (obcości w tekście wyjściowym).

Nie ma kursywy natomiast – bo jest substytucja stylistyczna – w przy-padku ewidentnego rusycyzmu (tzn. spolszczonego rosyjskiego słowa) ścieśniać się w znaczeniu ‘krępować się, wstydzić się’.

Nie ścieśniaj się, Hania, chodźże. (HK,19 ) Не тушуйся, Ханя, заходи. (ХК, 22)

Czy wszystkie te zabiegi pozwoliły zachować odczucie obcości? Tak, lecz w odwróconej relacji: to, co było odczytywane jako swojskie przez odbiorcę pierwotnego (śląskie naleciałości w polszczyźnie), staje się obce dla odbiorcy finalnego. Z kolei to, co było obce (oswojone obce, bardziej i mniej znane rusy-cyzmy) dla czytelnika polskiego, staje się swojskie dla czytelnika rosyjskiego, aczkolwiek pierwotna (obecna w oryginale) obcość zostaje zasygnalizowana wyróżnieniem graficznym, czyli kursywą.

Można zatem powiedzieć, że choć sygnały obcości w oderwaniu od kontekstu musiały przepaść w tłumaczeniu, to jednak ów szczególny konglo-merat, język Sybiraków z Wierszyny, jako całość zachował w przekładzie swój specyficzny koloryt – tyle że obserwowany z przeciwległego brzegu, od dru-giej strony.

5. Podsumowanie

Ramy tekstu pozwoliły na przedstawienie jedynie niektórych wybranych roz-wiązań translatorskich wobec elementów nacechowanych kulturowo, pocho-dzących z pokrewnych kultur i języków, w sytuacji perspektywy odwróconej.

Poza prostą konstatacją, że wiele sygnałów obcości z tekstu oryginalnego musi przepaść w tłumaczeniu (ponieważ stają się „sygnałami swojskości”), można jednak wskazać kilka dominujących tendencji, w tym prób ocalenia tychże, a także preferencji tłumaczki wobec odwrócenia perspektywy.

• Utrata (zatarcie się) wrażenia obcości:

• opuszczenie fragmentu tekstu lub paratekstu jako nierelewantnych dla odbiorcy przekładu,

• neutralizacja poprzez użycie odpowiednika generalizującego (pepegi – кеды)

• Wyostrzenie obrazu, pogłębienie swojskości tego, co było obce:

• stosowanie odpowiedników uznanych, nacechowanych kulturowo –„unarodowienie”, poszukiwanie analogii funkcjonalnej (праздник Великой Октябрьской социалистической революции, родитель-ская суббота, „Марш студентов-физиков”);

• poprawianie²¹ oryginału przez „wszechwiedzącego” tłumacza metodą konkretyzacji (substytucji poprzez dobór ekwiwalentu o węższym zakresie znaczeniowym, niekiedy nacechowanego kul-turowo – оперный меценат Зимин; гимнастерка, персональ-ная пенсионерка);

• sprostowanie w tekście lub w paratekście poprzez odwołanie się wprost do dobrze znanych realiów, do desygnatów (музей-запо-ведник); dotyczy to szczególnie toponimów i mikrotoponimów (станица Ассиновская, станица Пашковская, Покровский монастырь), uzupełnienie informacji, nadanie wyrazistego kolo-rytu lokalnego z tendencją do „przenarodowienia” (wymieniona już wyżej родительская суббота);

• korekta zniekształconych intertekstów (Иркутск родной, Сонька).

• Zachowanie perspektywy zewnętrznego obserwatora:

• zachowanie opisu odzwierciedlającego stan wiedzy czytelnika pier-wotnego, zanurzonego w kulturze rodzimej autorki (pozostawienie paratekstu o Galiczu);

21 Ten zabieg często łączy się z opuszczeniem, czyli z usunięciem pratekstu lub objaśnie-nia wewnątrztekstowego.

• sygnalizowanie obcości – próby wyodrębnienia przy pomocy środ-ków graficznych elementów „obcych”, które stały się ”swojskimi” – konsekwentne stosowanie kursywy.

Wśród technik tłumaczeniowych oddających specyfikę języka wierszynian – mieszanki języka polskiego, naleciałości śląskich i zniekształconego rosyjskiego – dominowały następujące zabiegi:

• pozostawienie cytatów z polskiego bez komentarza i przekładu, obudo-wanie komentarzem językowym;

• transkrypcja wyrażeń gwarowych (ale zrozumiałych dla użytkownika języka rosyjskiego siadojta – сядойта),

• formy nienormatywne oddające charakter języka potocznego, substan-dardowego (gadajom – говóрят, чйго);

• stylizacja jako zabieg kompensacyjny – przede wszystkim poprzez użycie słownictwa nacechowanego, z rejestru potocznego lub sub-standardowego oraz zastąpienie gwarowych śląskich przez potocyzmy (samogon – сивуха, dzisiok – нынче, dziołchy – девки).

W tym wyjątkowo trudnym wymiarze tekstu zachowanie sygnałów obcości wydaje się w większości przypadków skazane na niepowodzenie, jednak tłu-maczka niewątpliwie osiągnęła najistotniejszy cel: pokazała wyjątkowość języka wierszynian, jego hybrydowy charakter, zanurzenie w trzech kulturach.

Przedstawione w tekście przykłady pokazują zaledwie wycinek z dorobku translatorskiego Kseni Starosielskiej. Co ciekawe, nie miała ona for-malnego przygotowania w zakresie tłumaczenia, a zdołała wspiąć się na wyżyny sztuki przekładu dzięki doskonałej znajomości języka polskiego i polskiej kul-tury, dzięki niezwykłej intuicji językowej, talentowi, lecz także – co jest nie mniej ważne – dzięki stałemu kontaktowi z autorami, specjalistami, ze środowiskiem Instytutu Kultury Polskiej w Moskwie, w którym prowadziła kursy i wychowała utalentowanych uczniów. Trudno przecenić rolę tłumaczy, zwłaszcza tak wyjąt-kowych, jako budowniczych mostów pomiędzy dwoma światami.

Bibliografia:

Teksty analizowane:

Krall, Hanna (2014): Na wschód od Arbatu. Warszawa: Wydawnictwo Dowody na Istnienie. – (HK) (przykłady z reportaży: Kawałek chleba, Cztery miliony szachistów, „Moriak”, czyli Odessa, Fizycy, Wszystkie miejsca za stołem, Kobiety w kolorze lila, Mężczyzna i kobieta).

Krall, Hanna (2018) – Кралль, Ханна: К востоку от Арбата. Перевод с польского Ксении Старосельской и Ирины Адельгейм. Москва:

«Текст» – (ХК) (przykłady z reportaży: Кусок хлеба, Четыре мил-лиона шахматистов, «Моряк», или Одесса, Физики, Все места за столом, Женщины в сиреневых тонах, Мужчина и женщина.

Literatura przedmiotu:

Ananiewa, Natalia (2013): Teksty Polaków pisane grażdanką w syberyjskiej wsi Wierszyna. Acta Balto-Slavica, vol. 37, s. 287-298.

Antczak, Jacek (2015): Reporterka, Warszawa: Wydawnictwo Agora – fragmenty książki opublikowane pod tytułem Reporterka. Rozmowy z Hanną Krall opublikowane na portalu Wysokie Obcasy.pl 30.06.2015. Dostęp: http://

www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/56,109835,18278026,pro-sze-mnie-nie-nazywac-mistrzem,,5.html?disableRedirects=true (1.03.2019).

Barhudarov, Leonid (1975): Бархударов Л.С.: Язык и перевод.

М.: «Международные отношения».

Bracki, Artur (2009): Motywacja użycia surżyka we współczesnej literaturze ukraińskiej a jego przekładalność. [W:] Hejwowski K., Szczęsny A., Topczewska U. (red.): 50 lat polskiej translatoryki. Warszawa: Instytut Lingwistyki Stosowanej UW, s. 175-184.

Efremova, Tat’âna (red.) (2000): Ефремова Т. Ф.: Новый словарь русского языка. Толково-словообразовательный. М. :„Русский язык”. Dostęp:

https://dic.academic.ru/contents.nsf/efremova/ (26.04.2019).

Hejwowski, Krzysztof (2015): Iluzja przekładu. Przekładoznawstwo w ujęciu konstruktywnym. Katowice: „Śląsk”.

Hejwowski, Krzysztof (2004): Kognitywno-komunikacyjna teoria przekładu.

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Kozłowska, Zofia, Szczęsny, Anna (2018): Tłumaczenie pisemne na język pol-ski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Krajewska, Monika (2012): Odwrócona perspektywa. Między Oryginałem a Przekładem, tom XVIII, 289-310.

Kubalska-Sulkiewicz K., Bielska-Łach M., Manteuffel-Szarota A.

(red.) (1996): Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN.

Kuzniecov, Sergej (2004): Кузнецов С.А.: Большой толковый словарь русского языка. Санкт-Петербург: „Норинт”.

Lewicki, Roman (2002): Obcość w przekładzie a obcość w kulturze.

[W:] Lewicki R. (red.), Przekład. Język. Kultura. Lublin, s. 43-52.

Lukszyn, Jerzy (2010): Typologia metafrastyczna języków. [W:] Czapiga A., Czapiga Z. (red.): Słowo i tekst w opisie porównawczym. Rzeszów: Wyd.

Uniwersytetu Rzeszowskiego, s. 95-102.

Ožegov, Sergej, Švedova, Nataliâ (1992) – Ожегов С.И., Шведова Н.Ю.:

Толковый словарь русского языка. Dostęp: https://dic.academic.ru/

contents.nsf/ogegova/ (26.04.2019).

Mirowicz, Anatol et al. (2001): Wielki słownik rosyjsko-polski (w 2 tomach), wyd. VII. Warszawa: Wiedza Powszechna.

Morozova, Olga (2011): Parateksty jako część strategii translatorskich Kseni Starosielskiej (na przykładzie Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall). Między Oryginałem a Przekładem, tom 17, s. 105-112.

Paprota, Małgorzata (2007): Z ziemi szkockiej do Polski. Trainspotting, Scotish English i jego polska wersja. [W:] Hejwowski K., Szczęsny A. (red.):

Językowy obraz świata w oryginale i w przekładzie. Warszawa: Instytut Lingwistyki Stosowanej UW, s. 137-143.

Ricoeur, Paul, Torop, Peeter (2008): O tłumaczeniu. Przekł. T. Swoboda i S. Ulaszek, wstęp E. Balcerzan, Gdańsk: Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego.

Steiner, George (2000): Po wieży Babel : problemy języka i przekładu. Przekł.

Olga i Wojciech Kubińscy. Kraków : TAiWPN Universitas.

Szczęsny, Anna (2013): Perspektywa odwrócona w przekładzie z dystynkcjami kulturowymi w tle (na przykładzie „Lettres de Russie” Astolphe’a de Cus-tine’a). [W:] Ledwina A., Modrzejewska K. (red.): Dystynkcje kulturowe w przekładzie z języka francuskiego na język polski. Opole: Wydawnic-two Uniwersytetu Opolskiego, s. 171-184.

Szczęsny, Anna (2012): Tłumacz wobec „retranslacji kulturowej”, czyli per-spektywy odwróconej”. [W:] Guławska-Gawkowska M., Hejwowski K., Szczęsny A. (red.): Tłumacz: sługa, pośrednik, twórca? Warszawa: Insty-tut Lingwistyki Stosowanej, s. 327-339.

Szymczak, Mieczysław (red.) (1994): Słownik języka polskiego (w trzech tomach), wyd. IX. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Švejcer, Aleksandr (1988) – Швейцер А.Д.: Теория перевода. М.: «Наука»

Šipka, Danko (2016): Exclusion Labels in Slavic Monolingual Dictionaries Lexicographic construal of non-standardness. Colloquium: New Philol-ogies, ISSN 2520-3355, Vol. 1, Issue 1. Dostęp: https://colloquium.aau.

at/index.php/Colloquium/article/view/34 – (2.05.2019).

Tołstojowa, Swietłana (2018): Świat człowieka i jego granice w świetle danych językowych. Etnolingwistyka t. 30, Lublin, 15-30. Dostęp: https://jour-nals.umcs.pl/et/article/view/7521/pdf (2.05. 2019).

Urbanek, Dorota(2004): Pęknięte lustro. Ewolucja w teorii i praktyce przekładu na tle myśli humanistycznej. Warszawa: „Trio”.

Ušakov, Dmitrij (red.): Ушаков Д.Н. (red.): Толковый словарь русского языка.

Dostęp: https://dic.academic.ru/contents.nsf/ushakov/ (20.04.2019).

Wawrzyńczyk, Jan (red.) (2004): Wielki słownik rosyjsko-polski z kluczem polsko-rosyjskim. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Wojtasiewicz, Olgierd (1996): Wstęp do teorii tłumaczenia, wyd. 3. Warszawa:

TEPIS (wydanie 1. 1957).

Bez kanonu, czyli o Mistrzu i Małgorzacie